Нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчны аливаа өөрчлөлтийг бодитоор үнэлж, баримтжуулснаар юуг өөрчлөх хэрэгтэйг харахад, бодлого боловсруулахад чухал ач холбогдолтой.

Эдгээр судалгааг эмхлэн бэлтгэдэг, мэдээллийн эх сурвалж бол ҮСХ юм. Тус байгууллагын 100 жилийн ой энэ жил тохиож буй. Тэд ойдоо зориулан эрдэм шинжилгээний хурлыг өнөөдөр зохион байгууллаа.

Хуралд оролцогчид "Хүүхэд хөгжил" болон "Нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчин" сэдвийн хүрээнд судалгаа шинжилгээний бүтээлүүдээрээ илтгэл танилцуулж, хэлэлцүүлэг өрнүүлэв.

Татварын тогтолцоо буруу байх нь сүүдрийн эдийн засгийг өдөөдөг.

Нийт 13 илтгэл танилцуулснаас “Сүүдрийн буюу далд эдийн засгийг хэмждэг болсноор татварын зөв тогтолцоог бүрдүүлэх нөхцөл болно” гэх судалгааг онцолж байна. Энэ талаар МУИС-ийн Бодлогын судалгааны лабораторийн менежер Х.Анхбилэг танилцууллаа.

МУИС-ын оюутан болох Г.Мөнхсүлд, Д.Энхтүвшин нарыг Х.Анхбилэг удирдаж дараах судалгааг боловсруулжээ.

Тэрбээр “Сүүдрийн эдийн засаг нь сүүлийн жилүүдэд дэлхийн улс орнуудад, ялангуяа дунджаас доогуур орлоготой орнуудад эрчимтэй хөгжиж тухайн улсын бүртгэгдсэн эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлж буй.

Сүүдрийн эдийн засаг нь албан бус хөдөлмөр эрхлэлтээс үүсдэг. Иргэд үүнийг сонгож байгаа шалтгаан нь албан ба албан бус салбарт ажиллахад алинд нь ханамжтай байх вэ гэдэгт тулгуурлаж шийдвэр гаргаж байгаагаас хамааралтай юм.

Гол нөлөөлдөг хүчин зүйлс нь тухайн улсын татварын тогтолцоо, нийгмийн хамгааллын хөтөлбөр, хууль эрх зүйн дарамттай нөхцөлүүд гэж үздэг.

Ялангуяа татварын тогтолцоо нь буруу, бизнес эрхлэгч, ажиллагч нарт дарамттай, өндөр хэмжээтэй байх нь өөрөө сүүдрийн эдийн засгийг өдөөдөг.

Иймд эдийн засгийг хөгжүүлэх, сүүдрийн эдийн засгийн хэмжээг бууруулах татварын зөв тогтолцоог бүрдүүлэх нь тухайн улсын төр, төрийн байгууллагын нэг чухал үүрэг юм.

Үндэсний статистик мэдээллийг алдаатай, бодит бус болгох, түүнд тулгуурласан эдийн засгийн үзүүлэлтүүд буруу гарах, төсвийн орлогыг бууруулах, төрөөс эдийн засгийг дэмжих боломжийг багасгах, мөн түүнчлэн инфляцыг өсгөх бодитой нөлөө үзүүлдэг зэрэг олон сөрөг үр дүнг дагуулдаг.

Сүүдрийн эдийн засгийн үйл ажиллагааны хэлбэрүүдээс дурдвал, хулгайн бараа, мансууруулах бодисын худалдаа ба үйлдвэрлэл, биеэ үнэлэх, мөрийтэй тоглоом, зөвшөөрөлгүй бараа хилээр нэвтрүүлэх, мөнгө угаах зэрэг юм. Мөн хувь хүн орлого олоод мэдэгдэхгүй байх буюу татвар төлөхгүй байх, хүмүүс хоорондоо бараа үйлчилгээ солилцох, барьцаалах зэрэг ч хамаарна.

Манай улсын сүүдрийн эдийн засгийн хэмжээг гадаад дотоодын олон судлаач, байгууллагууд тооцож гаргадаг ч энэ нь нарийн тооцсон үзүүлэлт биш. ҮСХ-ны мэдээлснээр Монгол Улсын сүүдрийн эдийн засаг 30 хувь орчим байна.

Сүүдрийн эдийн засаг нь сүүлийн жилүүдэд хүчтэй хөгжиж байна. Энэ хэрээр нийгэм, эдийн засагт сөрөг үр дагавар, хандлагыг бий болгох болсон.

Олон улсын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын 2009 оны судалгаанд, “Дэлхий дээр нийт 1.8 тэрбум ажил эрхлэгч бий. Үүний тэн хагас нь сүүдрийн эдийн засагт хамаарах үйл ажиллагаанд оролцож байна. Энэ нь 2020 он гэхэд гуравны хоёртой тэнцэнэ” гэж дүгнэсэн.

Сүүдрийн эдийн засгийн хэмжээг шууд ба шууд бус гэсэн хоёр төрлийн аргаар тооцдог. Шууд арга нь микро түвшний буюу судалгаанд оролцогчдоос санал асуулга авах байдлаар тооцоолно. Тухайлбал, үндэсний хэмжээний зарлага, орлогын статистик тооцооны зөрүү, албан ёсны бүртгэлд хамрагдсан болон бодит ажиллах хүчний тооцооны зөрүү,  мөнгөний хандлагын арга гэх мэт.

НӨАТ систем нэвтэрснээр сүүдрийн эдийн засаг ДНБ-ий харьцаа 14 хувиас 11 хувь болж буусан.

Шууд бус арга нь макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд болох сүүдрийн эдийн засгийн хөгжлийн талаарх мэдээллийг ямар нэг хэмжээгээр өөртөө агуулдаг эдийн засгийн болон бусад үзүүлэлтүүдийг ашиглан харьцуулан жиших, харилцан уялдаа, хамаарлын талаас тооцоолох юм.

Бид, динамик ерөнхий тэнцвэр (ДЕТ)-ийн загвар ашиглаж, судалсан. Энэ загвараар судалсан Монголын анхдагч судалгаа болж буй. Өөрөөр хэлбэл, сүүдрийн эдийн засгийг үнэн зөв хэмжих, сүүдрийн эдийн засгийн цикл, эдийн засагт үзүүлж буй нөлөөг тодорхойлохыг бид зорьсон.

Судалгаанаас гарсан зарим баримтыг дурдвал,

• 2006 оны гэнэтийн ашгийн татвараас үүдэн сүүдрийн эдийн засаг ДНБ-ий харьцаа 12 хувиас 15 хувь болж өссөн (2006-2009)
• Шүүгч нарын цалинг 2014 оны 10 сард нэмснээр үүдэн сүүдрийн эдийн засаг ДНБ-ий харьцаа 14 хувиас 12 хувь болж буусан (2014-2015)
• НӨАТ систем нэвтэрснээр сүүдрийн эдийн засаг ДНБ-ий харьцаа 14 хувиас 11 хувь болж буусан (2016-2017)

Сүүлийн 23 жилийн дунджаар сүүдрийн эдийн засгийн хэмжээ,

• Бэлэн мөнгөний аргачлалаар 17 хувь,
• ДЕТ загвараар 12.9 хувь байна гэх дүн гарлаа.

Хэдий ийм боловч одоог хүртэл сүүдрийн буюу далд эдийн засгийг судалгааны ажлуудад бодитоор хэмжиж чадаагүй л байна. Тиймээс энэ чиглэлээр судалгаа шинжилгээ хийх хэрэгцээ, шаардлага улам нэмэгдэж байгааг харуулж байна" гэсэн юм.