Бидний тухай
Сурталчилгаа байршуулах
Редакцийн ёс зүй
Нууцлалын бодлого
Холбоо барих
Онцлох
Шинэ
Тренд
Буцах
0
Нийслэл Улаанбаатарт амьдарч байгаа хэн бүхэн миний Улаанбаатар гэхээс аргагүй. Ухамсартай хэн бүхэнд ийм сэтгэл байх хэрэгтэй.
Их Монгол Улсын маань гал голомт, нэрийн хуудас, үүд хаалга болсон нийслэл хот анх үүссэн түүх 17 зуунаас улбаатай. Улаанбаатар хотын шавыг тавьсан 17 зууны эхэн үед Монгол орны улс төрийн амьдрал нэн ээдрээтэй байж. Монгол Улсын ирээдүйн нийслэлийн суурийг өлзий учрал бүрдсэн үзэсгэлэнт сайхан нутагт сонгосон учир нь Монгол нутгийн төв Их Монгол, бага Монгол хоёр уулын хооронд орших Монгол элсний цагаан нуурын хөвөө юм.
Монгол нэрийн цуглуулга болсон энэ нутаг Монголын төрт ёс тогтсон цагаас Монгол туургатны улс төрийн төв нийслэл, шашны төв байрлаж ирсэн эртний түүх уламжлалт төр ёс бэлэгдлийн учир холбоо бүхий олон түмний хайрлан хамгаалж, тахиж хүндэтгэсээр ирсэн Орхоны хөндийн ай сав нутаг юм.
Монголын нийслэлийн түүх ээдрээтэй их замыг туулж ирсэн байдаг. Өндөр гэгээн Занабазарын хамт бага насаа цастын орноо өнгөрөөж шашны номд нэвтэрсэн Галдан бошигт хэмээх цэрэг, "улс төр, шашны гялалзсан зүтгэлтэн 1688 онд тарж бутарсан Монголчуудыг нэгэн гарт атган Халх, Ойрадыг нэгтгэн алдахуйд шашны эрх ямбаар нөлөөтэй Богд Занабазар тэргүүтэй халхын ноёд Чин улсад дагаар орсон нь дургүйг нь хүргэсэн" гэдэг. Энэ Өргөе хотын тогтвортой хөгжилд саад болжээ.
Занабазар төр шашны хөлөөс улс гэрээ авч үлдэхдээ Галдангийн далайсан илдний алдаа оноог номын ухаанаар тэгшлэж Монгол төдийгүй, Түвдийг хамгаалж гарцаагүй хожил хийхийн тулд нүүсэн гэж судлаачид үздэг аж. Үүнээс улбаалан Өргөө Их хүрээ болж өргөжин бэхжих явцдаа 21 удаа нүүж, Хан уулын ар, хатан Туулын хөвөөнд суурьшиж өдгөөг хүрчээ. Хүрээ нүүж буусан газруудыг тодруулах, "Хүрээ нүүдэл" хөтөлбөрийн судалгааны үр дүнд Хүрээ урт богино хугацаагаар суурьшиж байсан 15 онцлох газарт дурсгалын багана босгосон нь түүх, улс төр танин мэдэхүйн чухал ач холбогдол болжээ.
1911 онд Монгол улс Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглаж Манж чин улсаас салан тусгаарласны дараа 1912 онд Ар Монголын улс төр, эдийн засаг, соёл шашны төв Их хүрээ Олноо өргөгдсөн хаант Монгол улсын Нийслэл хүрээ хэмээн зарлан тунхаглажээ. Ийнхүү Монголын Их хүрээ тусгаар тогтносон Монгол улсын нийслэлийн зохион байгуулалтад оржээ.
Хүрээнийхэн
Саяхан болтол Монголчууд Хүрээнийхэн гэж ярьсаар ирж. Тэр нь их том соёл байж. Хүрээ соёл, хүрээ гоёл гэж ярьдаг байжээ. Нийслэл хүрээнийхэн гэж ёс заншил, эртний өв соёл уламжлалаа авч үлдсэн, бахархаж өссөн хүмүүс байсан бөгөөд Хүрээнд ирсэн гадаадын худалдаачид, жуулчидтай танилцаж нүүр хагарч нүд тайлсан хүмүүс байжээ.
Хүрээний ван, гүн, бэйл, тайж, баян худалдаачид, охид хүүхнүүд голдуу дорно зүгийн соёлын нөлөөнд өссөн манж, хятад, түвд хэлтэй нэлээд боловсролтойн зэрэгцээ Хүрээнд байсан оросын консул, оpoс худалдаачид, цэргийн сургагч олноор ирж банк, сургууль, клуб нээгдсэнээр Оросын соёл аажмаар нэвтэрчээ. Хүрээний дэгжин гангачуулын өмсгөл, зүүлтээ европ хувцасны маяг оруулсан Монгол дан дээл ноёлж гангарч дэгжирхсэн үе эхэлсэн гэдэг.
1903 онд Хүрээнд нээгдсэн Оросын клубт орос цэргийн баллайка хөгжмийн оркестр, гармон хөгжмийн аялгуунд европ маягийн нийтийн бүжгийг гарамгай бүжиглэдэг байжээ. Хүрээ айлд эрхэмлэдэг хэдэн зүйл байжээ. Үүнд Айл бүхэн номыг эрхэмлэн оюун ухаанаа гийгүүлж явна гэсэн бэлэгдлээр ном судрыг ихэд нандигнан дээдэлдэг байжээ. Сэтгэлийг уярааж ариусгана гэсэн бэлэгдлээр морин хуур хөгжмийг эрхэмлэн дээдэлдэг байж. Голдуу боржигон овогтой айлд бороохой буюу өргөстэй улаан харгана байдаг байж. Үүнийгээ хаалганыхаа зүүн хатавчинд хавчуулсан байдаг байжээ. Энэ нь хэл ам, хэрүүл шуугианаас хамгаалсан утга билэгдлээс илүү судар номоор гийгүүлж, хөгжмөөр сэтгэлийг ариусгаснаар гэрт "төр," бий гэсэн санааг дээдлэн эрхэмлэдэг байжээ. Энэ утга бэлэгдлийг хүрээ хөдөөгүй сахидаг байсан гэдэг.
Хүрээнийхэн оройн цагаар хүүхэд багачууддаа үлгэр ярьж хэвшсэн байсан бөгөөд жилд нэг удаа үлгэрч, ерөөлчийг урьж гэртээ авчран, хот айлаараа үлгэр туульс хэлүүлж идээ будаа болж цагаан эсгий дэвсэж хүндэтгэл үзүүлдэг байжээ. Энэ нь дэлхийд байхгүй том соёл байжээ.
Нийслэл хүрээгээр дамжин өнгөрөх гадаадын жуулчин гийчин, аянчин жинчин, худалдаачид, оргодол босуул, тонуулчид, цэргийн оргодол зэрэг олны хөл ихсэх хэрээр Хүрээнд дэн буудал, дэлгүүр, гуанз, цэнгээний газар олноор нэмэгджээ.
1914 оны наймдугаар сард Богд хаан зарлиг гаргаж аливаа хүн архи уух, тэвэг өшиглөх, даалуу хөзрийн зэрэг наадмаар зугаацах, нуруу үүрэх, золиг моньд хэмээх өлзий бусын хараал өгүүлэх, лам нар эмс охид лугаа самууран явалдах зэргийг бүү гарга гэж цагдаа цэргийн даргад зарлиг буулгаж байжээ.
Зүүн хүрээ
Нийслэл хүрээнд Зүүн хүрээ гэж байв. Банзаар барьж шар өнгөөр будсан том хэрмэн хашаатай урд талдаа асартай том хаалга, үүднийхээ хоёр хажуугаар улаан өнгийн шөргөн хайс барьж түүний хоёр талд боржин чулуугаар хийсэн хоёр арслан байрлуулсан байжээ. Хоёр арсланг нь хожим Байгалийн түүхийн музейн байрлуулжээ. Зүүн хүрээний байршлыг одоогийнхоор тоймлон тодорхойлбол Засгийн газрын авто бааз, Зуун айл, 11 дугаар хороолол, МУИС-ийн орчмын газар багтаж байна.
Хүрээний баруун дамнуурчин
Нийслэл хүрээний Баруун дамнуурчин гэдэгт гол төлөв жижиг үйлдвэрлэл, гар урчууд худалдаа үйлчилгээний гол төв байжээ. 1835 оны үед Их хүрээг нүүхэд 5 богдтой ойр дотно харьцаатай байсан Хятад пүүсүүдийн эзэд түүний зөвшөөрлөөр Зүүн хүрээ Богдын шар ордон байсан газрын баруун талын хэсэг Гандангийн дэнжийн хүр дор суурьшиж цэг салбаруудаа барьж байгуулжээ. Удалгүй тэнд гадаад орнуудын пүүсүүд дагалдан орж иржээ. Ингэж нэмэгдсээр 19 зууны эхэн хагаст хятад худалдаачдын оршин суух 1-9 гудамж бүхий баруун дамнуурчны хэсэг үүссэн түүхтэй.
Зүүн дамнуурчин
Зүүн дамнуурчин гэх Хятадын энэ хороолол Сэлбийн зүүн талд Одоогийн Оросын Соёлын төвөөс урагш Бөхийн ергөө хүртэл байрлаж байжээ. Энд Бүдүүн Луусан гэдэг хятадын ногооны талбай, Арьс нэхий элдэж боловсруулдаг, эсгий гутал үйлдвэрлэдэг үйлдвэр, Хятадаас тээвэрлэж авчирсан архи, жимс, давсалж дарсан ногоо гэх мэт хүнсний болоод бусад төрлийн барааг худалдах дэлгүүр, агуулахууд байжээ. Дэлгүүр гэхэд 20 гаруй байсан гэдэг.
Энэ хороололд халхын тэргүүн баяны нэг Бээжин Содномдаржаа гэгч амьдарч олон дэлгүүр хоршоогоо ажиллуулж байжээ. Их л хөл хөдөлгөөнтэй газар байсан гэдэг. Зүүн дамнуурчнаар явбал хүүхнүүдийн сайхныг харж болно гэж хүрээнийхэн ярьдаг байсан гэдэг.
Миний Улаанбаатар
Мишээсэн дагина шиг миний Улаанбаатар гэж дуулагддаг улсын минь голомт болсон нийслэл хот хаяагаа тэлж дэлхийн хотуудын эн зэрэгт хүрснийг бодоход бахархууштай. Өнгөрсөн зууны дунд үе гэхэд Гандангийн дэнжийн Жанрайсгаас өөр тод харагдах барилгагүй байсан Улаанбаатар өнөөдөр ямар болсныг он цагийн гэрэл сүүдрийг дэлгэсэн түүхийн баримт харуулж байна.
Өнөөдөр Улаанбаатар дэлхийн 10 гаруй хотуудтай түншлэлийн холбоо тогтоож харилцан бие биенээ хөгжүүлэхэд туслалцаж гудамж талбайгаа хүртэл нэрлэдэг боллоо. Гадаадынхан Монголын нийслэлийг богино хугацаанд танигдахгүй болтлоо хөгжсөнийг гайхаж байна. Жилээс жилд жуулчдын тоо нэмэгдэж Монголыг үзэх Улаанбаатарыг үзэх гэж зорих болжээ. Энэ нь том дэвшил юм.
Өнөөдөр Улаанбаатарт олон улсын том хэмжээний хурал, чуулган чуулж, дэлхийн аваргын тэмцээн, урлаг соёлын наадмууд зохиогдсон том хот болсныг бид бэлхнээ харж байна. Аливаа улсын нийслэл тухайн улсын байдал, хөгжлийг тодорхойлох толь нь байдаг. Манай нийслэл Улаанбаатар хот ч энэ жаягаас гажаагүй бөгөөд хүн амын тэн хагасыг сурч боловсрох, хүмүүжих орчин нөхцлийг бүрдүүлжээ.
Саяхан 1960 аад онд хэдхэн зуун мянган хүн амтай байсан бол одоо сая гаруй мянган хүнтэй тийм хот болтлоо хөгжжээ. Улаанбаатраас дэлхийн олон хотуудад агаараар зорчиж 20 зууны Нийслэл хүрээтэй зүйрлэхийн аргагүй том хот болтлоо хөгжив. Нийслэлд 1990 оноос хойш барилгын салбар шуурхай хөгжиж орон сууцны хорооллууд сүндэрлэж эхлэв.
Н.Лхагва
Их Монгол Улсын маань гал голомт, нэрийн хуудас, үүд хаалга болсон нийслэл хот анх үүссэн түүх 17 зуунаас улбаатай. Улаанбаатар хотын шавыг тавьсан 17 зууны эхэн үед Монгол орны улс төрийн амьдрал нэн ээдрээтэй байж. Монгол Улсын ирээдүйн нийслэлийн суурийг өлзий учрал бүрдсэн үзэсгэлэнт сайхан нутагт сонгосон учир нь Монгол нутгийн төв Их Монгол, бага Монгол хоёр уулын хооронд орших Монгол элсний цагаан нуурын хөвөө юм.
Монгол нэрийн цуглуулга болсон энэ нутаг Монголын төрт ёс тогтсон цагаас Монгол туургатны улс төрийн төв нийслэл, шашны төв байрлаж ирсэн эртний түүх уламжлалт төр ёс бэлэгдлийн учир холбоо бүхий олон түмний хайрлан хамгаалж, тахиж хүндэтгэсээр ирсэн Орхоны хөндийн ай сав нутаг юм.
Монголын нийслэлийн түүх ээдрээтэй их замыг туулж ирсэн байдаг. Өндөр гэгээн Занабазарын хамт бага насаа цастын орноо өнгөрөөж шашны номд нэвтэрсэн Галдан бошигт хэмээх цэрэг, "улс төр, шашны гялалзсан зүтгэлтэн 1688 онд тарж бутарсан Монголчуудыг нэгэн гарт атган Халх, Ойрадыг нэгтгэн алдахуйд шашны эрх ямбаар нөлөөтэй Богд Занабазар тэргүүтэй халхын ноёд Чин улсад дагаар орсон нь дургүйг нь хүргэсэн" гэдэг. Энэ Өргөе хотын тогтвортой хөгжилд саад болжээ.
Занабазар төр шашны хөлөөс улс гэрээ авч үлдэхдээ Галдангийн далайсан илдний алдаа оноог номын ухаанаар тэгшлэж Монгол төдийгүй, Түвдийг хамгаалж гарцаагүй хожил хийхийн тулд нүүсэн гэж судлаачид үздэг аж. Үүнээс улбаалан Өргөө Их хүрээ болж өргөжин бэхжих явцдаа 21 удаа нүүж, Хан уулын ар, хатан Туулын хөвөөнд суурьшиж өдгөөг хүрчээ. Хүрээ нүүж буусан газруудыг тодруулах, "Хүрээ нүүдэл" хөтөлбөрийн судалгааны үр дүнд Хүрээ урт богино хугацаагаар суурьшиж байсан 15 онцлох газарт дурсгалын багана босгосон нь түүх, улс төр танин мэдэхүйн чухал ач холбогдол болжээ.
1911 онд Монгол улс Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглаж Манж чин улсаас салан тусгаарласны дараа 1912 онд Ар Монголын улс төр, эдийн засаг, соёл шашны төв Их хүрээ Олноо өргөгдсөн хаант Монгол улсын Нийслэл хүрээ хэмээн зарлан тунхаглажээ. Ийнхүү Монголын Их хүрээ тусгаар тогтносон Монгол улсын нийслэлийн зохион байгуулалтад оржээ.
Хүрээнийхэн
Саяхан болтол Монголчууд Хүрээнийхэн гэж ярьсаар ирж. Тэр нь их том соёл байж. Хүрээ соёл, хүрээ гоёл гэж ярьдаг байжээ. Нийслэл хүрээнийхэн гэж ёс заншил, эртний өв соёл уламжлалаа авч үлдсэн, бахархаж өссөн хүмүүс байсан бөгөөд Хүрээнд ирсэн гадаадын худалдаачид, жуулчидтай танилцаж нүүр хагарч нүд тайлсан хүмүүс байжээ.
Хүрээний ван, гүн, бэйл, тайж, баян худалдаачид, охид хүүхнүүд голдуу дорно зүгийн соёлын нөлөөнд өссөн манж, хятад, түвд хэлтэй нэлээд боловсролтойн зэрэгцээ Хүрээнд байсан оросын консул, оpoс худалдаачид, цэргийн сургагч олноор ирж банк, сургууль, клуб нээгдсэнээр Оросын соёл аажмаар нэвтэрчээ. Хүрээний дэгжин гангачуулын өмсгөл, зүүлтээ европ хувцасны маяг оруулсан Монгол дан дээл ноёлж гангарч дэгжирхсэн үе эхэлсэн гэдэг.
1903 онд Хүрээнд нээгдсэн Оросын клубт орос цэргийн баллайка хөгжмийн оркестр, гармон хөгжмийн аялгуунд европ маягийн нийтийн бүжгийг гарамгай бүжиглэдэг байжээ. Хүрээ айлд эрхэмлэдэг хэдэн зүйл байжээ. Үүнд Айл бүхэн номыг эрхэмлэн оюун ухаанаа гийгүүлж явна гэсэн бэлэгдлээр ном судрыг ихэд нандигнан дээдэлдэг байжээ. Сэтгэлийг уярааж ариусгана гэсэн бэлэгдлээр морин хуур хөгжмийг эрхэмлэн дээдэлдэг байж. Голдуу боржигон овогтой айлд бороохой буюу өргөстэй улаан харгана байдаг байж. Үүнийгээ хаалганыхаа зүүн хатавчинд хавчуулсан байдаг байжээ. Энэ нь хэл ам, хэрүүл шуугианаас хамгаалсан утга билэгдлээс илүү судар номоор гийгүүлж, хөгжмөөр сэтгэлийг ариусгаснаар гэрт "төр," бий гэсэн санааг дээдлэн эрхэмлэдэг байжээ. Энэ утга бэлэгдлийг хүрээ хөдөөгүй сахидаг байсан гэдэг.
Хүрээнийхэн оройн цагаар хүүхэд багачууддаа үлгэр ярьж хэвшсэн байсан бөгөөд жилд нэг удаа үлгэрч, ерөөлчийг урьж гэртээ авчран, хот айлаараа үлгэр туульс хэлүүлж идээ будаа болж цагаан эсгий дэвсэж хүндэтгэл үзүүлдэг байжээ. Энэ нь дэлхийд байхгүй том соёл байжээ.
Нийслэл хүрээгээр дамжин өнгөрөх гадаадын жуулчин гийчин, аянчин жинчин, худалдаачид, оргодол босуул, тонуулчид, цэргийн оргодол зэрэг олны хөл ихсэх хэрээр Хүрээнд дэн буудал, дэлгүүр, гуанз, цэнгээний газар олноор нэмэгджээ.
1914 оны наймдугаар сард Богд хаан зарлиг гаргаж аливаа хүн архи уух, тэвэг өшиглөх, даалуу хөзрийн зэрэг наадмаар зугаацах, нуруу үүрэх, золиг моньд хэмээх өлзий бусын хараал өгүүлэх, лам нар эмс охид лугаа самууран явалдах зэргийг бүү гарга гэж цагдаа цэргийн даргад зарлиг буулгаж байжээ.
Зүүн хүрээ
Нийслэл хүрээнд Зүүн хүрээ гэж байв. Банзаар барьж шар өнгөөр будсан том хэрмэн хашаатай урд талдаа асартай том хаалга, үүднийхээ хоёр хажуугаар улаан өнгийн шөргөн хайс барьж түүний хоёр талд боржин чулуугаар хийсэн хоёр арслан байрлуулсан байжээ. Хоёр арсланг нь хожим Байгалийн түүхийн музейн байрлуулжээ. Зүүн хүрээний байршлыг одоогийнхоор тоймлон тодорхойлбол Засгийн газрын авто бааз, Зуун айл, 11 дугаар хороолол, МУИС-ийн орчмын газар багтаж байна.
Хүрээний баруун дамнуурчин
Нийслэл хүрээний Баруун дамнуурчин гэдэгт гол төлөв жижиг үйлдвэрлэл, гар урчууд худалдаа үйлчилгээний гол төв байжээ. 1835 оны үед Их хүрээг нүүхэд 5 богдтой ойр дотно харьцаатай байсан Хятад пүүсүүдийн эзэд түүний зөвшөөрлөөр Зүүн хүрээ Богдын шар ордон байсан газрын баруун талын хэсэг Гандангийн дэнжийн хүр дор суурьшиж цэг салбаруудаа барьж байгуулжээ. Удалгүй тэнд гадаад орнуудын пүүсүүд дагалдан орж иржээ. Ингэж нэмэгдсээр 19 зууны эхэн хагаст хятад худалдаачдын оршин суух 1-9 гудамж бүхий баруун дамнуурчны хэсэг үүссэн түүхтэй.
Зүүн дамнуурчин
Зүүн дамнуурчин гэх Хятадын энэ хороолол Сэлбийн зүүн талд Одоогийн Оросын Соёлын төвөөс урагш Бөхийн ергөө хүртэл байрлаж байжээ. Энд Бүдүүн Луусан гэдэг хятадын ногооны талбай, Арьс нэхий элдэж боловсруулдаг, эсгий гутал үйлдвэрлэдэг үйлдвэр, Хятадаас тээвэрлэж авчирсан архи, жимс, давсалж дарсан ногоо гэх мэт хүнсний болоод бусад төрлийн барааг худалдах дэлгүүр, агуулахууд байжээ. Дэлгүүр гэхэд 20 гаруй байсан гэдэг.
Энэ хороололд халхын тэргүүн баяны нэг Бээжин Содномдаржаа гэгч амьдарч олон дэлгүүр хоршоогоо ажиллуулж байжээ. Их л хөл хөдөлгөөнтэй газар байсан гэдэг. Зүүн дамнуурчнаар явбал хүүхнүүдийн сайхныг харж болно гэж хүрээнийхэн ярьдаг байсан гэдэг.
Миний Улаанбаатар
Мишээсэн дагина шиг миний Улаанбаатар гэж дуулагддаг улсын минь голомт болсон нийслэл хот хаяагаа тэлж дэлхийн хотуудын эн зэрэгт хүрснийг бодоход бахархууштай. Өнгөрсөн зууны дунд үе гэхэд Гандангийн дэнжийн Жанрайсгаас өөр тод харагдах барилгагүй байсан Улаанбаатар өнөөдөр ямар болсныг он цагийн гэрэл сүүдрийг дэлгэсэн түүхийн баримт харуулж байна.
Өнөөдөр Улаанбаатар дэлхийн 10 гаруй хотуудтай түншлэлийн холбоо тогтоож харилцан бие биенээ хөгжүүлэхэд туслалцаж гудамж талбайгаа хүртэл нэрлэдэг боллоо. Гадаадынхан Монголын нийслэлийг богино хугацаанд танигдахгүй болтлоо хөгжсөнийг гайхаж байна. Жилээс жилд жуулчдын тоо нэмэгдэж Монголыг үзэх Улаанбаатарыг үзэх гэж зорих болжээ. Энэ нь том дэвшил юм.
Өнөөдөр Улаанбаатарт олон улсын том хэмжээний хурал, чуулган чуулж, дэлхийн аваргын тэмцээн, урлаг соёлын наадмууд зохиогдсон том хот болсныг бид бэлхнээ харж байна. Аливаа улсын нийслэл тухайн улсын байдал, хөгжлийг тодорхойлох толь нь байдаг. Манай нийслэл Улаанбаатар хот ч энэ жаягаас гажаагүй бөгөөд хүн амын тэн хагасыг сурч боловсрох, хүмүүжих орчин нөхцлийг бүрдүүлжээ.
Саяхан 1960 аад онд хэдхэн зуун мянган хүн амтай байсан бол одоо сая гаруй мянган хүнтэй тийм хот болтлоо хөгжжээ. Улаанбаатраас дэлхийн олон хотуудад агаараар зорчиж 20 зууны Нийслэл хүрээтэй зүйрлэхийн аргагүй том хот болтлоо хөгжив. Нийслэлд 1990 оноос хойш барилгын салбар шуурхай хөгжиж орон сууцны хорооллууд сүндэрлэж эхлэв.
Н.Лхагва
Нийслэл Улаанбаатарт амьдарч байгаа хэн бүхэн миний Улаанбаатар гэхээс аргагүй. Ухамсартай хэн бүхэнд ийм сэтгэл байх хэрэгтэй.
Их Монгол Улсын маань гал голомт, нэрийн хуудас, үүд хаалга болсон нийслэл хот анх үүссэн түүх 17 зуунаас улбаатай. Улаанбаатар хотын шавыг тавьсан 17 зууны эхэн үед Монгол орны улс төрийн амьдрал нэн ээдрээтэй байж. Монгол Улсын ирээдүйн нийслэлийн суурийг өлзий учрал бүрдсэн үзэсгэлэнт сайхан нутагт сонгосон учир нь Монгол нутгийн төв Их Монгол, бага Монгол хоёр уулын хооронд орших Монгол элсний цагаан нуурын хөвөө юм.
Монгол нэрийн цуглуулга болсон энэ нутаг Монголын төрт ёс тогтсон цагаас Монгол туургатны улс төрийн төв нийслэл, шашны төв байрлаж ирсэн эртний түүх уламжлалт төр ёс бэлэгдлийн учир холбоо бүхий олон түмний хайрлан хамгаалж, тахиж хүндэтгэсээр ирсэн Орхоны хөндийн ай сав нутаг юм.
Монголын нийслэлийн түүх ээдрээтэй их замыг туулж ирсэн байдаг. Өндөр гэгээн Занабазарын хамт бага насаа цастын орноо өнгөрөөж шашны номд нэвтэрсэн Галдан бошигт хэмээх цэрэг, "улс төр, шашны гялалзсан зүтгэлтэн 1688 онд тарж бутарсан Монголчуудыг нэгэн гарт атган Халх, Ойрадыг нэгтгэн алдахуйд шашны эрх ямбаар нөлөөтэй Богд Занабазар тэргүүтэй халхын ноёд Чин улсад дагаар орсон нь дургүйг нь хүргэсэн" гэдэг. Энэ Өргөе хотын тогтвортой хөгжилд саад болжээ.
Занабазар төр шашны хөлөөс улс гэрээ авч үлдэхдээ Галдангийн далайсан илдний алдаа оноог номын ухаанаар тэгшлэж Монгол төдийгүй, Түвдийг хамгаалж гарцаагүй хожил хийхийн тулд нүүсэн гэж судлаачид үздэг аж. Үүнээс улбаалан Өргөө Их хүрээ болж өргөжин бэхжих явцдаа 21 удаа нүүж, Хан уулын ар, хатан Туулын хөвөөнд суурьшиж өдгөөг хүрчээ. Хүрээ нүүж буусан газруудыг тодруулах, "Хүрээ нүүдэл" хөтөлбөрийн судалгааны үр дүнд Хүрээ урт богино хугацаагаар суурьшиж байсан 15 онцлох газарт дурсгалын багана босгосон нь түүх, улс төр танин мэдэхүйн чухал ач холбогдол болжээ.
1911 онд Монгол улс Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглаж Манж чин улсаас салан тусгаарласны дараа 1912 онд Ар Монголын улс төр, эдийн засаг, соёл шашны төв Их хүрээ Олноо өргөгдсөн хаант Монгол улсын Нийслэл хүрээ хэмээн зарлан тунхаглажээ. Ийнхүү Монголын Их хүрээ тусгаар тогтносон Монгол улсын нийслэлийн зохион байгуулалтад оржээ.
Хүрээнийхэн
Саяхан болтол Монголчууд Хүрээнийхэн гэж ярьсаар ирж. Тэр нь их том соёл байж. Хүрээ соёл, хүрээ гоёл гэж ярьдаг байжээ. Нийслэл хүрээнийхэн гэж ёс заншил, эртний өв соёл уламжлалаа авч үлдсэн, бахархаж өссөн хүмүүс байсан бөгөөд Хүрээнд ирсэн гадаадын худалдаачид, жуулчидтай танилцаж нүүр хагарч нүд тайлсан хүмүүс байжээ.
Хүрээний ван, гүн, бэйл, тайж, баян худалдаачид, охид хүүхнүүд голдуу дорно зүгийн соёлын нөлөөнд өссөн манж, хятад, түвд хэлтэй нэлээд боловсролтойн зэрэгцээ Хүрээнд байсан оросын консул, оpoс худалдаачид, цэргийн сургагч олноор ирж банк, сургууль, клуб нээгдсэнээр Оросын соёл аажмаар нэвтэрчээ. Хүрээний дэгжин гангачуулын өмсгөл, зүүлтээ европ хувцасны маяг оруулсан Монгол дан дээл ноёлж гангарч дэгжирхсэн үе эхэлсэн гэдэг.
1903 онд Хүрээнд нээгдсэн Оросын клубт орос цэргийн баллайка хөгжмийн оркестр, гармон хөгжмийн аялгуунд европ маягийн нийтийн бүжгийг гарамгай бүжиглэдэг байжээ. Хүрээ айлд эрхэмлэдэг хэдэн зүйл байжээ. Үүнд Айл бүхэн номыг эрхэмлэн оюун ухаанаа гийгүүлж явна гэсэн бэлэгдлээр ном судрыг ихэд нандигнан дээдэлдэг байжээ. Сэтгэлийг уярааж ариусгана гэсэн бэлэгдлээр морин хуур хөгжмийг эрхэмлэн дээдэлдэг байж. Голдуу боржигон овогтой айлд бороохой буюу өргөстэй улаан харгана байдаг байж. Үүнийгээ хаалганыхаа зүүн хатавчинд хавчуулсан байдаг байжээ. Энэ нь хэл ам, хэрүүл шуугианаас хамгаалсан утга билэгдлээс илүү судар номоор гийгүүлж, хөгжмөөр сэтгэлийг ариусгаснаар гэрт "төр," бий гэсэн санааг дээдлэн эрхэмлэдэг байжээ. Энэ утга бэлэгдлийг хүрээ хөдөөгүй сахидаг байсан гэдэг.
Хүрээнийхэн оройн цагаар хүүхэд багачууддаа үлгэр ярьж хэвшсэн байсан бөгөөд жилд нэг удаа үлгэрч, ерөөлчийг урьж гэртээ авчран, хот айлаараа үлгэр туульс хэлүүлж идээ будаа болж цагаан эсгий дэвсэж хүндэтгэл үзүүлдэг байжээ. Энэ нь дэлхийд байхгүй том соёл байжээ.
Нийслэл хүрээгээр дамжин өнгөрөх гадаадын жуулчин гийчин, аянчин жинчин, худалдаачид, оргодол босуул, тонуулчид, цэргийн оргодол зэрэг олны хөл ихсэх хэрээр Хүрээнд дэн буудал, дэлгүүр, гуанз, цэнгээний газар олноор нэмэгджээ.
1914 оны наймдугаар сард Богд хаан зарлиг гаргаж аливаа хүн архи уух, тэвэг өшиглөх, даалуу хөзрийн зэрэг наадмаар зугаацах, нуруу үүрэх, золиг моньд хэмээх өлзий бусын хараал өгүүлэх, лам нар эмс охид лугаа самууран явалдах зэргийг бүү гарга гэж цагдаа цэргийн даргад зарлиг буулгаж байжээ.
Зүүн хүрээ
Нийслэл хүрээнд Зүүн хүрээ гэж байв. Банзаар барьж шар өнгөөр будсан том хэрмэн хашаатай урд талдаа асартай том хаалга, үүднийхээ хоёр хажуугаар улаан өнгийн шөргөн хайс барьж түүний хоёр талд боржин чулуугаар хийсэн хоёр арслан байрлуулсан байжээ. Хоёр арсланг нь хожим Байгалийн түүхийн музейн байрлуулжээ. Зүүн хүрээний байршлыг одоогийнхоор тоймлон тодорхойлбол Засгийн газрын авто бааз, Зуун айл, 11 дугаар хороолол, МУИС-ийн орчмын газар багтаж байна.
Хүрээний баруун дамнуурчин
Нийслэл хүрээний Баруун дамнуурчин гэдэгт гол төлөв жижиг үйлдвэрлэл, гар урчууд худалдаа үйлчилгээний гол төв байжээ. 1835 оны үед Их хүрээг нүүхэд 5 богдтой ойр дотно харьцаатай байсан Хятад пүүсүүдийн эзэд түүний зөвшөөрлөөр Зүүн хүрээ Богдын шар ордон байсан газрын баруун талын хэсэг Гандангийн дэнжийн хүр дор суурьшиж цэг салбаруудаа барьж байгуулжээ. Удалгүй тэнд гадаад орнуудын пүүсүүд дагалдан орж иржээ. Ингэж нэмэгдсээр 19 зууны эхэн хагаст хятад худалдаачдын оршин суух 1-9 гудамж бүхий баруун дамнуурчны хэсэг үүссэн түүхтэй.
Зүүн дамнуурчин
Зүүн дамнуурчин гэх Хятадын энэ хороолол Сэлбийн зүүн талд Одоогийн Оросын Соёлын төвөөс урагш Бөхийн ергөө хүртэл байрлаж байжээ. Энд Бүдүүн Луусан гэдэг хятадын ногооны талбай, Арьс нэхий элдэж боловсруулдаг, эсгий гутал үйлдвэрлэдэг үйлдвэр, Хятадаас тээвэрлэж авчирсан архи, жимс, давсалж дарсан ногоо гэх мэт хүнсний болоод бусад төрлийн барааг худалдах дэлгүүр, агуулахууд байжээ. Дэлгүүр гэхэд 20 гаруй байсан гэдэг.
Энэ хороололд халхын тэргүүн баяны нэг Бээжин Содномдаржаа гэгч амьдарч олон дэлгүүр хоршоогоо ажиллуулж байжээ. Их л хөл хөдөлгөөнтэй газар байсан гэдэг. Зүүн дамнуурчнаар явбал хүүхнүүдийн сайхныг харж болно гэж хүрээнийхэн ярьдаг байсан гэдэг.
Миний Улаанбаатар
Мишээсэн дагина шиг миний Улаанбаатар гэж дуулагддаг улсын минь голомт болсон нийслэл хот хаяагаа тэлж дэлхийн хотуудын эн зэрэгт хүрснийг бодоход бахархууштай. Өнгөрсөн зууны дунд үе гэхэд Гандангийн дэнжийн Жанрайсгаас өөр тод харагдах барилгагүй байсан Улаанбаатар өнөөдөр ямар болсныг он цагийн гэрэл сүүдрийг дэлгэсэн түүхийн баримт харуулж байна.
Өнөөдөр Улаанбаатар дэлхийн 10 гаруй хотуудтай түншлэлийн холбоо тогтоож харилцан бие биенээ хөгжүүлэхэд туслалцаж гудамж талбайгаа хүртэл нэрлэдэг боллоо. Гадаадынхан Монголын нийслэлийг богино хугацаанд танигдахгүй болтлоо хөгжсөнийг гайхаж байна. Жилээс жилд жуулчдын тоо нэмэгдэж Монголыг үзэх Улаанбаатарыг үзэх гэж зорих болжээ. Энэ нь том дэвшил юм.
Өнөөдөр Улаанбаатарт олон улсын том хэмжээний хурал, чуулган чуулж, дэлхийн аваргын тэмцээн, урлаг соёлын наадмууд зохиогдсон том хот болсныг бид бэлхнээ харж байна. Аливаа улсын нийслэл тухайн улсын байдал, хөгжлийг тодорхойлох толь нь байдаг. Манай нийслэл Улаанбаатар хот ч энэ жаягаас гажаагүй бөгөөд хүн амын тэн хагасыг сурч боловсрох, хүмүүжих орчин нөхцлийг бүрдүүлжээ.
Саяхан 1960 аад онд хэдхэн зуун мянган хүн амтай байсан бол одоо сая гаруй мянган хүнтэй тийм хот болтлоо хөгжжээ. Улаанбаатраас дэлхийн олон хотуудад агаараар зорчиж 20 зууны Нийслэл хүрээтэй зүйрлэхийн аргагүй том хот болтлоо хөгжив. Нийслэлд 1990 оноос хойш барилгын салбар шуурхай хөгжиж орон сууцны хорооллууд сүндэрлэж эхлэв.
Н.Лхагва
Их Монгол Улсын маань гал голомт, нэрийн хуудас, үүд хаалга болсон нийслэл хот анх үүссэн түүх 17 зуунаас улбаатай. Улаанбаатар хотын шавыг тавьсан 17 зууны эхэн үед Монгол орны улс төрийн амьдрал нэн ээдрээтэй байж. Монгол Улсын ирээдүйн нийслэлийн суурийг өлзий учрал бүрдсэн үзэсгэлэнт сайхан нутагт сонгосон учир нь Монгол нутгийн төв Их Монгол, бага Монгол хоёр уулын хооронд орших Монгол элсний цагаан нуурын хөвөө юм.
Монгол нэрийн цуглуулга болсон энэ нутаг Монголын төрт ёс тогтсон цагаас Монгол туургатны улс төрийн төв нийслэл, шашны төв байрлаж ирсэн эртний түүх уламжлалт төр ёс бэлэгдлийн учир холбоо бүхий олон түмний хайрлан хамгаалж, тахиж хүндэтгэсээр ирсэн Орхоны хөндийн ай сав нутаг юм.
Монголын нийслэлийн түүх ээдрээтэй их замыг туулж ирсэн байдаг. Өндөр гэгээн Занабазарын хамт бага насаа цастын орноо өнгөрөөж шашны номд нэвтэрсэн Галдан бошигт хэмээх цэрэг, "улс төр, шашны гялалзсан зүтгэлтэн 1688 онд тарж бутарсан Монголчуудыг нэгэн гарт атган Халх, Ойрадыг нэгтгэн алдахуйд шашны эрх ямбаар нөлөөтэй Богд Занабазар тэргүүтэй халхын ноёд Чин улсад дагаар орсон нь дургүйг нь хүргэсэн" гэдэг. Энэ Өргөе хотын тогтвортой хөгжилд саад болжээ.
Занабазар төр шашны хөлөөс улс гэрээ авч үлдэхдээ Галдангийн далайсан илдний алдаа оноог номын ухаанаар тэгшлэж Монгол төдийгүй, Түвдийг хамгаалж гарцаагүй хожил хийхийн тулд нүүсэн гэж судлаачид үздэг аж. Үүнээс улбаалан Өргөө Их хүрээ болж өргөжин бэхжих явцдаа 21 удаа нүүж, Хан уулын ар, хатан Туулын хөвөөнд суурьшиж өдгөөг хүрчээ. Хүрээ нүүж буусан газруудыг тодруулах, "Хүрээ нүүдэл" хөтөлбөрийн судалгааны үр дүнд Хүрээ урт богино хугацаагаар суурьшиж байсан 15 онцлох газарт дурсгалын багана босгосон нь түүх, улс төр танин мэдэхүйн чухал ач холбогдол болжээ.
1911 онд Монгол улс Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглаж Манж чин улсаас салан тусгаарласны дараа 1912 онд Ар Монголын улс төр, эдийн засаг, соёл шашны төв Их хүрээ Олноо өргөгдсөн хаант Монгол улсын Нийслэл хүрээ хэмээн зарлан тунхаглажээ. Ийнхүү Монголын Их хүрээ тусгаар тогтносон Монгол улсын нийслэлийн зохион байгуулалтад оржээ.
Хүрээнийхэн
Саяхан болтол Монголчууд Хүрээнийхэн гэж ярьсаар ирж. Тэр нь их том соёл байж. Хүрээ соёл, хүрээ гоёл гэж ярьдаг байжээ. Нийслэл хүрээнийхэн гэж ёс заншил, эртний өв соёл уламжлалаа авч үлдсэн, бахархаж өссөн хүмүүс байсан бөгөөд Хүрээнд ирсэн гадаадын худалдаачид, жуулчидтай танилцаж нүүр хагарч нүд тайлсан хүмүүс байжээ.
Хүрээний ван, гүн, бэйл, тайж, баян худалдаачид, охид хүүхнүүд голдуу дорно зүгийн соёлын нөлөөнд өссөн манж, хятад, түвд хэлтэй нэлээд боловсролтойн зэрэгцээ Хүрээнд байсан оросын консул, оpoс худалдаачид, цэргийн сургагч олноор ирж банк, сургууль, клуб нээгдсэнээр Оросын соёл аажмаар нэвтэрчээ. Хүрээний дэгжин гангачуулын өмсгөл, зүүлтээ европ хувцасны маяг оруулсан Монгол дан дээл ноёлж гангарч дэгжирхсэн үе эхэлсэн гэдэг.
1903 онд Хүрээнд нээгдсэн Оросын клубт орос цэргийн баллайка хөгжмийн оркестр, гармон хөгжмийн аялгуунд европ маягийн нийтийн бүжгийг гарамгай бүжиглэдэг байжээ. Хүрээ айлд эрхэмлэдэг хэдэн зүйл байжээ. Үүнд Айл бүхэн номыг эрхэмлэн оюун ухаанаа гийгүүлж явна гэсэн бэлэгдлээр ном судрыг ихэд нандигнан дээдэлдэг байжээ. Сэтгэлийг уярааж ариусгана гэсэн бэлэгдлээр морин хуур хөгжмийг эрхэмлэн дээдэлдэг байж. Голдуу боржигон овогтой айлд бороохой буюу өргөстэй улаан харгана байдаг байж. Үүнийгээ хаалганыхаа зүүн хатавчинд хавчуулсан байдаг байжээ. Энэ нь хэл ам, хэрүүл шуугианаас хамгаалсан утга билэгдлээс илүү судар номоор гийгүүлж, хөгжмөөр сэтгэлийг ариусгаснаар гэрт "төр," бий гэсэн санааг дээдлэн эрхэмлэдэг байжээ. Энэ утга бэлэгдлийг хүрээ хөдөөгүй сахидаг байсан гэдэг.
Хүрээнийхэн оройн цагаар хүүхэд багачууддаа үлгэр ярьж хэвшсэн байсан бөгөөд жилд нэг удаа үлгэрч, ерөөлчийг урьж гэртээ авчран, хот айлаараа үлгэр туульс хэлүүлж идээ будаа болж цагаан эсгий дэвсэж хүндэтгэл үзүүлдэг байжээ. Энэ нь дэлхийд байхгүй том соёл байжээ.
Нийслэл хүрээгээр дамжин өнгөрөх гадаадын жуулчин гийчин, аянчин жинчин, худалдаачид, оргодол босуул, тонуулчид, цэргийн оргодол зэрэг олны хөл ихсэх хэрээр Хүрээнд дэн буудал, дэлгүүр, гуанз, цэнгээний газар олноор нэмэгджээ.
1914 оны наймдугаар сард Богд хаан зарлиг гаргаж аливаа хүн архи уух, тэвэг өшиглөх, даалуу хөзрийн зэрэг наадмаар зугаацах, нуруу үүрэх, золиг моньд хэмээх өлзий бусын хараал өгүүлэх, лам нар эмс охид лугаа самууран явалдах зэргийг бүү гарга гэж цагдаа цэргийн даргад зарлиг буулгаж байжээ.
Зүүн хүрээ
Нийслэл хүрээнд Зүүн хүрээ гэж байв. Банзаар барьж шар өнгөөр будсан том хэрмэн хашаатай урд талдаа асартай том хаалга, үүднийхээ хоёр хажуугаар улаан өнгийн шөргөн хайс барьж түүний хоёр талд боржин чулуугаар хийсэн хоёр арслан байрлуулсан байжээ. Хоёр арсланг нь хожим Байгалийн түүхийн музейн байрлуулжээ. Зүүн хүрээний байршлыг одоогийнхоор тоймлон тодорхойлбол Засгийн газрын авто бааз, Зуун айл, 11 дугаар хороолол, МУИС-ийн орчмын газар багтаж байна.
Хүрээний баруун дамнуурчин
Нийслэл хүрээний Баруун дамнуурчин гэдэгт гол төлөв жижиг үйлдвэрлэл, гар урчууд худалдаа үйлчилгээний гол төв байжээ. 1835 оны үед Их хүрээг нүүхэд 5 богдтой ойр дотно харьцаатай байсан Хятад пүүсүүдийн эзэд түүний зөвшөөрлөөр Зүүн хүрээ Богдын шар ордон байсан газрын баруун талын хэсэг Гандангийн дэнжийн хүр дор суурьшиж цэг салбаруудаа барьж байгуулжээ. Удалгүй тэнд гадаад орнуудын пүүсүүд дагалдан орж иржээ. Ингэж нэмэгдсээр 19 зууны эхэн хагаст хятад худалдаачдын оршин суух 1-9 гудамж бүхий баруун дамнуурчны хэсэг үүссэн түүхтэй.
Зүүн дамнуурчин
Зүүн дамнуурчин гэх Хятадын энэ хороолол Сэлбийн зүүн талд Одоогийн Оросын Соёлын төвөөс урагш Бөхийн ергөө хүртэл байрлаж байжээ. Энд Бүдүүн Луусан гэдэг хятадын ногооны талбай, Арьс нэхий элдэж боловсруулдаг, эсгий гутал үйлдвэрлэдэг үйлдвэр, Хятадаас тээвэрлэж авчирсан архи, жимс, давсалж дарсан ногоо гэх мэт хүнсний болоод бусад төрлийн барааг худалдах дэлгүүр, агуулахууд байжээ. Дэлгүүр гэхэд 20 гаруй байсан гэдэг.
Энэ хороололд халхын тэргүүн баяны нэг Бээжин Содномдаржаа гэгч амьдарч олон дэлгүүр хоршоогоо ажиллуулж байжээ. Их л хөл хөдөлгөөнтэй газар байсан гэдэг. Зүүн дамнуурчнаар явбал хүүхнүүдийн сайхныг харж болно гэж хүрээнийхэн ярьдаг байсан гэдэг.
Миний Улаанбаатар
Мишээсэн дагина шиг миний Улаанбаатар гэж дуулагддаг улсын минь голомт болсон нийслэл хот хаяагаа тэлж дэлхийн хотуудын эн зэрэгт хүрснийг бодоход бахархууштай. Өнгөрсөн зууны дунд үе гэхэд Гандангийн дэнжийн Жанрайсгаас өөр тод харагдах барилгагүй байсан Улаанбаатар өнөөдөр ямар болсныг он цагийн гэрэл сүүдрийг дэлгэсэн түүхийн баримт харуулж байна.
Өнөөдөр Улаанбаатар дэлхийн 10 гаруй хотуудтай түншлэлийн холбоо тогтоож харилцан бие биенээ хөгжүүлэхэд туслалцаж гудамж талбайгаа хүртэл нэрлэдэг боллоо. Гадаадынхан Монголын нийслэлийг богино хугацаанд танигдахгүй болтлоо хөгжсөнийг гайхаж байна. Жилээс жилд жуулчдын тоо нэмэгдэж Монголыг үзэх Улаанбаатарыг үзэх гэж зорих болжээ. Энэ нь том дэвшил юм.
Өнөөдөр Улаанбаатарт олон улсын том хэмжээний хурал, чуулган чуулж, дэлхийн аваргын тэмцээн, урлаг соёлын наадмууд зохиогдсон том хот болсныг бид бэлхнээ харж байна. Аливаа улсын нийслэл тухайн улсын байдал, хөгжлийг тодорхойлох толь нь байдаг. Манай нийслэл Улаанбаатар хот ч энэ жаягаас гажаагүй бөгөөд хүн амын тэн хагасыг сурч боловсрох, хүмүүжих орчин нөхцлийг бүрдүүлжээ.
Саяхан 1960 аад онд хэдхэн зуун мянган хүн амтай байсан бол одоо сая гаруй мянган хүнтэй тийм хот болтлоо хөгжжээ. Улаанбаатраас дэлхийн олон хотуудад агаараар зорчиж 20 зууны Нийслэл хүрээтэй зүйрлэхийн аргагүй том хот болтлоо хөгжив. Нийслэлд 1990 оноос хойш барилгын салбар шуурхай хөгжиж орон сууцны хорооллууд сүндэрлэж эхлэв.
Н.Лхагва