Баяр наадмын түүхээс эргэн өгүүлэхэд
Монгол түмэн минь олон зууны тэртээгээс "Эрийн гурван наадам" хэмээх аугаа их баяр цэнгэлийг ёслон тэмдэглэж ирсэн уламжлалтай. Энэхүү их баяр цэнгэлийг хөгжил дэвшлийн замаар замнасан ардын хувьсгалын жилүүдэд "Цэргийн наадам, Улсын баяр наадам, Монголын үндэсний их баяр наадам, Ардын хувьсгалын ойн баяр наадам" хэмээн нэрлэж наадан цэнгэсээр өнөөдрийг хүрсэн билээ.

Дэлхийд хосгүй энэ их баяр цэнгэлийг Монгол үндэсний бөхгүйгээр төсөөлөн бодохын аргагүй бөгөөд манлайн дээд цэнгэл нь байдаг. Өнгөрсөн он жилүүдэд болж өнгөрсөн 87 удаагийн баяр наадмын бөхийн барилдааныг 13 аймгийн 42 бөх манлайлж, мөн 13 аймгийн 48 бөх үзүүрлээд байна.

Түрүүлсэн бөхчүүдийн хураангуй товчоо (аймгуудаар)

Аймгууд	Түрүүлсэн бөхийн тоо	Түрүүлсэн наадмын тоо
Архангай	10	14
Төв	6	14
Хэнтий	2	12
Увс	2	11
Хөвсгөл	6	10
Булган	3	9
Өвөрхангай	5	8
Дорнод	2	2
Завхан	2	2
Говь-Алтай	1	2
Ховд	1	1
Баянхонгор	1	1
Өмнөговь	1	1
Дүн	42	87

Ардын төрийн их баяр наадмыг манлайлсан 42 бөхийн 12 нь 57 удаагийн баяр наадмыг манлайлж хосгүй амжилт үзүүлсэн Б.Бат-Эрдэнэ Х.Баянмөнх тэргүүтэй алдарт аваргууд маань байна.

Бөхчүүдийн нэр	Түрүүлсэн наадмын онууд	Бүх түрүүлсэн наадам	Дараалан түрүүлсэн наадам
д.а Б.Бат-Эрдэнэ	1988-1990, 1992-1999	11	8
д.а Х.Баянмөнх	1968, 1971-1973, 1975, 1977, 1979, 1981, 1982, 1987	10	3
д.а Б.Түвдэндорж	1939, 1941, 1945, 1946, 1952-1954	7	3
д.а Ж.Мөнхбат	1963-1967, 1974	6	5
д.а Д.Дамдин	1956-1960	5	5
д.а Д.Цэрэнтогтох	1978, 1980, 1983, 1984	4	2
даян.а А.Сүхбат	2000, 2001, 2004	3	2
дал.ав Г.Өсөхбаяр	2002, 2003, 2005	3	2
д.а Ш.Батсуурь	1947, 1948	2	2
даян.ав Н.Жамъян	1926, 1927	2	2
даян.ав Ц.Чимэд-Очир	1944, 1950	2	-
у.ав Д.Хадбаатар	1976, 1986	2	-

Б.Бат-Эрдэнэ аварга ардын төрийн их баяр наадмыг найман жил дараалан манлайлж нийт түрүүгээ арван нэг (МНТ-ны 750 жилийн даншиг наадмын түрүүтэйгээ бол 12) болгож, монгол бөхийн цадиг түүхэнд дахин тохионо гэхэд бэрх хоёр дээд амжилтыг тогтоосон бол Х.Баянмөнх аварга 44 настайдаа ардын төрийнхөө их баяр наадмыг аравдахь удаагаа манлайлж, үнэнхүү ясны сайн бөх болохоо харуулсан билээ. Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг 12 удаа түрүүлэхэд Х.Баянмөнх (1), Д.Цэрэнтогтох (2), О.Балжинням (2), Д.Сумьяабазар аваргууд (2), Д.Мөнх-Эрдэнэ арслан (5) нарын таван бөх, Х.Баянмөнх аваргыг 10 удаа түрүүлэхэд Д.Дамдин (1), Ж.Мөнхбат (2), Д.Цэрэнтогтох (2), С.Цэрэн (1), Д.Хадбаатар аваргууд (1), П.Дагвасүрэн арслан (2), М.Мөнгөн арслан (1) нарын долоон бөх үзүүр түрүүг булаалдаж байжээ. Б.Түвдэндорж аварга нийт түрүүлсэн амжилтаараа Б.Бат-Эрдэнэ, Х.Баянмөнх хоёр аваргын дараа гуравт эрэмбэлэгдэж байгаа бөгөөд хүч бярдаа эрдэж өвдөг шороодсон, өгөөмөр сэтгэл гаргаж тахимаа өгсөн, өнгө алаглах орчлонд алдаж эндэж барилдалгүй өнжсөн гээд тасралтгүй түрүүлэх амжилтдаа завсар оруулж түрүүлэх тоогоо цөөлсөн гэдгийг манай бөх сонирхогч олон сайн мэдэх билээ. Д.Цэрэнтогтох аварга Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнх, Д.Хадбаатар, М.Мөнгөн, Б.Бат-Эрдэнэ нарын "өнгөрсөн, одоо, ирээдүй" цагийг эзэлсэн алдарт хүчтэнүүдтэй гар зөрүүлэх хатуухан хувь тохиосон бөх. Гэсэн ч дөрөв түрүүлж, тав үзүүрлэсэн байдаг.

Б.Авирмэд