Энэ удаад та бидний сонгох Ерөнхийлөгч зургаан жилийн хугацаатайгаар үйл ажиллагаа явуулах бөгөөд улиран сонгогдох эрхгүй байх болно. Тэгвэл энэ албан тушаалыг хашихаар сонгуульд өрсөлдөж буй 3 нэр дэвшигчээс сонголтоо хийхдээ бид юуг анхаарах ёстой вэ?

Ерөнхийлөгч чухам ямар эрх зүйн орчинд ямар эрх мэдэл хэрэгжүүлж ажиллах талаар мэдээлэл өгөх зорилготой хэлэлцүүлгийг текст хэлбэрээр та бүхэнд хүргэж байна.

Хэлэлцүүлгийн зочид:

• МУИС-ийн Хууль Зүйн сургуулийн профессор, Хууль зүйн доктор О. Мөнхсайхан
• МУБИС-ийн Нийгэм, Хүмүүнлэгийн Сургуулийн Нийгмийн ухааны тэнхимийн ахлах багш, судлаач Э. Гэрэлт-Од
• Үндэсний Аюулгүй Байдлын зөвлөлийн Стратегийн судалгааны хүрээлэнгийн судлаач Н.Соёлгэрэл
• Модератор: Сэтгүүлч О. Ариунбилэг.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглалд ЗӨВХӨН ЁСЧЛОХ ҮҮРЭГТЭЙГЭЭР ОРОЛЦДОГ

-Монгол Улсын Их хурлын гишүүд тус бүр нэг тойргоос буюу 25-30 мянган хүнээс дунджаар сонгогддог. Гэтэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Монгол орон даяар буюу монголын нийт хүн амын саналаар сонгогддог. Энэ засаглалын ямар хэлбэр вэ?
-Э.Гэрэлт-Од: Дэлхийн улс орнуудад Ерөнхийлөгчийн, Парламентын, Холимог засаглал гэсэн гурван төрлийг хэрэглэдэг. Гол ялгаа нь Засгийн газраа парламент нь байгуулж байна уу, Ерөнхийлөгч нь Засгийн газрын бүтэцдээ орж байна уу, эсвэл тусдаа юу, бүх ард түмнээ сонгож байна уу гэдэг л асуудал. Миний сонссоноор, 1992 онд Үндсэн хуулийн анхны бичилтийг хийхдээ “Монгол Улс нь парламентын засаглалтай байна. Ерөнхийлөгчийг зөвхөн парламентаас сонгоно” гэсэн бичиглэлтэй байснаа хэлэлцүүлгийн явцад “Ерөнхийлөгчийг бүх ард түмнээс сонгоно” гэж өөрчилсөн гэдэг. Ингээд холимог хэлбэрийн засаглалтай болгосон. Монгол Улсад “Төрийн эрх барих дээд байгууллага нь УИХ мөн” гэж заасан. Үүнийг хараад хүмүүс парламентын засаглалтай гэж үздэг. Гэвч Ерөнхийлөгчийн эрх үүргийг харах юм бол Монгол Улсыг “Хагас Ерөнхийлөгчийн засаглалтай” гэж үзнэ. Гадны улс орнууд, судлаачид ч мөн ингэж тодорхойлдог. Бид л парламентын засаглалтай улс гэж яриад байдаг төөрөгдөлтэй.

О.Мөнхсайхан: Манай улсыг гаднын эрдэмтэд “Хагас Ерөнхийлөгчийн засаглалтай” гэж бичдэг. Манай дотоодын судлаачид, хуулийн чиглэлийнхэн “Парламентын засаглалтай” гэдэг. Гол нь, Ерөнхийлөгчийг яаж сонгож байна вэ гэдэг л чухал. Ард түмнээс сонгогдож байгаа бол хагас Ерөнхийлөгчийн засаглалтай гэж хэлж болно. Мөн Засгийн газрыг байгуулахад УИХ-ын болон Ерөнхийлөгчийн хоёулангийнх нь оролцоо байдаг бол “Хагас Ерөнхийлөгчийн засаглал” тал руугаа. Харин парламентын засаглалын гол мөн чанар нь Засгийн газар байгуулагдахдаа парламентаас байгуулагдаад, парламентын олонхын итгэлийг дааж байвал ажилладаг, даахгүй бол огцордог. 1992, 1996 онуудад Засгийн газар байгуулагдах, огцруулахад Ерөнхийлөгчийн шийдвэрлэх үүрэгтэй байсан. Үзэмжээрээ хэнийг Ерөнхий сайдаар томилуулах вэ гэдгийг өөрөө шийдэх хүчтэй байсан. Үндсэн хуулийн 2000 оны өөрчлөлтөөр үүнийг болиулсан. Сая 2019 оны өөрчлөлтөөр бүр хэлбэрийн болгосон. Сайдын томилгоон дээр зүгээр л танилцах болгосон. Үндсэн хуулийн анхны үзэл баримтлал нь парламентын засаглалтай гэж байдаг тул тэр тал руу нь үүрэгжүүлж байгаа гэж ойлгодог.

Н.Соёлгэрэл: Хагас Ерөнхийлөгчийн засаглалтай гэж дүгнэх гээд байгаа нэг шалтгаан нь Үндэсний Аюулгүй байдлын зөвлөлийн тэргүүн нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч байдаг. Бусад улс оронд бол ҮАБЗ нь Гүйцэтгэх засаглалынхаа дэргэд байгуулагддаг.

-Хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх гэсэн гурван засаглалын алинд нь Ерөнхийлөгч ордог вэ?
-Э.Гэрэлт-Од: Онолын хувьд гүйцэтгэх засаглалдаа ордог. Гэхдээ монголын хувьд гүйцэтгэх засаглалаасаа ангид Төрийн тэргүүн. Хууль санаачлах эрх бүхий 3 субъект байдгийн нэг нь Ерөнхийлөгч. Хэдийгээр Ерөнхийлөгч хууль санаачлах эрхтэй боловч түүнийг УИХ эцэслэн шийддэг. Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулиар олгогддог нэлээд эрхээ УИХ-тай хуваалцдаг. Тэр бүү хэл зарлиг гарах эрхээ ч Ерөнхий сайдтай хуваалцдаг.

О.Мөнхсайхан: Зарим улс оронд гүйцэтгэх эрх мэдэлдээ хамаардаг. Засгийн газрынхаа хуралдаанд Ерөнхийлөгч нь ороод даргалчихдаг Финлянд улс байна, жишээ нь. Германд бол Ерөнхийлөгчийг гүйцэтгэх эрх мэдэлтэй гэж үздэггүй. Манай монголын хувьд зарим судлаач гүйцэтгэх эрх мэдлийн тал руугаа байдаг гэж бичсэн байдаг ч миний бодлоор бол биш. Үндсэн хуульд зааснаар гүйцэтгэх засаглалын тэргүүлэгч нь Ерөнхий сайд байна гээд заачихсан. Энд Ерөнхийлөгч байх газаргүй. Манай улс бол Төрийн тэргүүн, үндэсний эв нэгдлийг илэрхийлэгч гэдэг утгаараа гурван засаглалтай аль алинтай нь холбоотой чиг үүргүүдийг хэрэгжүүлдэг. Манай Ерөнхийлөгчийн статус, эрхзүйн байдал хаана байна вэ гэдгийг Үндсэн хуулиасаа л харна. Ерөнхийлөгч бол монголын төрийг билэг тэмдгийн байдлаар илэрхийлэгч. Энэ утгаараа ард түмнээс сонгогддог. Ерөнхийлөгч сонгуулийн дараа анхдугаар чуулганыг удирдаж хууль тогтоох засаглалыг бүрдүүлэхэд оролцдог. Ерөнхий сайд сайд нараа зөвхөн танилцуулдаг. Үүгээрээ Засгийн газрыг байгуулахад оролцож байна гэж хэлж болно. Шүүгч нарын хувьд томилж байгаа. Гэхдээ энэ бүх үйл ажиллагаанд оролцохдоо Ерөнхийлөгч өөрийн дураар, өөрийн санаачилгаар хийдэггүй. Зөвхөн ёсчилдог гэсэн үг. Шүүх дээр ч шүүгч нарыг өөрөө томилохгүй. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс сонгосон хүмүүсийг л ёсчилно. Зарим улсад үүнийг нотариатын үүрэг гэдэг.

Н.Соёлгэрэл: ҮАБЗ гэдэг бүтэц нь чиг үүргээрээ улс орон даяар гадны хүчин зүйлс болон дотоодын зөрчилдөөнт байдлаас аюулгүй байдлыг хангах, түүнийг хэрхэн хангах талаарх зөвлөмжийг парламентын засаглалтай бол Засгийн газарт, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай бол Ерөнхийлөгчдөө өгдөг. Манай улсын хувьд Ерөнхийлөгч нь ҮАБЗ-ийн тэргүүн учир гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдлийг хуваалцаж байгаа мэт харагдаад байгаа юм.

ҮНДЭСНИЙ АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫГ ХАНГАХ ҮҮРЭГ НЬ ЗАСГИЙН ГАЗРЫНХ БОЛОХООС ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙНХ БИШ

-“Ерөнхийлөгч нь Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлнэ” гэж Үндсэн хуульд заасан байдаг. Энэ нь яг яахыг хэлдэг юм бэ?
-О.Мөнхсайхан: Энэ нь нэлээд хэдэн утгатай. Монгол Улс нь төрийн эрх мэдлийг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх гэсэн салаа мөчрүүдэд хуваасан, нэгнийгээ харилцан хянадаг тогтолцоотой хэдий ч энэ нь цулдаа Монгол Улсын Төр юм. Тиймээс Төрийн тэргүүнийхээ хувьд эдгээрийг хэлбэрийн хувьд нэг гэдгийг нь илэрхийлж байгаа билэг тэмдэг юм. Нөгөө талаас Ерөнхийлөгч нь арбитрчийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Товчхон, энгийнээр хэлвэл шийдэж чадахааргүй улстөрийн хямрал зэрэг нөхцөл байдал үүсвэл Ерөнхийлөгч түүнийг зохицуулахад оролцдог. Жишээ нь, Үндсэн хуулийн хоёр удаагийн нэмэлт өөрчлөлтөөр УИХ нь Засгийн газрыг 45 хоногийн дотор байгуулж чадахгүй бол Ерөнхийлөгч УИХ-ыг тараах эрхтэй. Эсвэл Ерөнхий сайдыг огцруулчихаад шинэ Ерөнхий сайдыг 30 хоногийн дотор томилж чадахгүй бол мөн Ерөнхийлөгч УИХ-ыг тараана. Энэ нь үндэсний эв нэгдлийг илэрхийлж байгаа нэг илэрхийлэл.

Э.Гэрэлт-Од: Мөн Ерөнхийлөгч нь тангараг өргөхдөө намаас татгалздаг. Улстөржсөн аливаа мэдэгдэл хийхгүй, улстөржиж болохгүй. Энэ нь үндэсний эв нэгдлийг хангах үндсэн хөшүүрэг. Бидний сонгосон тогтолцоо бол олон янзын үзэл санааг уралдуулдаг нийгэм учир төрийн тэргүүн нь үндэсний эв нэгдлийг сахин хамгаалж, бутраахгүй, салан тусгаарлах үзлийг өдөөхгүй, улстөржихгүй байх үүргийг гүйцэтгэдэг.

Н.Соёлгэрэл: ҮАБЗ нь Засгийн газрын тэргүүн, УИХ-ын дарга, Ерөнхийлөгч гурвуулаа багтаж байгаа ганц жишээ нь дэлхий дээр манай улс. Ер нь бусад улс орнуудын хувьд УИХ-ын дарга ҮАБЗ-д хамаардаггүй буюу багтдаггүй.

-Гурван нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөрийг зэрэгцүүлэн хараад сууж байгаа иргэдийн хувьд тэднээс юу хүсэх ёстой юм бэ?
-О.Мөнхсайхан: Хуулийг сайн харвал “Ерөнхийлөгч ҮАБЗ-ийг тэргүүлнэ” л гэж байгаа. Гэвч ҮАБЗ-д Үндэсний аюулгүй байдлыг хангах ямар ч чиг үүрэг байхгүй. Үндсэн хуулийн 38 дугаар зүйлийн, 2.6 дээр Засгийн газрын онцгой бүрэн эрх дотор “Үндэсний аюулгүй байдлыг Засгийн газар хангана” гэчихсэн. ҮАБЗ нь улстөрийн зөвшилцөл ойлголцлыг хангах зүгээр нэг зөвлөл. Энэ бол асуудал шийддэг, энд тэнд даалгавар өгдөг газар огт биш. ҮАБЗ-ийг бид хуулиар дахин зөв тодорхойлж байршуулах ёстой. Үндсэн хуульд нь заачихаад байхад үндэсний аюулгүй байдлыг хангах нь Ерөнхийлөгчийн ажил гэж ойлгож болохгүй. Энэ бол Засгийн газрын ажил. ҮАБЗ рүү зөвхөн Ерөнхий сайдын санаачилсан асуудлыг л оруулж, хэлэлцдэг. УИХ-ын дарга, Ерөнхийлөгч нь санаачилгаараа, дураараа элдэв юм яриад, бусдад даалгавар өгөөд байдаг газар биш. Яагаад гэвэл үндэсний аюулгүй байдлыг Ерөнхий сайд “толгойгоороо” хариуцдаг. Түүнчлэн, ҮАБЗ-өөс гарч байгаа зөвлөмжид Ерөнхий сайд гарын үсэг зурж байж албажна. Ерөнхийлөгч бол тэнд зөвхөн хуралдааныг даргалах л үүрэгтэй. Гэтэл ҮАБЗ-ийн нарийн бичгийн даргыг Ерөнхийлөгч томилж байгаа нь ч Үндсэн хууль зөрчиж байгаа хэрэг. Уг нь Ерөнхий сайд томилж, Ерөнхийлөгчид танилцуулдаг байж болно.

Гадаад харилцааны асуудал ч Засгийн газрынх. Ерөнхийлөгч дураараа янз бүрийн юм санаачлаад хийгээд байж болохгүй. Үндсэн хуулийн 38-ын 2.8 дээр “Гадаад бодлогыг хэрэгжүүлэх нь Засгийн газрын ажил” гээд заачихсан байгаа учир Элчин сайд нарыг ч Засгийн газраас томилдог байх ёстой. Харин Ерөнхийлөгч Засгийн газрын санал болгосон Элчин сайд нарын нэрсийг УИХ-д оруулж хэлэлцүүлэх эсэхийг шийддэг байж болох юм. Дүгнээд хэлбэл, манай улсын Ерөнхийлөгчийн хувьд засаглалын бусад субьектуудын санаачилсан ажлыг ёсчилж, албажуулах төрийн тэргүүний ажлаа л хийдэг хүн.

НЭР ДЭВШИГЧДИЙН МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨР НЬ ГҮЙЦЭТГЭХ ЗАСАГЛАЛЫН ХИЙХ АЖИЛТАЙ ХОЛИЛДЖЭЭ

Э.Гэрэлт-Од: Гурван нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөрийг харахаар Засгийн газрын хийх ажлуудыг амлаад байна. Тодруулж хэлбэл, 2020 оны УИХ-ын сонгуульд ялалт байгуулсан улстөрийн нам, тэр намаас нэр дэвшиж байгаа нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөрийн хооронд ялгаа бага байна. Миний харж байгаагаар, Үндсэн хуулиар олгогдсон арав гаруй эрхийнхээ хүрээнд нэр дэвшигчид мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулах ёстой. Мөн хэмжиж болохуйц, эхлэх цэг нь тодорхой, судалгаан дээр тулгуурласан баймаар. Гэтэл гурван нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөр нь зүгээр хийх ажлын жагсаалт маягийн. Эдийн засаг, боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт яах юм гэчихсэн байгаа нь Засгийн газрын ажлыг л амлаад байгаа хэрэг. Ерөнхийлөгчийн эрх үүрэг нь юу юм бэ гэдгийг бодож, мөрийн хөтөлбөрийг нь харах ёстой. Үндсэн үүрэг, дэмжих үүрэг гэдгээр нь мөн харж болно. Цаашид Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийг илүү ойлгомжтой болгохын тулд манай сонгогчид ч бэлтгэгдэх ёстой. Ерөнхийлөгчөөс юу шаардах, юу шаардахгүй вэ гэдгээ мэддэг байх нь зүйтэй. Харамсалтай нь, бүх ард түмнээс санал авч байгаа учир хийх хийхгүй бүхнийг л амлаж байгаа юм.

-2017 онд нэр дэвшигчдийн хэн нь ч олонхын санал авч чадаагүй учир дахин сонгууль болсон. Энэ удаад нэр дэвшигчид хэчнээн хүний саналаар гарах ёстой вэ?
-Э.Гэрэлт-Од: Сонгуулийн ирц 50-иас дээш хувь байх ёстой, мөн саналаа өгсөн сонгогчдын 50-иас дээш хувийн буюу олонхын саналыг авах ёстой. Хэрвээ эхний санал хураалтаар олонхын санал авсан хүн гарч ирэхгүй бол дахин санал хураалт болно. Ингэхдээ хамгийн олон санал авсан хоёр нэр дэвшигчийг УИХ 14 хоногийн дотор дахин санал хураалтад оруулна. 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн эхний санал хураалтын ирц 68 хувь байсан бол хоёр дах удаагийн санал хураалтын ирц 60 хувь болж буурсан. Эндээс иргэд дургүйцэж байгааг харж болох байх. Бид урьдчилсан санал өгөх механизмыг сайжруулах ёстой. Одоо бол зөвхөн зөөврийн хайрцгаар хэсгийн хороонд очиж саналаа өгөх боломжгүй иргэдээс саналыг нь авч байгаа. Гэтэл ажил гараад сонгуулиас 7 хоногийн өмнө өөр газар байх шаардлагатай болсон хүмүүсийн санал орхигдож байгаа. Мөн гадаадад байгаа сонгогчдын асуудал. Одоогоор 45 дипломат төлөөлөгчийн газраар санал авч байна. Гадаадад байгаа иргэдийн санал өгөх боломжийг мөн сайтар хангах шийдвэр гаргах ёстой.

О.Мөнхсайхан: Хэдийгээр буурч байгаа ч ирцийн хувь 60 байна гэдэг бусад улс оронтой харьцуулахад харьцангуй өндөрт орно. Мөн иргэдийн нэгдсэн хөдөлгөөнүүд залуусын сонгуулийн оролцоог нэмэгдүүлэхийн тулд анхаарч ажилладаг нь эерэг үзүүлэлт.

-Мэтгэлцээн хийхийг иргэд шаардаж байна. Нэг удаагийнх ч бус нэлээд хэдэн удаа хийх шаардлага энэ удаад тохиож байна.
-Н.Соёлгэрэл: Энэ бол зайлшгүй бөгөөд маш чухал зүйл. Ерөнхийлөгчийн сонгууль олон улсын анхаарлын төвд байдаг. Мэтгэлцээнийг хэдэн удаа мэтгэлцэхийг мөн Ерөнхийлөгчийн эрх үүргийн хувьд илүүтэй анхаарах чиглэлүүдээр заах, хийх шаардлагатай. Гадаад бодлого дээр ямар байр суурьтай байх бол гэдэг нь олон улсын анхааралд байх нь гарцаагүй.

О.Мөнхсайхан: Ардчилсан улсад үзэл бодлын мэтгэлцээн байх ёстой. Гэхдээ юуны сонгууль вэ гэдгийг мартаж болохгүй. Гол бодлогууд 2020 онд шийдэгдчихсэн. Одоо мэтгэлцээн хийнэ гэвэл Ерөнхийлөгчийн хэрэгжүүлдэг эрх үүргийн хүрээнд дөрвөн чиглэлээр хийж болох юм. Хууль тогтоох эрх мэдэлтэй холбоотой, шүүх эрх мэдлийн тухайд, Засгийн газар болон бусад гэсэн.

Ер нь цаашдаа гадаад бодлого дээр ч гэсэн Ерөнхийлөгч нь дураараа Монгол Улсын байр суурийг, Засгийн газрын оролцоогүйгээр илэрхийлээд байж болохгүйг анхаарах ёстой юм. Энэ нь Үндсэн хуультай зөрчилдөнө. Заавал Засгийн газраар шийдвэр гаргуулж, зөвшөөрүүлж байж түүнийг илэрхийлэх ёстой. Янз бүрийн арга хэмжээнд орохдоо ч Засгийн газраар зөвшөөрүүлэх ёстой. Ерөнхийлөгчийн тухай одоогийн хуулиар тодорхой биш учир Үндсэн хуультай зөрчилдөөд байгаа юм. Хүрээ заагийг нь сайтар ялгаж өгөх шаардлагатай.

-Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг удаа дараа бууруулсан. Бүрэн эрхийг нь аль тал руу нь тэлж, аль тал руу нь хасах ёстой гэж та бүхэн бодож байна?
-Манай улсын ерөнхийлөгч зөвхөн билэг тэмдгийн шинж чанартай биш. Нэлээд хүчтэй эрх мэдэлтэй албан тушаал. Жишээ нь, хуульд хориг тавьж, түүнийг нь Их хурлын гишүүдийн ⅓ нь хүлээгээд авчихвал тухайн хууль нь батлагдахгүй. Энэ бол маш том эрх мэдэл. Засгийн газартай холбоотой чиг үүргүүд бий. Эдгээрийн ихэнх нь Үндсэн хуулиа зөрчсөн гэж дээр хэлсэн. Тэдгээрийг байранд нь тавих ёстой. Шүүхтэй холбоотой эрх мэдлүүд бий. Сонгон шалгаруулаад гараад ирсэн шүүгчийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн санал болгосноор, Дээд шүүхийн санал болгосноор Ерөнхий шүүгчийг, УИХ-тай зөвшилцөж Улсын Ерөнхий прокурор түүний орлогчийг тус тус томилно. Үндсэн хуулийн цэцийн гурван гишүүнийг нэр дэвшүүлнэ. Цэцэд өөрөө хүсэлт гаргана. Бусад эрх мэдэл гэдэгт одон медаль олгох, Монгол Улсын иргэний харьяатыг шийдэх гэх мэт байдаг. Эдгээр нь Үндсэн хуулиар олгогдсон бүрэн эрх. Эдгээрийг зөв хэрэгжүүлээд явбал хангалттай оролцоотой эрх үүрэг. Судлаачид эдгээрээс дахиад хасах ёстой ч гэдэг. 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр 30 жил гажиж ирсэн буюу хуулиар олгогдоогүй атлаа хэрэгжүүлдэг эрхүүдийг хасаж, хориглосон. Ингэснээр шүүх, АТГ зэрэг рүү ордог байсан эрхүүдийг нь хаасан. Одоо Ерөнхийлөгчид байхгүй олон бүрэн эрхийг бусад хуулиар олгочихсон байгаа. Жишээ нь, ҮАБЗ-ийн нарийн бичгийн даргыг томилох, Сонгуулийн ерөнхий хороог бүрдүүлэх, МҮОНРТ-ийн олон нийтийн зөвлөлийг томилох зэрэг. Гэхдээ энэ мэтийг хасахдаа болгоомжтой байхгүй бол бүх эрх мэдлийг УИХ-ын олонход эсвэл Засгийн газарт төвлөрүүлчихэж бас болохгүй. Энийг хуваарилахдаа тэнцвэржүүлж, Ерөнхийлөгчийн зарим эрхийг УИХ-ын цөөнхөд өгөх хэрэгтэй.

-Ерөнхийлөгч үндэсний эв нэгдлийг хангах зэрэг үүргээ биелүүлж чадахгүй бол яах вэ?
-О.Мөнхсайхан: Тангаргаасаа няцсан үйлдэл гаргавал Үндсэн хуулийн цэцээс Их суудлын хуралдаанаараа Үндсэн хууль зөрчсөн үү, огцруулах үндэслэлтэй юу гэж хэлэлцээд дүгнэлт гаргана. Дүгнэлтийг УИХ хэлэлцэж, УИХ-ын гишүүдийн дийлэнх олонхоор Ерөнхийлөгчийг оролцоно. Мөн, зарлиг гаргахдаа хууль зөрчсөн байвал УИХ зарлигийг хүчингүй болгоно. Ерөнхийлөгчийн үйлдэл, эс үйлдэхүй, зарлиг бүгдээрээ Үндсэн хууль зөрчсөн байвал Үндсэн хуулийн цэц мөн дүгнэлт гаргаж хүчингүй болгох боломжтой.

-Ерөнхийлөгч хууль санаачлах эрхтэй. Энэ эрхийнхээ хүрээнд “Монгол Улс Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болъё” эсвэл “Ерөнхийлөгчийг дахин сонгоод 80 нас хүртэл нь ажиллуулдаг болъё” гэдэг хууль санаачлах эрхтэй юу?
-Э.Гэрэлт-Од: Ерөнхийлөгч нь Үндсэн хуулийн эх дээр гараа тавьж байгаад Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөнө гэдгээ тангарагладаг. Үндсэн хуулийн зарчмын эсрэг үйл ажиллагаа явуулах нь хориотой гэсэн үг. Тиймээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хүн өөрийн эрх мэдлээ нэмэгдүүлэх, засаглалын хэлбэрийг өөрчлөх эсвэл өөрийгөө улираан сонгуулах талаар ямар нэгэн санал санаачилга гаргах эрхгүй. Энэ бол маш чухал асуудал. Улстөрийн намуудтай ч холбоотой асуудал. Гаднын улс орнуудад засаглалын хэлбэрээ өөрчилье гэж ярьж байгаа намуудыг Үндсэн хуулийнхаа эсрэг үйл ажиллагаа явуулдаг гэж дүгнэдэг. Германд бол бүр ингэж үзээд тухайн намыг татан буулгадаг. Манайд болохоор ингэж ярихад нь тоохгүй байна. Цаашдаа улстөрийн соёлоо бэхжүүлэхийн тулд энэ дээр анхаарах ёстой. Хоёр нам нэгдэж байгаа бололтой. Нэгдэж байгаа зорилгуудынх нь нэгэнд тав дахь Үндсэн хуулийн асуудлыг ярьж байна лээ. Эндээ засаглалын хэлбэрийг өөрчлөх асуудал яригдаж магадгүй харагдаад байна. Энэ бол маш ноцтой асуудал гэдгийг судлаач хүний хувьд хэлж байгаа юм.

О.Мөнхсайхан: Парламентын засаглал бол ардчиллын баталгаа. Дарангуйлагч гаргаж ирэхгүй байх талаасаа тогтолцооны хувьд зөв. Ерөнхийлөгчид хэт их эрх мэдэл төвлөрүүлэхгүй байгаа нь ч энэ санаа юм. Тэгэхээр энэ засаглалын хэлбэрийг өөрчилж болохгүй. Гэрэлт-Од докторын хэлсэн энэ талаар намууд ярьж огт болохгүй гэдэгтэй санал нэг байна. Энэ талаар анх Үндсэний ардчилсан нам буюу М.Энхсайхан ярьсан. Тухайн үед Чимэд багш бие нь тааруу байж таарсан. Ерөнхийлөгчийн засаглал ярихыг сонсоод бүр муудсан байдаг. Дараа нь одоогийн Ерөнхийлөгч мөн тэгж яриад, бүр хэлэлцүүлэг хийгээд эргэн тойрных нь бүх зөвлөх “Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болно” гэж авторитар дэглэм ярьсан. Ерөнхийлөгчийн засаглал руу шилжихийн тулд ард түмнээс санал асууна гэдэг захирамж хүртэл гаргасан. Энэ чинь дарангуйлал руу шилждэг л жишээ шүү дээ, бусад улс оронд бол. Уг нь энэ хүн чинь өөрөө Үндсэн хууль дээр гараа тавьж байгаад тангараг өргөсөн хүн шүү дээ. Энэ бол бидэнд том сургамж болж үлдэнэ. Цаашдаа Ардын нам, Ардчилсан нам бол сууриараа парламентын засаглалыг дэмжинэ гэдэг учир энэ хоёр намаас засаглалыг өөрчилнө гэдэг санал санаачилга гарахгүй гэж бодож байна. Мөн гурван нэр дэвшигч ч гурвуулаа парламентын засаглалыг дэмжинэ гэдгээ илэрхийлж байна.

Хэлэлцүүлгийг бүрэн эхээр нь үзэх: