СУИС-ийн оюутан залуус багш нартайгаа хамтран 10000-5000 жилийн өмнөх хадны зургаас сэдэвлэсэн, орчин үеийн цоо шинэ бүжгэн жүжгийг тоглохоор болжээ.

Харанхуйн эрхшээлээс галыг олж буй тэр мэдрэмжийг орчин цагт авчирч өнөөгийн бидний зүрх сэтгэлд буулгах “Хөмөргөн гурвалжин” этно-модерн бүжгэн жүжгийг Соёл урлагийн их сургуулийн эрдэмтэн зохиолч С.Дуламын судалгаанд тулгуурлан бүжиг дэглээч Д.Энхгэрэл найруулан тавьж байгаа аж.

СУИС-ийн Ардын урлаг, бүжиг судлалын профессорын багийн ахлагч, тэргүүлэх профессор С.Дуламтай ярилцлаа.

-Та хадны сүг зурагт хийсэн судалгаанаасаа санаа авч бүжгэн жүжгийн цомнол бичсэн. Судалгаа тань хэзээнээс эхэлсэн бэ?
-Би 1973 оноос хойш домог зүй /mythology/, бэлгэдэл зүйн судалгаа хийсэн. Дүрс нь хадан дээр байдаг. Хадны сүг зураг, бичвэр бол эртний хүмүүсийн сэтгэлгээний дүрсээр үлдсэн бодитой баримт юм. Энэ нь угтаа археологийн судалгааны гол хэрэглэгдэхүүн болдог боловч олон урлагийн эх үүсвэр тэнд байгаа учраас олон зүйлийн гаргалгаа хийж болно гэж үзсэн. Нэн ялангуяа бэлгэдэл зүй, тэмдэг зүйн судалгаа хийж байхад хүний биеийн хэл буюу body language,  дохио зангааны зүйл хадны зураг дээр элбэг байдаг. Мөн тэр дотроо бүжгийн хөдөлгөөний дүрсүүд элбэг байдаг.

Үүнээс үндэслээд Монгол нутаг дээр амьдарч оршин сууж байсан эртний овог аймгууд, тэдгээрийн амьдрал, тэмцэл, зан үйл, баяр, гуниг зовлон жаргалыг бүжгээр илэрхийлдэг эрин үе байсан.

Нэг эрин үед бүх сайн муу зүйлийг бүжгээр илэрхийлдэг байсан гэж би ойлгож байна. Бүжиг бол онцгой чухал үүрэгтэй, ид шидийн шинжтэй цаг үе байсан. Тэгэхээр үүнийг эргүүлэн сэргээвэл монгол бүжгийн урлагийн эртний нэг хэлбэр олдох юм байна гэсэн үүднээс судалгаа хийгээд, бүжгийн хөдөлгөөнтэй холбоотой хэд хэдэн зургийг өөрийн олон жил судалсан тэмдэг зүйн үүднээс тайлах оролдлого хийсэн. Тэрийг “Би тэнгэрийн хүүхдийн бүжиг” гэж нэрлэсэн.

Учир нь би малчны хүүхэд. Бага насаа хөдөө өнгөрөөсөн. Өндөр Өлзийтийн арын өвөлжөө Ханангийн өвөлжөөний арын хаданд өчнөөн зураг байгаа л даа. Аав ээж,  ахмадуудаас асуухаар "Тэнгэрийн хүүхдүүдийн бичиг" байгаа юм гэж хэлдэг байсан. Манай монголчууд хадан дээр байгаа зураг дүрсүүдийг, бичвэрүүдийг “Тэнгэрийн хүүхдүүдийг бичиг” гэж нэрлэдэг адилтгал бий. Энэ бол гүнзгий утгатай адилтгал гэж би ойлгодог. Энэний цаана эрт нэгэн цагт тэнгэрт болсон өвөг дээдсийн маань бидэнд үлдээсэн бичиг захиа юм гэж хэлж өгч байна. Тийм учраас энэ бичгийг өнөө цагийн хүмүүс бид ямар учиртайг нь ямар нэгэн хэмжээгээр тайлан унших ёстой.

Хөмөргөн хар гурвалжин хар тэнгэрийн язгуурыг бэлгэддэг. Босоо цагаан гурвалжин цагаан тэнгэрийн язгуур. Энэ хоёр хар цагаан сайн муу, зөв буруу, үнэн худлыг тэмдэглэж байна.

Тайлан унших гол зүйл нь тэмдэг зүйн ухааны нэг салбар бэлгэдэл зүйн үүднээс тайлан унших боломжтой. Дүрсийн утга, дохио зангаа, тооны утга, бэлгэдлийн долоон категорийн үүднээс тайлан унших хэрэгтэй.

-Тайлан уншсан зүйл тань чухам юу байсан бэ?
-Эхлээд Хэнтий аймгийн Батширээт сумын Биндэр ууланд байгаа Рашаант хадны олон тамгадын дүрснээс эхлэх санаатай. СУИС-ийн Дүрслэх, дизайн урлагийн сургуулийн захирал, доктор Д.Уранчимэг бид "энэ сургуулийн эрдэм шинжилгээний ажлыг хаанаас эхлэх вэ" гэж ярилцаж байлаа. Тэгэхэд би "Монгол орны хадны зургууд та бүхний гол судалгааны гол объект шүү" гэж хэлсэн. Харин судалгааг Рашаант хаднаас эхлэх нь зөв гэж зөвлөсөн юм.

Ингээд 2015 оны наймдугаар сараас эхлэн манай оюутнууд Оросын эрдэмтэдтэй хамтран эрдэм шинжилгээний анги ажиллаад, тэндээс маш олон буулгавар авчирсан. Дээд үед байгаа нэг хүний дүрс тэрний эргэн тойронд байгаа тамгадын дүрс миний анхаарлыг татсан юм. Тэр хүн бол бүжиглэж байгаа хүн. Тэр хүнийг би тамганы бүжигчин гэж нэрлэсэн. Ямар гээч үйл явдал болчхоод энэ хүн бүжиглэж байна вэ гэдэг асуулт. Энэ асуултын хариулт эргэн тойрны тамганы дүрс дотор байна гэж би харсан юм.

Овог аймгийнхаа олон хүнийг бие махбодийн болон сэтгэцийн хувьд дарангуйлж, зовоож байсан харын хартай хорлогчин бөөг хам олноороо хамтарч байгаад гурвалжин гүнзгий нүх ухаж, толгойгоор нь уруу харуулж оршуулдаг заншил байсан.

Тамганы дүрсийг энэ хүн өөрөө хоёр тийш хувааж байна. Зүүн талд байгаа нь хар хөмөргөн гурвалжин тамга тэргүүлсэн дүрсүүд. Баруун талд доороосоо босоо цагаан гурвалжин дүрс цухуйж байна. Энэ хоёр эсрэг тэсрэг зүйлийг илтгэдэг. Хөмөргөн хар гурвалжин хар тэнгэрийн язгуурыг бэлгэддэг. Босоо цагаан гурвалжин цагаан тэнгэрийн язгуур. Энэ хоёр хар цагаан сайн муу, зөв буруу, үнэн худлыг тэмдэглэж байна.

Хамгийн гол нь энэ хүний сарвайж байгаа баруун гарын дээд талд анх гал гаргаж авсан загалмай хэлбэртэй чагтан хавируул харагдаж байна. Түүний дээд буланд гурван зальт гал бадарч бий. Тэгэхээр энэ хүн галыг анх өөрийнхөө аргаар гаргаж авсан, хүн төрөлхтөнд гал гаргах ухааныг анх заасан ийм ололт нээлтийн баяр баясгаланг бүжгээрээ илэрхийлж байна гэсэн санаа. Энэ зургийн он цагийг Оросын эрдэмтэн, археологич академич Михаил Юрьевич Шишин хамгийн наад зах нь 10 мянган жилийн өмнөх зураг байна. Түүнээс  цааш л ярина гэсэн.

-Мөн бүжиглэж буй 16 хүний дүрс юуг илэрхийлж байна вэ?
-Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Дэл уулын Дөрвөлжин булшны ханан хадны зураг миний анхаарлыг татсан. Тэр бол толгой нь уруугаа харсан нэг хүн түүн рүү бүжиглэн гараа зангин давшилж байгаа 16 хүний дүрс.

Энэ нь юуг илэрхийлж байна вэ гэдэг маш сонин. Археологичид Сибири болон манай нутгаас толгойгоор нь уруу харуулж оршуулсан оршуулга хааяа олдог.  Энийг угсаатан зүйн судлалаар тайлбарлахаас болохгүй.

Оросын эрдэмтэн Матвей Николаевич Хангалов, эрдэмтэн академич А.П. Окладников нарын судалгаанд энэ бол эрт цагийн харын хартай хорлогчин бөөг оршуулах заншил гэж үзэж байсан. Тэр овог аймгийнхаа маш олон хүнийг бие махбодийн болон сэтгэцийн хувьд дарангуйлж, зовоож байсан харын хартай бөө, хорлогчин бөөг хам олноороо хамтарч байгаад гурвалжин гүнзгий нүх ухаж, толгойгоор нь уруу харуулж оршуулдаг заншил байсан.

Энэ үйл явдлуудаас сэдэл аваад бүжгэн жүжиг хийж болох юм байна гээд цомнол бичсэн.

Тэгж муу муухай зүйлээс салдаг байсан гэж ярьдаг. Энэ нотолгоо нь надад хадны сүг зурагт дүрсээрээ илэрхийлэгдэж байгаа нь харагдсан. Нэг хүний хөлийг хуулчихсан маягтай байгааг бодвол явж чадахгүй, зугтаах боломжгүй болгосныг харуулсан болов уу. Мөн жижигхэн хүний дүрс бий. Тэр нь бөөгийнх нь онгодтой хамт дарсан гэсэн утгатай.

Эхлээд долоон хүн, ард нь есөн хүн давшилж байна. Тэрний дунд өндөр оргойтой бөө. Тэр бол цагаан зүгийн бөө байх. Есөн хүн хамгаалж байгаа утгатай. Есөн хүний сүүлээсээ хоёр дахь хүн нь газар унасан байгаа. Тэр бол хорлогчин бөөгийн золиос гэсэн үг. Энэ нь хүрэл зэвсгийн буюу 5000-4000 жилийн өмнөх зураг юм.

Энэ үйл явдлуудаас сэдэл аваад бүжгэн жүжиг хийж болох юм байна гээд цомнол бичсэн. Манай бүжгийн урлагийн сургуулийн авьяаслаг залуучууд, багш нар дэмжиж энэ цомнолын дагуу СТА Д.Энхгэрэл багш дэглээд, хөгжмийг  Хөгжмийн урлагийн сургуулийн Д.Ариунболд багш хийж, Дүрслэх, дизайны урлагийн сургуулийн Б.Нямхүү, Радио телевиз, медиа урлагийн сургуулийн залуус баг болж ажиллалаа.

Жанрын хувьд этно модерн маягийн. Маш эрт цагийн бүжгийн хөдөлгөөнүүдийг дахин сэргээж байна. Дээр нь тэр цаг үеийн хүний амьдрал ахуй, ёс заншил, соёлыг сэргээж байна.

Түүнчлэн Монгол газар нутаг дээр байгаа энэ их арвин баялаг соёлын дурсгалыг одоо л дөнгөж тагийг нь ханзалж байна.

-Зураг дээр тухайн үеийн хүмүүсийн бүжгийн хөдөлгөөн илэрхийлэгдэж байна гэсэн. Яг тэр хөдөлгөөнүүдийг бүжгэн жүжгээс харах боломжтой юу?

-Дэл уулын Дөрвөлжин булшны ханан хадан дээр байгаа 16 хүний бүжгийн хөдөлгөөн  энэ бүжигт орно. Ялангуяа бүжгийн төгсгөлийн хэсэгт энэ хөдөлгөөнийг авч байна. Бүжгэн жүжгийн увертюр эхлэл хэсэгт атигар хөх өвгөн хадан дээр дүрс сийлж байгаагаар гарах юм. Мөн бүжгэн жүжгийн хөгжим чулууны аялгуугаар эхэлнэ. Энэ бүжгэн жүжигт чулуу, мод, металл, хүрэл төмрийн аялгуу, хүний хоолой ч гарч магадгүй. 

Бид урлагаа сэргээхдээ язгуураас нь авах ёстой гэж боддог. Түүнчлэн Монгол газар нутаг дээр байгаа энэ их арвин баялаг соёлын дурсгалыг одоо л дөнгөж тагийг нь ханзалж байна. Үүнийг ухаж гаргах яагаа ч үгүй байна. Бид маш их баялагтай юм байна. Газраа төнхөхөөс наагуур ил байгаа баялгийг бид соёлын аж үйлдвэр болгоё. Бид энэ баялгаа бас ашиглая. Хүн төрөлхтөнд илүү сонирхолтой зүйл гарч ирэх болзошгүй гэсэн төсөөлөл байна.

Хадны зургаас сэдэвлэсэн бүжиг урьд нь гарч байсан. Гэхдээ хөдөлгөөнийг нь дуурайх маягтай. Харин цаад утга агуулгыг нь, кодыг нь тайлаад түүнээс бүх л бүтэн өгүүлэмж  гаргаж ирж байсан нь ховор байх. Энүүгээрээ соёлын бүтээлч аж үйлдвэрлэл, одоо цагийнхаар инноваци болдог юм болов уу гэсэн горьдлого байна.

Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын тайзнаа өнөөдөр 19 цагт Хөмөргөн гурвалжин бүжгэн жүжгийг тоглоно.