Э.Рэнцэнханд: Угандагийн дүрвэгсдийн хуаранд ажиллах анхны монгол хүн болж байна

УГАНДАД ОЧООД МОНГОЛЫГ ТАНИУЛАХ АЖИЛ ХИЙНЭ

-Сайн байна уу? Уганда улс руу хэзээ ямар ажлаар явахаар төлөвлөж байна вэ?
-Уганда руу есдүгээр сарын 20-доор төслийн зохицуулагчаар дүрвэгсдийн хуаранд очиж ажиллана. Тэнд дүрвэгсдийн таван хуаран байдаг. Тэдгээр хуарангуудад манай байгууллагаас эдийн засаг, эрүүл мэнд, боловсрол, хүүхэд эмэгтэйчүүдийг хамгаалах төсөл хэрэгжүүлдэг юм. Тэр төслийг А-Я хүртэл зохион байгуулах, загварчлах, хэрэгжүүлэх, үнэлэлт дүгнэлт өгөх гэх мэт төсөлтэй холбоотой бүх л үйл ажиллагаан дээр зохицуулагч хийж ажиллахаар тушаал дэвшсэн. Маш баяртай байна. Өмнө нь Угандад нэг сарын хугацаатай томилолтоор ажиллаж байсан. Тийм учраас надад ажиллахад дөхөм санагдаж байна.

Цуу ярианаас болоод Африк тивийг тэр чигт нь стигматай харах нь өрөөсгөл ойлголт юм. Үүнийг бас өөрчилье гэсэн зорилготой байна. 

-Томилолтоор ажиллах болсноо мэдээд ямар санагдсан бэ? Уганда гэхээр хүмүүс  дайн дажинтай, Африкийн ядуу буурай улс орон гэж төсөөлдөг шүү дээ.
-Миний хувьд маш нэр төрийн хэрэг байсан. Яагаад гэвэл олон улсын мэргэжилтний хувьд том туршлага болно. Хоёрдугаарт, Монголыг Африкийн улсад таниулах Монголын төлөөллийг явуулж байгаад маш баяртай байсан. Миний ойлгож байгаагаар Уганда дахь дүрвэгсдийн байгууллагад очиж ажиллах анхны монгол хүн нь би. Ярилцлага авсан хүмүүс маань ингэж хэлсэн юм. Тэр утгаараа миний хувьд нэр төрийн хэрэг. Дээр нь хариуцлага нэмэгдэж байна. Ажлаа маш сайн гүйцэтгэлтэй хийнэ гэсэн бодолтой байна.

Ер нь Уганда гэлтгүй Монголд Африк тив гэхээр маш олон сөрөг хандлага, миний яриад байгаа стигма байдаг. Тухайлбал, Африкийг тэр чигт нь ядуу гэж хардаг. Хүмүүс нь залхуу, хандивт найдсан гэх мэт нийгмийн маш олон сөрөг цуу ярианууд байдаг. Мөн өвчиндөө баригдсан, очиход маш аюултай, бүгд л дайн дажинтай байдаг гэж ойлгодог ч үнэндээ тийм биш. Уганда улс 1990-ээд оны үед дайн дажинтай байсан ч одоо бол маш тайван орон. Дүрвэгсэд нь хөрш залгаа Судан орноос орж ирдэг. Тэгэхээр улс болгон онцлогтой. Цуу ярианаас болоод Африк тивийг тэр чигт нь стигматай харах нь өрөөсгөл ойлголт юм. Үүнийг бас өөрчилье гэсэн зорилготой байна. 

-Одоо очихдоо ямар төсөл хэрэгжүүлж, юу хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?
-Дүрвэгсдийн хуаранд НҮБ, Дэлхийн банк гэх мэт олон улсын санхүүжилттэй төслүүд хэрэгждэг. Манай байгууллагаас хэрэгжүүлж байгаа хэд хэдэн төсөл бий. Тэдгээрт орж төслийн зохицуулагчаар ажиллана. Жишээ нь төслийн дизайн гэж бий. Тэр нь энэ төслийг дүрвэгсдийн хуаранд байгаа хүмүүст яаж хамгийн хүртээмжтэй, үр өгөөжтэй хийх вэ гэдэг нарийн төлөвлөгөө гаргадаг ажил. Дизайнаа гаргасны дараа төслөө нээгээд хэрэгжүүлнэ гэдэг маш том ажил болно.

Яаж чанартай төсөл хэрэгжүүлэх вэ гэдэгт анхаарч, нөгөө хүмүүсээсээ бас ярилцлага авч, тэдэнд манай үйлчилгээ хүрч чадаж байгаа эсэхийг асуух гэх мэтээр төслийн хэрэгжүүлэлтээ хянадаг. Хэрвээ асуудал үүсвэл тэрийг шийдвэрлэнэ.

Гуравдугаарт, төсөл хэрэгжээд дууссаны дараа үнэлэлт дүгнэлтийн ажил орж ирнэ. Манай төсөл хэр сайн, хэр чанартай явагдсан бэ гэх мэтээр дата цуглуулж, хүмүүсээс яриа авч, сэтгэл ханамжийн судалгаа хийгээд үнэлгээний дагуу манай төсөл ийм боллоо гэсэн дүгнэлтээ донор байгууллага буюу НҮБ болон бусад байгууллагууддаа танилцуулж тайлан тавина. Эргээд тэр хүмүүс энэ төсөл амжилттай болсон учраас дараа жил дахиад зохион байгуулъя гэх зэргээр үргэлжлүүлэх процессоор явагддаг.

Төслийн гурван үе шатанд би өөрөө гар бие оролцоод явна.

-Дүрвэгсдийн хуаранд ихэвчлэн Өмнөд Суданы дүрвэгсэд амьдарч байгаа юу?
-Тийм. Суданд энх тайвны хувьд асуудалтай байгаа шүү дээ. Монголоос энхийг сахиулагчид их очдог. Суданаас орж ирсэн дүрвэгсэд Угандад байрлаж байна. Тэр хүмүүст чиглэсэн төслүүд явагдана.

УГАНДАД ӨНГӨРҮҮЛСЭН НЭГ САР МИНИЙ ХАРАХ ӨНЦГИЙГ ӨӨРЧИЛСӨН

-Та өмнө нь Угандад очиж байсан гэсэн. Тухайн үед танд ямар сэтгэгдэл үлдсэн бэ?
-Би өмнө нь НҮБ-ын шугамаар нэг сарын хугацаатай Угандад очиж ажиллаж байсан. Надад маш гоё сэтгэгдэл үлдээсэн орон. Тийм ч учраас буцаж очихдоо маш баяртай байгаа. Цаг агаар нь надад их таалагдсан. Халуун, борооны гэсэн хоёр улиралтай. Борооны улирал нь ч маш халуун. Гэхдээ би өөрөө өвлийн улиралд нэг их дуртай биш учраас надад маш тааламжтай байсан. Шинэ жилээ халуун оронд угтана гэхээр гоё санагдаж байна.

Хоёрдугаарт, хүмүүс нь эелдэг, маш аз жаргалтай байдаг. Африк гэхээр л ядуу, их л дүнсгэр хүмүүс байдаг юм шиг ярьдаг. Яг үнэндээ очиход бүгдээрээ инээлдсэн, гудамжинд хөгжмөө спикерээр тавиад, бүжиглээд, гаднын хүмүүс байвал "Нааш ир, бүжиглээрэй"  гээд л дуудаад хамт бүжиглэнэ. Угандагийн дүрвэгсдийн хуаранд өөрсдөдөө байгаа зүйлээр бусдыг их дайлдаг юм билээ. Тухайлбал, нэг эмэгтэй бидэнд тарьсан жимснээсээ хальслаад өгч байсан. Тэр нь надад маш гоё санагдаж байлаа. Сайхан уриалгахан хүмүүс байдаг юм билээ.

Гуравдугаарт, миний харах өнцгийг өөрчилсөн туршлага байсан.

Би Африк тивд өмнө нь хөл тавьж үзээгүй. Гэтэл шал өөр ертөнц намайг угтсан. Хүмүүсийн харилцаа, соёл зан заншил, мэдээж цаг уур, дээр нь өмнө нь Африкийн тухай сөрөг хандлагын талаар сонсож байсан учраас аюултай байх вий гэсэн айдастай байсан. Гэтэл очоод зүгээр л цуу яриа байсан юм байна гэдгийг ойлгож билээ. Тухайн хүн мэдээж хариуцлагатай,  эрсдэлээ бууруулахын тулд хаана юу хийхээ мэддэг байх ёстой. Үнэхээр тэгж чадвал Африкийн улс орнуудыг аюултай гэж харах нь өрөөсгөл юм билээ. Тэр цуу яриануудыг эвдэж өгсөн туршлага болсон.

-Таны төсөөлөл бодит амьдрал дээр өөр байсан юм байна гэдгийг  монголчуудад хэрхэн ойлгуулж, хуваалцах вэ?
-Миний сонирхдог сэдэв бол стигма. "Stigmatized" гээд би ном бичсэн. Тэр номд Монгол дахь сүрьеэгийн талаарх нийгмийн хандлага, цуу яриаг яаж өөрчлөх вэ гэсэн сэдэв багтсан. Магадгүй миний дараагийн сэдэв бол Африк тивийн улсуудыг монголчуудад хэрхэн таниулах вэ гэдэг талаар байх болов уу. Энэ тив бол бүхэлдээ ядуу тив биш юм.

Энэ тивийн бүх улс хариуцлагагүй, хандивт найдсан биш юм гэдгийг, улс орон болгон өөрийн гэсэн онцлогтой  байдаг тухай, өвчин байдаг ч түүнээс урьдчилан сэргийлэх аргууд байдаг гэх мэт зүйлсийн талаар хүргэх бодолтой байна. Иймэрхүү цуу яриануудаас болоод монгол залуус Африкт очиж ажиллах, аялах, магадгүй Сафарийн аялалд явах гэх мэт гайхалтай боломжуудыг битгий алдаасай гэсэн үүднээс энэ стигмаг арилгах зүйлүүд хийнэ. Магадгүй миний дараагийн бүтээл тэр талаар байж магадгүй. Блог бичих гэх мэтчилэн сурталчлах зорилго байна.

-Танд Угандад байх хугацаанд тэндээс суралцаж мэдсэн зүйл юу байсан бэ. Бодит эрсдэлтэй тулгарч байв уу?
-Би нэг сарын томилолтоор явсан. Нэг сар бол богино хугацаа. Миний өнгөрүүлсэн нэг сарын хугацаанд ямар нэгэн эрсдэл аз болж тулгараагүй. Одоо би Уганда руу бүрмөсөн нүүж байгаа. Урт хугацаагаар явж байгаа учраас эрсдэл ямар байхыг хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ олон улсын байгууллагад ажиллах давуу тал нь хамгаалалт маш сайн байдаг. Бид өөрсдийн байгууллагын машинаар дүрвэгсдийн хуаранд очиж, буцаад байр луугаа хүргүүлдэг. Мөн хамгаалалттай байранд биднийг оруулдаг гэхчлэн хүмүүнлэгийн ажилчдыг хамгаалдаг юм.

Хэрвээ дайн дажин гарч эрсдэлтэй нөхцөл байдал гарвал нисдэг тэрэг, онгоцоор гаргах гэх мэт бодлогууд байдаг. Тиймээс айдас бага байна. Нэг сарын хугацаанд Угандад байхдаа шумуулаас бага зэрэг айж байсан. Африк гэхээр л шумуул, хумхаа өвчин санаанд ордог. Тэнд байх хугацаандаа шумуулаас хамгаалсан цацлага түрхэж, эм ууж байлаа. Мөн унтахдаа шумуулаас хамгаалсан тортой оронд унтдаг байсан. Анх биедээ байнга цацлага цацаад тавгүй санагддаг байсан ч  сүүлдээ миний амьдралын хэв маяг болчихсон. Шумуулаас болоод нөгөө л цуу яриаг хэлэх гээд байна. Битгий айгаарай, очиход урьдчилан сэргийлэх олон арга зам байдаг шүү.

-Саяхан Та “Лантуун дохио” ТББ-ын үүсгэн байгуулагч Ч.Ганжавхлантай уулзсан байсан. Хүүхдийн асуудлаар хамтарч ажиллах талаараа бичсэн. Угандад хүүхдийн эрх таны ажигласнаар хэр зөрчигдөж байна вэ. Таны ажиллах төсөлд хүүхдийн эрхийн асуудал тусгагдсан уу?
-Хүүхдийн эрх дүрвэгсдийн хуаранд маш тулгамдсан асуудлуудын нэг. Дүрвэж орж ирж байгаа хүүхдүүдийн эрх байнгын зөрчигдсөн байдаг. Яагаад гэвэл эх орноосоо дүрвэж байна. Замдаа ямар зүйл туулсан байх вэ? Зарим нь ээж аавыгаа алдаад ганцаараа олон улсын байгууллагын тусламжийн хүнтэй орж ирж байна. Гэх мэтчилэн маш их сэтгэлийн шарх, гэмтэл бэртэлтэй орж ирдэг.

Хүүхдийн эрхийг хамгаалах боловсрол олгох, ээжүүдэд нь зориулсан хөтөлбөрүүд, дүрвэгсдийн хуаран дахь хүүхдийн чөлөөт цагийг өнгөрүүлэх төслүүд хэрэгжүүлдэг.

Дүрвэгсдийн хуаранд орж ирээд үнэндээ сургуульд сурах боломж маш бага. Олон улсын хичээл заах төслүүд байдаг. Гэхдээ эх орондоо найзуудтайгаа хөгжилдөн суралцаж байсан шигээ эрхээ эдэлж чаддаггүй. Эцэг эхийн хайр дутмаг хүүхдүүд бий. Мөн дүрвэгсдийн хуаран гэхээр өөр улсын газар нутаг дээр байгаа учраас тэндээсээ гарч ороод яваад байх боломж хомс байдаг. Дандаа зөвшөөрөл авах ёстой гэх зэргээр хөдлөх эрх нь хүртэл хязгаарлагдмал. Тиймээс хүүхдийн эрх ашиг хамгийн их зөрчигдөж байдаг.

Манай байгууллагаас маш олон төсөл хэрэгжүүлж байна. Тухайлбал, хүүхдийн сэтгэл зүйч дүрвэгсдийн хуаранд ажиллуулдаг. Мөн хүүхдүүдэд зориулсан боловсролын төслүүд бий. "Лего" компанийн "Лего сан” тоглоомоор дамжуулж хичээл орох төсөл хэрэгжүүлдэг. Сэтгэл зүйн шархтай болсон хүүхдүүдэд A,B,C гээд хичээл заахад хүлээж авахад хүндрэл үүсдэг учраас аль болох зугаатай, хөгжилтэй замаар, эвлүүлдэг тоглоомоор дамжуулан хүүхдийг сургадаг юм. Мөн хүүхдийн эрхийг хамгаалах боловсрол олгох, ээжүүдэд нь зориулсан хөтөлбөрүүд, дүрвэгсдийн хуаран дахь хүүхдийн чөлөөт цагийг өнгөрүүлэх төслүүд хэрэгжүүлдэг.

"Лантуун дохио" бол маш туршлагатай байгууллага. Өөрсдийн туршлагаа Угандагийн хүүхдийн байгууллагад зааж сургах боломжтой шүү дээ. 

Монголд ирээд "Лантуун дохио" ТББ-ын үүсгэн байгуулагч Ч.Ганжавхлантай энэ талаар ярилцсан.  Ч.Ганжавхлан зөвхөн Монголд гэлтгүй олон улсын түвшинд энэ асуудлыг хардаг юм билээ. Яагаад гэвэл хүүхдийн эрх бол ганцхан Монголд хөндөгдөөд байгаа асуудал биш. Дэлхий даяар байгаа асуудал учраас тэрэнд манай улс дуу хоолойгоо өргөх нь зүйтэй гэсэн үзэл бодолтой. Тэгэхээр хувь нэмрээ оруулах, дандаа өөрсдөө хандив авахын оронд зөрүүлээд хандив өргөх, зөвхөн санхүүгийн гэлтгүй, өөрсдийн сурч мэдсэн зүйлээ хуваалцах боломжтой.

"Лантуун дохио" бол маш их зүйл сурсан, туршлагатай байгууллага. Өөрсдөө төсөл хэрэгжүүлээд үзсэн, их туршлага хуримтлуулсан байгууллага. Тэрийгээ Угандагийн нэг хүүхдийн байгууллагад зааж сургах боломжтой шүү дээ. Тэр талаар бид хоёр их ярилцсан. Би Угандад очоод нөхцөл байдлыг судална. Ирээдүйд хамтран ажиллана гэж найдаж байна.

-Та АНУ-д суралцаж төгссөн. Тэнд хүүхдийн эрхийн бодлогын чиглэлээр ямар бодлого барьдаг вэ. Яг энийг нь аваад Монголдоо хэрэгжүүлэх юм сан гэсэн зүйл бий юу?
-Гоё асуулт байна. Миний бодож явдаг зүйл байхгүй юу. Түрүүнд дурдаад өнгөрсөн хүүхдийн сэтгэл зүй. Сэтгэл зүйн салбар Монголд сүүлийн үед хөгжиж байгаа. Гэхдээ тэр дотроо хүүхдийн сэтгэл зүй гэдэг маш чухал салбар байх ёстой юм билээ. Америкт ч хүүхдээ дагуулаад "манай хүүхэд ингээд байна, хүүхэдтэй маань ярилцаад өгөөч" гээд сэтгэл зүйч дээр их очиж нээлттэй харилцдаг. Тийм соёлыг Монголд дэлгэрүүлэх маш чухал. Яагаад гэвэл хүүхэд гэдэг их эмзэг. Ээж аавынхаа хэлж ярьж, хийж байгаа бүх зүйлийг хараад суралцаад явдаг.

Манай ээж аав хоёр миний боловсролд маш их зүйлийг золиосолсон, зориулсан. Их анхаардаг ч байсан. 

Хэдийгээр гаднаа зүгээр байгаа юм шиг хэрнээ ээж аавынхаа хэрэлдэж, зодолдож байгаа гэх мэт зүйлийг шингээж аваад, тэр нь хүмүүжил, хөгжилд тархинд нь нөлөөлж байдаг. Тиймээс сэтгэл зүйч ярилцаж, илүү нээлттэй болоход нь тусалдаг. Монголд хүүхдийн сэтгэл зүйгээр дамжуулж цаашид хэрхэн хөгжүүлэх вэ, тархины хөгжилд нь хэрхэн нөлөөлөх вэ гэдэг асуудал дутагдаад байгаа юм шиг санагддаг. Хүүхэд хамгаалах төв, 10 жилийн сургуулиуд, магадгүй цэцэрлэг ч гэсэн сэтгэл зүйчтэй байх бодлоготой ажиллах нь миний хувьд маш чухал санагдсан.

-НҮБ-ын Хүүхдийн сан, олон улсын хүмүүнлэгийн байгууллагуудын мэдээллүүдийг харахад Африкт хүүхдүүд өлсгөлөнд нэрвэгдэж, эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй нөхцөл байдалд өсөж байна, охид эмэгтэйчүүдийн эрхийн асуудал гээд сэтгэл эмзэглэмээр зүйлүүдийг гаргаж тавьдаг. Таны ажигласнаар үнэхээр сэтгэл эмзэглүүлсэн, тэрийг нь өөрчлөхөд хувь нэмрээ оруулах юм сан гэсэн бодол төрж байсан зүйл бий юу?
-Буурай орны хувьд боловсролын тэнцвэргүй байдал, боловсролын хүртээмжийн асуудал миний хувьд хамгийн эмзэг санагддаг. Ялангуяа дүрвэгсдийн хуаранд байгаа хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн хувьд тулгамдсан асуудал. Боловсролын хөрөнгө оруулалтыг нэмээсэй, тэгэхдээ дүрвэгсдийн хуаранд байгаа хүүхдүүдэд боловсролыг хэрхэн ямар байдлаар ойлгомжтой хүргэх вэ, шинэчлэл сайтай хөтөлбөрүүд хэрэгжээсэй гэж боддог. Явж явж боловсрол л тэр хүүхдүүдэд ирээдүйд дүрвэгсдийн хуарангаас гараад хөгжөөд явах хамгийн том гарц болно.

Тэгэхээр миний хувьд боловсролыг хэзээ ч хүмүүнлэгийн хөгжлийн салбараас орхигдуулахгүй. Хүмүүнлэгийн салбар яаралтай байдаг учраас боловсрол хоцрогдчих гээд байдаг талтай. Боловсролыг манай хүмүүнлэгийн байгууллагаас маш чухалчилж авч үздэг. Хэдийгээр хүмүүсийн суурь анхдагч хэрэгцээ нь чухал байгаа ч гэсэн боловсролыг хэзээ ч орхигдуулж болохгүй. Боловсролын үр дүн удаан хугацаанд гардаг ч төрөлжүүлсэн хэлбэрээр хийж байх ёстой.

-Та өмнөх ярилцлагадаа багадаа хотын захад тэгш боломжоор хангагдаагүй сургуульд суралцаж байсан. Энэ нөхцөлийг өөрчлөхийн тулд юу хийх ёстой гэж боддог вэ? Хэдийгээр тийм байсан ч таны аав, ээж хоёр боловсролд тань маш их анхаардаг байсан гэсэн.
-Боловсролын хүртээмж, тэгш байдал маш чухал асуудал. Би өөрөө Баянхошууны Зүүнсалаанд өссөн. 104 дүгээр сургуульд 10 жилийнхээ ихэнх жилүүдийг өнгөрөөсөн. Манай сургууль надад маш их зүйлийг сургасан ч бүтцийнхээ хувьд маш олон асуудалтай байлаа.

Тухайлбал, манай сургуульд намайг сурч байхад номын сан, мөн англи, орос хэлний гэх мэт ямар нэгэн клуб, сонгоны ангиуд байгаагүй. Заримдаа багш нарын хүртээмж бага, нэг ширээний ард гуравлаж суудаг байлаа. Гэх мэтчилэн хотын захын сургуулиудаар бүтцийн асуудал маш хэцүү. Үүнийг мэдээж бодлогууд өөрчилнө. Хотын захын сургуулиудад төвлөрч цогц бодлогуудыг боловсруулах хэрэгтэй.

Хоёрдугаарт, эцэг эхийн оролцоо маш чухал. Манай ээж аав хоёр миний боловсролд маш их зүйлийг золиосолсон, зориулсан. Их анхаардаг ч байсан. Тэгэхээр эцэг эх зөвхөн багшийн, бодлогын ажил гээд орхих биш, хүүхдүүдийнхээ хичээл номд анхаарах, ялангуяа хотын захын боломж хомс байгаа хүүхдүүдэд хажуугаар нь давхар яаж сонгон, дугуйланд явуулах, дэмжиж өгөх зэргээр анхаарах хэрэгтэй. Эцэг эх болон хүүхдийн өөрийнх нь оролцоо, дээр нь бүтцийн хувьд энэ асуудлуудыг яаж шийдэж өгөх вэ гэдэг дээр ажиллах хэрэгтэй гэж бодож байна.

-Боловсролын тэгш хүртээмжийг хангахад гаднынхан хэрхэн анхаарч байна вэ. Танд сонирхолтой санагдсан, анзаарсан зүйл байгаа болов уу?
-Монголд дүүрэг, тойргоор нь харьяа сургуульд нь хүүхдүүдийг сургадаг бол Америкт тэрний эсрэг бодлого барьдаг. Яагаад гэвэл хотын захын дүүрэгт зөвхөн тэр хавийн хүүхдүүд сурснаар олон ургальч давуу тал алдагдана. Эдийн засаг, гарал угсаагаар ялгагдах талтай. Америкийн хувьд арьс өнгө байдаг. Захын дүүргүүдэд ихэвчлэн африк америк гаралтай хүмүүс байдаг. Тэдгээр хүмүүс тэр хэсэгтээ бөөгнөрөөд, харин хотын төвөөрөө цагаан арьстай хүмүүс нь төвлөрвөл маш том тусгаарлалт үүсгэчихнэ.

Дээр нь хотын зах боломж хомс учраас бүтцийн хувьд улам шахна. Дараа нь ажлын байранд гарсан ч дахиад тусгаарлагдана. Хоорондоо нийгэм, соёлын хувьд ч нийцэхгүй. Тиймээс яаж хооронд нь холих вэ гэсэн бодлого явагдаж байдаг. Монголд заавал тойргийн гэхгүйгээр илүү олныг хамарсан олон ургальч байдлыг хөгжүүлэх хэрэгтэй гэж бодож байна.

АМЬДРАЛД ТУЛГАРЧ БУЙ АСУУДЛУУДЫГ ОЛОН НИЙТЭД ТАНИУЛАХ ҮҮДНЭЭС НОМОО "STIGMATIZED"  ГЭЖ НЭРЛЭСЭН

-Амазон дээр худалдаалж буй таны бичсэн номын талаар асууя. Номоо яагаад “Stigmatized”  буюу “Адлагдсан нь” гэх агуулгатайгаар нэрлэсэн юм бэ?
-Номоо ингэж нэрлэсэн нь хоёр том шалтгаантай. Стигма гэх нэр томьёоллыг Монголд хараахан хүмүүс мэддэггүй. Надаас олон хүн асууж байсан. Би орчуулах гэж үзээд, хүмүүстэй ярьж судлахад хамгийн дөхөж очсон хоёр хувилбарын нэг нь “шошгологдсон нь” нөгөөх нь “адлагдсан нь” байсан. Өөр нэг хүнтэй ярихад “сэжиглэх” гэж болох байх гэсэн. Энийг орчуулахад л хоёр гурван хувилбар гарч ирж байна гэдэг нь манай Монголын нийгэмд энэ концепт түгээмэл биш, хүмүүс сайн мэдэхгүй байна гэсэн үг. Тэгэхээр миний хувьд энэ маш аюултай. Яагаад гэхээр тэр асуудлыг мэдэхгүй байна гэдэг нь тухайн асуудалд зориулсан шийдэл байхгүй гэсэн үг. Улмаар цаашид даамжирна.

Сүрьеэг удамшдаг, эдгэдэггүй өвчин, ядуу, хариуцлагагүй, бохир заваан хүний өвчин, шоронд байдаг хүнийх гэх зэрэг хамаг л бараан сэдэвтэй холбож ярьдаг. 

Стигма бол ялгаварлан гадуурхалтаас илүү нарийвчилсан зүйл. Ялгаварлан гадуурхалт гэдэг нь өргөн цар хүрээтэй ерөнхий ойлголт. Тэр дотроо стигма гэдэг бол хүний биеийн байдал, харц, өгүүлэмж гэх мэт олон зүйлийг агуулж байдаг маш нарийн нюанстай  зүйл юм. Стигма гэх зүйлийг Монголд таниулах үүднээс бичсэн нь миний эхний зорилго.

Хоёр дахь зорилго нь яагаад “Stigmatized” гэсэн бэ гэвэл Монголд ч гэлтгүй дэлхий даяар нийгмийн сүлжээ хөгжөөд инфлүэнсерүүдийг дагадаг болчихсон. Тэр хүмүүсийг дагаад яаж хурдан амжилтад хүрэх, мөнгөтэй болох, амжилттай бизнесээ авч явах, гоё биетэй болох зэрэг гялалзсан пост, зүйлүүдийг харж маш их кайф авдаг эрин үе ирээд байна.

Харин би энийг өөрчлөхийг хүссэн. Яагаад гэвэл амьдралд дандаа гялалзсан зүйл байдаггүй, тэр бүх гялалзсан зүйлийн ард нөр их хөдөлмөр байгаа. Тэр хүмүүсийн даван туулсан түүхүүд бий. Мөн тэр хүмүүстэй холбогдолгүй байсан ч асуудлууд их байдаг. Ядуурлаас авхуулаад дүрвэгсдийн асуудал, өвчин зовлон, ялгаварлан гадуурхалт гэх мэт олон асуудал бий.

Хэдийгээр өнөөдөр танд эдгээр зүйлс тулгараагүй ч таны хүүхдэд тулгарах магадлалтай. Яагаад гэвэл нийгэм гэдэг хоорондоо нягт холбоотой. Амьдралд тулгарч буй асуудлуудад шийдэл олж олон нийтэд таниулах үүднээс албаар энэ нэрийг номдоо сонгож өгсөн.

-Та өөрөө ийм мэдрэмж авч байсан уу?
-Мэдээж авч байсан. Энэ талаараа би номдоо дэлгэрэнгүй бичсэн.  Сүрьеэ гэдэг өвчин нийгмийн сөрөг хандлагатай байдаг. Удамшдаг, эдгэдэггүй өвчин, ядуу, хариуцлагагүй, бохир заваан хүний өвчин, шоронд байдаг хүнийх гэх зэрэг хамаг л бараан сэдэвтэй холбогдож яригддаг.

Энэ өвчнийг тусаад би ээж, аавтайгаа л даван туулсан. Өөр хэнд ч хэлэхийг хүсээгүй. Яагаад гэвэл ангийнхандаа хэлбэл надаас цэрвээд, найзлах хүн олдохгүй болов уу, хамаатан садандаа хэлбэл ээж аавыг маань буруугаар ойлгочих болов уу гэж би айж байлаа.

Дараа нь дээд сургууль, ажилд ороход сүрьеэ тусаж байсан юм байна гээд ялгаварлан гадуурхагдах вий гэж айж байсан. Хүнийг туулсан зүйлээр нь шошголох гэдэг нь тэр шүү дээ. Тийм байдалд орохыг би хүсээгүй. Нийгмийн тийм сөрөг хандлага байсан учраас би тэрийг мэдэрч байсан. Тэр мэдрэмж нь надад стигма болж байлаа. Тийм учраас би сүрьеэгийн тасагт хэвтэж байгаа хүүхдүүдийг тийм зүйл битгий мэдрээсэй гэж хүсэж байна. Эмнэлэгт хамт хэвтэж байсан хүүхдүүдээс нэг зүйлийг олж харсан. Тэдгээр хүүхдүүдийг болон намайг эргэж байгаа хүмүүс дотор ердөө л ээж, аав нь байсан юм. Яагаад гэж бодож байна?

Би сүрьеэ туссанаасаа хойш 10 жилийн дараа номоо бичсэн. Бусдыг энэ мэдрэмжийг мэдрээсэй гэж хүсэхгүй байна. 

-Өвчин тусчихна гээд сэжиглэсэн юм болов уу?
-Сэжиглэхээс гадна тэр хүүхдүүд хэнд ч хэлээгүй. Би ээж аавдаа л хэлсэн гэсэн шүү дээ. Тэгэхээр тэр хүүхдүүд зөвхөн ээж аавдаа л хэлээд гурвуулаа л тэмцээд гарна гэж үзсэн. Зарим нь магадгүй ээж нь байхгүй бол аавтайгаа, аав нь байхгүй бол ээжтэйгээ л даван туулж байлаа. Надад маш хэцүү санагдсан. Яагаад тэр хүүхдүүдийн найз нөхөд нь, ах эгч нь эргэхгүй байгаа юм бэ? Учир нь бүгд хэлээгүй, тас нуучихсан хэрэг.

Нуугаад гарсан ч тэр хүүхдүүдэд том цочрол болдог. Өөрийгөө буруутгаж, өөрийнх нь бохир заваан, хариуцлагагүй байдлаас болсон, “Би ийм хүн юм чинь ирээдүйд амжилтад хүрч чадах болов уу? Би мундаг байж чадахгүй юм байна” гэсэн сэтгэлийн том шарх асар урт хугацаанд байсаар л байдаг. Би сүрьеэ туссанаасаа хойш 10 жилийн дараа номоо бичиж байна. 10 жил миний сэтгэлд тэр мэдрэмж байсан.  Би тийм мэдрэмжийг дотроо агуулахыг хүсэхгүй байна. Бусдыг мэдрээсэй гэж хүсэхгүй байна. Сүрьеэгийн тасагт байгаа хүүхдүүд найзууддаа хэл л дээ, эргэлтийн танхимд уулз л даа. Би тийм байхыг хүсэж байна. Тэгж байж тэр өвчнийг даван туулна. Би тийм хүүхдүүдийг хэнд ч хамаагүй өөрийн туулсан зүйлээ ярихад ялгаварлан гадуурхахгүй нийгэм бий болоосой гэдэг үүднээс түүхээ хуваалцаж байна.

СҮРЬЕЭТЭЙ ТЭМЦЭХЭЭР АЖИЛЛАЖ БАЙГАА ХҮМҮҮСТ МИНИЙ 1000 НОМ ХҮРНЭ ГЭДЭГ НЭР ТӨРИЙН ХЭРЭГ

-Таны номын 1000 хувийг Швейцарийн Женев хот руу илгээхээр болсон тухай бичсэн байсан. Энэ тухай ярихгүй юу?
-Маш баяртай мэдээ болсон. НҮБ-ын харьяа байгууллага, Сүрьеэтэй тэмцэх түншлэлээс миний номоос мянган хувийг авахаар болсон. Тэрийг өөрсдийн ажилтан мэргэжилтнүүд, хурал цуглаан семинар дээр хуваарилж өгөхөөр шийдсэн юм билээ.

Би зөвхөн нийгэмд төдийгүй сүрьеэгийн салбарт ажиллаж байгаа хүмүүст энэ номоо хүргэхийг хүссэн. Яагаад гэвэл нийгмийн сөрөг хандлагатай энэ өвчний эсрэг тэмцэх эмч нарын тоо маш бага байдаг. Ихэвчлэн стигма багатай өвчнийг сонгох хандлагатай байдаг гэсэн олон улсын судалгаа байдаг учраас хүний нөөц багатай. Сүрьеэтэй тэмцэж буй эмч, сувилагч нар давхар стигмад өртөх магадлалтай. Маш завгүй байдаг учраас өвчтөнүүдээ нийгмийн сөрөг хандлагатай тулж байгаа гэдгээ мартах үе бий. Тэгэхээр тэдэнд нэг өвчтөний түүхийг хүргэж, эмчилж байгаа өвчтөн нь ийм зүйл мэдрээд хэвтэж байдаг, хүн гэдэг талаас нь хараад эмчлээрэй гэдэг мессежийг өгөхийг хүссэн.

Стигма байгаа бол тэр чиний асуудал биш. Тэр бол нийгмийн асуудал. Чамтай ямар ч холбоо байхгүй.

Одоогоор сүрьеэгийн ганцхан вакцин гараад байна. Тэр вакцин нь гараад 100 жил болж байна. Коронавирус гараад хоёр жил болж байгаа хэрнээ 5, 6 вакцин гарсан  бол сүрьеэ зөвхөн хүүхдэд үйлчилдэг ганцхан вакцинтай. Тэгэхээр сүрьеэгийн судлаачдад хийх ажил их байгаа биз.

Мөн сүрьеэтэй тэмцэх байгууллагууд төсөл зохион байгуулахдаа юуг анхаарах вэ, өвчтөн ийм зүйл мэдэрдэг юм байна, ийм асуудалтай тулгарч байсан юм байна, энэ асуудалд нь тулгуурлан юу хийж болох вэ гэх мэт санаа өгч, өөрийнхөө туршлагыг хуваалцахыг хүссэн. Тэр өвчнийг даван туулж байгаа хүн л ямар шийдэл олж болохыг мэддэг. Би тэр өвчнийг даван туулсан. Миний бие махбод, миний сэтгэл зүрх мэдэрсэн учраас надад юу хэрэгтэй вэ гэдгийг би мэддэг. Тиймээс сүрьеэтэй тэмцэж буй хүмүүст миний 1000 ном хүрнэ гэдэг нэр төрийн хэрэг. Магадгүй цаашлаад вакцин үүсгэн бий болгох ч юм бил үү гэсэн гоё найдвар намайг гэрэлтүүлээд, би маш их баярласан.

-Цар тахлын үед ялгаварлан гадуурхалт их газар авлаа. Үүнийг даван туулж байгаа хүмүүст та юу хэлэх вэ?
-Цар тахал ганцхан Монгол гэлтгүй дэлхий даяар стигма дагуулсан өвчин байлаа. Тухайлбал, Уханийн вирус, Хятадын вирус гэж нэрлэж байгаа нь нөгөө шошгололт юм. Зарим газар ази гаралтай хүмүүст үйлчлэхгүй гэх мэт стигма маш их газар авсан. Тэр нь нийгмийн цуу яриа, айдас хүйдэс, ямар нэгэн шинжлэх ухаан дээр тулгуурласан мэдлэг боловсрол түгээлт ховор байгаагийн шинж. Ганцхан нийгэмд биш системчлэгдчихсэн байгаа юм. Тухайлбал, Монголд коронавирус туссан хүмүүсийн хаалган дээр нь цаас нааж явж байсан. Стигмад өртөх нөхцөл байдлыг төрөөс бүрдүүлж өгч байна. Тэрийг шийдэх арга зам нь зөв зохистой мэдээлэл түгээх. Мөн тэр асуудлыг вирус биш хүншүүлж харах хэрэгтэй. Энэ сүрьеэ ч мөн адил. Энэ өвчнийг туссан хүний цаана хэчнээн хүний амьдрал байгаа билээ. Та хүн л бол ойлгох байх.

Ялгаварлан гадуурхагдаж байгаа хүмүүст хандаж хэлэхэд өөртөө хүндээр тусгаж авахгүй байх нь чухал санагдсан. Яагаад гэвэл би өөрөө өвдөөд хэвтэж байхдаа "Хэрвээ би найзууддаа хэлчихвэл намайг ялгаварлан гадуурхах байх, хамаатан саднууддаа хэлчихвэл манай гэрийнхнийг ингээд ойлгочих байх" гэсэн их айдастай, нийгэмд байгаа стигмаг өөртөө шингээж байсан. Тэр нь маш аюултай.

Стигма чиний асуудал биш, нийгмийн асуудал. Чамтай ямар ч холбоо байхгүй. Дараа нь бусадтай түүхээ хуваалцаарай. Яагаад гэвэл таны түүхийг сонсоод зоригжоод, ухаарал авах хүмүүс их байдаг. Нуухгүйгээр илэн далангүй байх цаг хугацаа ирээсэй гэж хүсэж байна.

АМЕРИКТ ЯМАР ГАРАЛ УГСААТАЙГААС ҮЛ ХАМААРАН БОЛОМЖИЙГ ТЭГШ ОЛГОДОГ НЬ НАДАД МАШ ИХ ТААЛАГДСАН

-Та Нью-Йоркийн их сургууль төгсөөд Нью-Йоркийн дүрвэгсдийн байгууллагад хэрхэн орж ажилласан талаар ярилцъя. Болгарт бас суралцаж байсан гэсэн. Америкт анх хөл тавихад таны сэтгэлийг хамгийн ихээр юу татаж байсан бэ?
-Би Болгар дахь Америкийн их сургуульд хоёр жил сураад анх Америк руу ажиллаж, аялах хөтөлбөрөөр очиж байсан. Дэлгүүрт худалдагчаар ажиллахаар Бостоны онгоцны буудалд анх бууж байснаа номдоо дүрсэлсэн.

Би багаасаа Америкт сурч, амьдарч ажиллахыг их хүсдэг байлаа. Яагаад гэвэл багадаа америк кино үзэхээр чиний ямар амьдралтай байх, чиний ямар гарал угсаатай байх хэнд ч хамаагүй. Чи өөрөө хичээж, өөрөө тууштай байж, боломжийн араас гүйж чадвал амжилт олж чаддаг юм байна гэсэн мессежийг их авдаг байсан.

Гуравхан сарын хугацаагаар ажиллах гэж ирж байсан ч заавал эргэж ирэх ёстой юм байна, энэ улсад боловсрол эзэмшээд карьерээ эхлүүлэх ёстой юм байна гэж бодсон.

Монголд надад муухайгаар хэлэхэд "ар тал" байгаагүй. Тиймээс би Америкийг л зорьё гэж бодсон. Би өөрийгөө хичээж чадна гэдгийг мэдэж байлаа. Монголд заримдаа яаж ч хичээсэн бүтцийн асуудлаас болоод амжилтад хүрэхгүй үе байдаг. Тэрийг алгасаад би боломжийг олгодог газрыг сонгоё гэж бодсон. Би Бостонд буугаад л тэр мэдрэмжээ авсан.

Гуравхан сарын хугацаагаар ажиллах гэж ирж байсан ч заавал эргэж ирэх ёстой юм байна, энэ улсад боловсрол эзэмшээд карьерээ эхлүүлэх ёстой юм байна гэж бодсон. Гурван сар ажиллаад, Болгар луу буцсаныхаа дараа өдөр шөнөгүй Америкийн сургуулиуд руу өргөдлөө өгч эхэлсэн. Хичээлийн хажуугаар маш их ажил болсон л доо. TOEFL, SAT өгнө, эссе бичнэ.

Тэгээд ямартай ч Зүүн Теннеси мужийн их сургуульд 100 хувийн тэтгэлэгтэй сурахаар болсон. Гуравдугаар курсээсээ шилжин суралцах тэтгэлэг аваад, тэндээ очиж хоёр жил суралцсан. Миний хувьд маш гоё дурсамжууд өнгөрч билээ. Теннесигийн их сургуулийг төгсөнгүүтээ Нью-Йоркийн Засгийн газрын агентлагт орж ажилласан. Зүгээр л Монголоос гаралтай, гэр хороололд өссөн хүүхдэд тийм боломжийг олгож байна гээд бод л доо.

Тэр боломж гэдэг зүйлийг хүмүүст тэгш олгож чадаж байгаа нь надад маш их таалагдсан. Тэндээ ажиллаж байгаад Нью-Йоркийн их сургуульд бас 100 хувийн тэтгэлэгтэй орсон. Хоёр жил сураад, тэр хугацаандаа НҮБ, Дэлхийн банканд ажиллаж үзлээ.

Санхүүгийн, олон улсын хөгжлийн, хүмүүнлэгийн, медиа чиглэлийн гэх мэт олон байгууллагын төв нь Нью-Йоркт байршдаг учраас Нью-Йоркийн их сургуулийн оюутнуудын хувьд том давуу тал болдог. Учир нь дадлага хийх боломж их байдаг.

Ингээд сургуулийнхаа ажлын байрны үзэсгэлэн дээр одоогийнхоо даргатай танилцаж байсан. Намайг карьер экспо дээр очоод л ажлаа олчихсон юм байна гэж бодож магадгүй. Гэхдээ үнэндээ тэгээгүй. Би араас нь гүйсэн. Би экспо дээр уулзаж өөрийгөө танилцуулж, нэрийн хуудсыг нь аваад маргааш нь "Тантай уулзсан монгол охин байна" гээд имэйл бичсэн. Гэтэл эхний имэйлд маань хариу бичээгүй. Дахиад "Сайн байна уу? Би нөгөө охин байна" гээд бичсэн. Миний ичгүүргүй зан их тусалсан л даа. Яагаад гэвэл хүмүүс жаахан ичээд байдаг. "Дахиад бичвэл намайг яасан ядаргаатай юм бэ гээд бодчихвол яах вэ" гэдэг ч юм уу. Надад тэр чухал санагдаагүй. Миний хувьд тэр боломж маш чухал байсан учраас хийгээд үзье гэж шийдсэн. Тэгээд над руу хариу бичээд манай ярилцлагад чамайг урьж байна гэсэн. Ярилцлага дээр тултал бэлдсэн. Манай дарга, даргын дээд талын дарга гэх мэт нийтдээ таван хүнд ярилцлага өгч, Excel  программ  болон төслийн гэсэн бичгийн хоёр шалгалт өгсөн. Долоон шалгуур давсны эцэст ажилдаа орж байлаа.

Гадаад оюутнуудын хувьд Америкт ажилд орох хэцүү. Яагаад гэвэл тэр байгууллага миний визийг батлан даана. Виз батлан даана гэхээр тэр байгууллагад хуульч авах зардал гарна, Засгийн газар руу материалаа явуулна гэхчлэн зардал ихтэй байсан. Гэхдээ намайг сонгоод ажиллуулсан даа.

-Ажилдаа хэдэн онд орсон бэ?
-Нью-Йоркийн Засгийн газрын агентлагт 2016 онд, одоогийн байгууллагадаа 2019 онд орсон.

Нью-Йоркийн их сургуулийн элсэлтийн захидалдаа сүрьеэг даван туулснаа бичиж байлаа

-Нью-Йоркийн их сургууль ямар онцлогтой сургууль вэ. Тэтгэлэгт хэрхэн тэнцэж байсан бэ?
-Нью-Йоркийн төвд байрладаг сургууль учраас байршил нь том давуу тал болдог. Яагаад гэвэл Нью-Йоркт НҮБ, манай дүрвэгсдийн байгууллагын төв байр гэхчлэн олон улсын томоохон байгууллагууд байдаг. Санхүүгийн, олон улсын хөгжлийн, хүмүүнлэгийн, медиа чиглэлийн гэх мэт олон байгууллагын төв нь Нью-Йоркт байршдаг учраас Нью-Йоркийн их сургуулийн оюутнуудын хувьд том давуу тал болдог. Учир нь дадлага хийх боломж их байдаг. Дадлагаас гадна олон орны олон төрлийн ажил хийдэг хүмүүс байдаг болохоор Нью-Йоркоос олдохгүй зүйл гэж байхгүй. Боломжийн хувьд маш том давуу талтай. Дээр нь Нью-Йорк Вашингтон ДС буюу Америкийн нийслэлээс хэдхэн цагийн зайтай учраас надад Дэлхийн банканд ажиллах боломж олдсон. Мөн Нью-Йоркт семинар, карьер экспо гэх мэт олон янзын үйл ажиллагаа болдог.

Би Нью-Йоркийн их сургуулийн улс төрийн ангид суралцаж төгссөн. Олон орны оюутнууд байдаг. Тэднээс суралцах зүйл маш ихтэй. Маш олон соёлоос суралцана. Тэгэхээр хүний тархи, харах өнцөг хөгжиж, сэтгэхүй тэлж байдаг.

Би 100 хувийн тэтгэлэгтэй сурсан. Гэхдээ мэдээж маш олон шалгуурыг давсан л даа. Эхлээд эссе бичсэн. Мөн GRE шалгалт өгч, багш нараас тодорхойлох захидал авч, гурван ярилцлага даваад 100 хувийн тэтгэлэгтэй орж байсан.

Би бас номдоо бичсэн байгаа ч нэг нууцаа дэлгэе. Нью-Йоркийн их сургуулийн элсэлтийн захидалдаа би сүрьеэг даван туулснаа бичиж байлаа. Ээж ааваасаа өөр сүрьеэгийн тухай хуваалцсан анхны хүмүүс бол Нью-Йоркийн их сургуулийн хүмүүс юм. Тэр хүмүүс намайг таатай хүлээн авч, намайг “Зоригтой байна, ирээдүйд цаг нь болохоор энэ талаар Монголд ярьж яваарай, яагаад гэвэл чиний түүхийг бусад хүмүүс сонсож, урам авах хэрэгтэй, стигматай тэмцэх хэрэгтэй” гэсэн захиасын дагуу номоо бичсэн.

LinkedIn-ЭЭР НҮБ, ДЭЛХИЙН БАНКАНД АЖИЛЛАДАГ 100 ГАРУЙ ХҮН РҮҮ УУЛЗАЖ ЗӨВЛӨГӨӨ АВЪЯ ГЭЖ БИЧИЖ БАЙЛАА

-НҮБ, Дэлхийн банк зэрэг өрсөлдөөн ихтэй байгууллагуудад ямар шалгуураар ордог юм бэ?
-Олон улсын хөгжлийн байгууллагуудад үе дамжсан олон шат дамжлага байдаг. Эхлээд материалаа онлайнаар өгөх, ажилд орох ярилцлага таваас зургаан дамжлагатай. Дээр нь бичгийн шалгалт авна. Гэхдээ НҮБ гэх мэт байгууллагад хүмүүс мянга мянгаараа өргөдлөө өгч байдаг учраас тэр дотроос чинийхийг сугалж гаргаж ирээд ярилцлагад урина гэдэг маш хэцүү.

Тэрийг юу бий болгодог гэхээр миний яриад байгаа боломжийн араас галзуу мэт гүйх зан чинь гаргана. Тэрийг яаж би өөрөө гаргасан бэ гэхээр LinkedIn гээд платформд НҮБ, Дэлхийн банк, манай байгууллагад ажилладаг Нью-Йоркийн их сургууль төгссөн оюутнуудыг бараг бүгдийг нь олоод нэмсэн.

Миний хүсэлтийг хүлээгээд авахаар нь би зурвас бичиж эхэллээ. "Сайн байна уу? Намайг Хандаа гэдэг. Би Монголоос ирсэн оюутан. Та манай Нью-Йоркийн их сургууль төгссөн юм байна. Би танай байгууллагад л ажилламаар байна. Би ийм мэргэжилтэй, ийм чадвартай, тантай 30 минут утсаар ч юм уу, уулзаад кофе уунгаа ярилцаад зөвлөгөө авч болох уу?" гэж би бараг 100 гаруй хүн рүү бичиж байсан.

Тэгэхэд над руу дөрөв, тав нь л хариу бичнэ. Тэднээс уулзах гэсээр байтал хоёр гурав нь больчихно. Тэгээд хоёр гуравтай нь уулзахад нэг нь жишээ нь, одоо миний дарга болчихсон байна. Энийг Америкт networking буюу танилын хүрээгээ тэлэх гэдэг.

Тэр хүмүүс шууд чамд тэр ажлыг өгөхгүй. Уулзаад чамайг сонсоно. Чи бас уулзалтаа дуусгаад холбоогоо тасалж болохгүй. Араас нь “Тантай уулзах таатай байлаа, таны зөвлөгөө үнэхээр үнэ цэнтэй байлаа” гэхчлэн ярилцаж байхдаа тэр хүний юунд сонирхолтойг, ямар чиглэлээр ажилладгийг мэдчих учраас тэрэнтэй нь холбоотой нийтлэл явуулж болно. Жишээ нь, “Та дүрвэгсдийн хуаранд ажиллаж байсан юм байна. Би саяхан энэ талаар сонирхолтой нийтлэл олж харлаа. Энийг уншвал танд таалагдах байх аа гээд би явуулж байна” гэдэг ч юм уу. Тэгснээр тухайн хүнд гоё сэтгэгдэл төрдөг. Энэ хүн надтай ярилцаж байхдаа миний юу ярьсныг сонссон байна. Надад зориулаад цагаа гаргаад явуулсан байна гэх мэт.

Холбоогоо тогтоож байгаад тэр байгууллагад материалаа явуулсны дараа тухайн хүндээ хэлээд "Сайн байна уу? Би Хандаа байна. Би Дэлхийн банк руу материалаа явуулчихлаа. Тантай ярьсны дараа надад үнэхээр гоё сэтгэгдэл төрсөн. Та Дэлхийн банканд ажиллаад ийм амжилттай байгаа юм чинь би бас өгөөд үзье гэж бодлоо. Би материалаа явуулсан шүү" гээд хэлээд орхих. Тэр хүн чамайг дэмжинэ үү, байна уу тэр хүний асуудал ч миний хувьд намайг их дэмжсэн. "Ямар мундаг юм бэ, тэгвэл би тэр албанд ажилладаг хүнд нь би ийм мундаг охинтой ярилцсан гэдгээ хэлье. Чамайг сонирхох бол холбогдох байх. Чиний танилцуулгыг явуулаад өгье" гэсэн. Тэр бол маш том зүйл. Яагаад гэхээр мянга мянган хүүхдүүд онлайнаар өргөдлөө явуулж байхад тэр дотроос чинийхийг тэр хүн сугалж гаргаж ирээд хэрэгтэй хүнийх нь өмнө тавьж байгаа юм. Тэр маш том боломж. Гадаадад ажилд яаж орох вэ гэж бодож байгаа хүүхдүүд LinkedIn ашиглаж, араас нь өөрөө чаргууцалдаад, мессеж бичиж, кофе уу, танилц, уулз. Хүнээс санаа зовохгүй, ичихгүйгээр уулзахыг хүссэн хүнтэйгээ уулзаж, асуух юмаа асуудаг байх нь залуу хүний хувьд маш чухал.

-Нью-Йоркийн их сургуулийг ямар мэргэжлээр төгссөн бэ. Яагаад заавал хүмүүнлэгийн байгууллагад орохыг хүссэн бэ?
-Би магистраа төрийн захиргааны чиглэлээр төгссөн. Төрийн захиргааны чиглэлээр суралцаж, хүмүүнлэгийн байгууллагад суралцахыг сонгосон нь миний хотын захад өссөнтэй нягт холбоотой. Яагаад гэвэл би Монголд нийгмийн асуудал дунд өслөө. Яг үнэндээ гэр хороололд ус авах, түлээ хагалах, нүүрсэнд явах нь  миний бодлоор бид эрхээ эдэлж чадахгүй байгаагийн илрэл юм.

Яагаад гэвэл хүн анхан шатны хэрэгцээгээ хангуулах дэд бүтэц нь байх ёстой. Гэтэл гэр хороололд ямар ч дэд бүтэц байхгүй. Халуун ус, жорлон, дулаан алга. Дээр нь намайг жоохон байхад Зүүнсалаанд цахилгаан том асуудал байсан. Гэрэл асаахаар цахилгааны чадал хүрэхгүй, чийдэн улаан утастай байдаг байлаа. Тэгэхээр нь би лаа асааж хичээлээ хийдэг байсан.

Нийгмийн асуудал дунд өссөн хүн яах аргагүй тэрийг шийдэх юм сан, оролцох юм сан, ирээдүйд дуу хоолойгоо өргөдөг мундаг хүн болох юм сан гэж боддог байлаа. Тэр хүүхэд насныхаа мөрөөдлийг биелүүлэхийн тулд энэ мэргэжлийг сонгосон. Энэ асуудлуудыг шийдэхэд хэрэгцээтэй газраа хүрч чаддаг, хүртээмжтэй бодлогыг боловсруулах төрийн бодлого чухал. Тэр асуудлыг даван туулаад гарчихсан хүн учраас илүү дөхөм шийдлийг гаргана.

Гэр хорооллын ямар ч асуудлыг мэдэхгүй, тансаг хауст өссөн хүн над шиг ингэж хүсэл тэмүүлэлтэй ярьж, шийдэлд оролцоход дөхөм практик арга олоход ямар байх бол гэж боддог. Мэдээж сайн хүмүүс байгаа л даа. Дүрвэгсдийн хуаранд бас л дэд бүтэц байхгүй. Цэвэр бохир усны асуудал их байдаг. Тэр утгаараа би шийдлийг олж, тусалж чадвал ирээдүйд илүү хувь нэмрээ оруулж чадна гэж бодсоны үндсэн дээр хүмүүнлэгийн байгууллагын хамгийн хэцүү нөхцөл байдлыг сонгож байна. Хамгийн хүнд хэцүү газар очиж шийдлийг нь харъя, ямар асуудлыг олон улсын байгууллагууд яаж хийдгийг харж, дараа нь эх орондоо авчиръя гэсэн тэмүүлэлтэй байна.

БУСДЫГ БОЛОМЖ АВЧИРНА ГЭЖ БҮҮ ХҮЛЭЭ. БОЛОМЖИЙН АРААС ГҮЙ

-Гадаадад олон жил сурч, ажилласны хувьд тэднээс суралцах зүйл юу байсан бэ?
-Хоёр зүйл бий. Эхнийх нь нээлттэй байх. Би Монголд ирээд жил гаран болчихлоо. Миний бодлоор хүмүүс ярилцахад хаалттай санагдсан. Нээлттэй гэдгээр юу хэлээд байна вэ гэхээр түрүүнд миний ярьснаар ичгүүр сонжуургүй бай, гэхдээ өөрийгөө зөвөөр илэрхийлдэг, хүнтэй харилцахдаа тэр тийм даргын хүүхэд, тийм ажил хийдэг гэдгээс шалтгаалж харилцаагаа солихгүйгээр бүгдтэй нь эрх тэгш ханддаг, нээлттэй байж чаддаг зан авир чухал санагдсан.

Гадаадад маш олон төрлийн хүмүүстэй ажиллаж, уулзах хэрэг гардаг. Монгол зангаараа хүн хүнтэй тааруулж харилцдаг зантай, дээр нь бага зэрэг хаалттай байвал хол явахгүй л гэж би хэлмээр байна. Яагаад гэвэл гадаадад ажиллаж амьдрахад бид өөрсдөө буурай орны хүмүүс. Бид боломжийн араас гүйнэ. Өөрийгөө ичиж санаа зовохгүй илэрхийлдэг, нээлттэй, зорилгоо ярьдаг, хүн болгонтой адилхан харилцах чадвар маш чухал. Тэрнээсээ дамжуулаад олон харилцааг бий болгосон.

Тэр боломжийг бүтээсэн хүнтэй ярилц, зөвлөгөө ав. Ямар л арга байна өөрийнхөө хийж болох бүх л зүйлээ хийж бүтээхийн төлөө яваарай. Битгий бусдыг надад боломж авчраад өгнө гэж хүлээ. Өөрийнхөө ээж аавыг ч битгий хүлээ. Бүх зүйл чамаас шалтгаална.

Хоёрдугаарт, хүнээс санал зөвлөмж авч чаддаг байх хэрэгтэй. Ямар нэгэн үйлчилгээ авлаа гэхэд тэр үйлчилгээ нь миний сэтгэлд хүрэхгүй байвал би мөнгөө төлж байгаа хүний хувьд санал зөвлөмж өгөөд засуулж авах хэрэгтэй. Миний анзаарсан зүйл гэвэл хамтарч ажиллаж байгаа хүмүүс маань санал зөвлөмж авахдаа дурамжхан байдаг. Ямар сүртэй юм гэж хүлээж авдаг. Тэр зангаа засаасай гэж хүсэж  байна. Олон улсын байгууллагад ажиллаж байхад таны хийсэн ажил таалагдахгүй л бол 100 удаа засуулах ч магадлалтай. Тэрэн дээр хэзээ ч унтууцаж, дургүйцэж болохгүй. Тэгэхийн бол олон улсад карьерээр хол явахгүй.

-Угандад ажилласныхаа дараа юу хийхээр төлөвлөж байна вэ. Хэтийн зорилгоосоо ярихгүй юу?
-Бодсон зүйл их байна. Ямартай ч Угандагийн дүрвэгсдийн хуаранд хоёр жил ажиллахаар төлөвлөж байна. Тэр хэцүү нөхцөл байдалд дасан зохицоод, зөндөө зүйл сураад ажиллая. Манай байгууллага 35 оронд ажилладаг. Тэгэхээр Африк, Ази Дорнод, Европ гэх мэтчилэн өөр орнуудад ажиллаж, өөр соёл иргэншлээс суралцан, дүрвэгсдийнхээ чиглэлээр ажиллаж, улам мэргэшсэн дэлхийн мэргэжилтэн болъё гэж бодож байна. Тэгээд олон жил хуримтлуулсан мэдлэгтэй болоод Монголдоо ирж,  гэр хороолол, боловсролын эрх, тэгш бус байдлын талаар дуу хоолойгоо өргөх бодолтой байгаа. Монголд дүрвэгсдийн асуудал ойрхон ирээд байна. Цаг уурын байдлаас болоод нүүдэлчний амьдралаа орхиод хот руу дүрвэж гэр хороолол руу нүүж ирж байгаа хүмүүс их бий.

ДИПЛОМОО ГАРДАН АВАХДАА ЭЭЖ, ААВЫГАА АМЕРИКТ АВЧИРСАН НЬ МИНИЙ АМЬДРАЛЫН ХАМГИЙН АЗ ЖАРГАЛТАЙ МӨЧ

-Та дипломоо гардан авахдаа ээж аавыгаа Америкт авчирсан тухайгаа ярьсан. Номыг тань уншсан хүн бас энэ тухай уншаад нулимс цийлэгнэсэн тухай бичсэн байсан. Энэ сайхан дурсамжаар ярилцлагаа төгсгөе гэж бодож байна.
-Тэр миний хувьд маш гоё, амьдралын минь хамгийн аз жаргалтай мөч гэж би бардам хэлэхээр байна. Манай аав, ээж хоёр тэр үед анх удаа Америкт хөл тавьсан. Онгоцны буудал дээр би цаасан дээр "Америкт тавтай морил ээж, аав хоёр минь" гэж бичээд өргөөд зогссон. Тэр мөч надад маш гоё санагдаж билээ. Ээж аав хоёр маань 60 гаран насны хүмүүс, ямар ч хэл мэдэхгүй. Монголоос Америк руу Туркээр дамжаад ирэхдээ айж байсан. Би маш санаа зовж байлаа.

Тэгээд онгоцны буудал дээр бичгээ өргөөд зогсож байтал ээж аав хоёр өөдөөс гарч иртэл гурвуулаа уйлаад, тэврэлдээд зургаа авхуулж байсан юм. Нью-Йоркийг үзүүлээд, жаргалтай өдрүүд өнгөрсөн. Төгсөлтийн үйл ажиллагаан дээр ээж аав хоёр маань урд талын эгнээнд суучихсан, ээж утсаа бариад бичлэг хийх гээд байгаа ч гар нь салганаад... Тайзаар алхаж гараад буцаад буугаад иртэл аав ээж хоёрын маань нүд нь улайчихсан, уйлсан нь мэдэгдэж байсан. Тэр мөч үнэхээр мартагдашгүй.

-Цаг зав гарган ярилцсанд маш их баярлалаа. Цаашдын ажил амьдралд нь өндөр амжилт хүсье.