Бидний тухай
Сурталчилгаа байршуулах
Редакцийн ёс зүй
Нууцлалын бодлого
Холбоо барих
Онцлох
Шинэ
Тренд
Буцах
0
Энэ удаагийн зочин маань уулзангуутаа "Бөө мөргөл тэр чигээрээ танин мэдэхүйн шинжлэх ухаан" гэж хэлсэн нь учиртай.
Энэ нь юу вэ гэхээр "Монголын бөө мөргөл, өв соёл, уламжлал" лекц саяхан "Улаанбаатар палас"-ын концертын их танхимд болсон. МУИС-ийн нийгэм соёлын антропологийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор Д.Бум-Очир, ерөөлч BTV телевизийн "Тэнгэрийн цаг" нэвтрүүлгийн хөтлөгч Т.Дагвадорж, бөө мөргөл судлаач Д.Бадарч нар энэхүү лекцийг хамтран зохиосон билээ.
Тэд лекцээрээ дэлхийд хүчирхэг явсан өвөг дээдсийнхээ тэнгэр дээд ухаан, уламжлал, ёс зан заншил, соёлын нэгээхэн хэсгийг мэдээлэл болгон хүргэхэд зорьж байна хэмээсэн. Монголын соёлын уугуул өв, өвөг дээдсийн тэнгэр дээд ухаан, ёс уламжлал, ертөнцийг үзэх үзлийн талаар сонирхолтой мэдээлэл хүргэсэн.
МУИС-ийн нийгэм соёлын антропологийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор Д.Бум-Очир, "Археологичид бөө мөргөлийг хүн төрөлхтний соёлын хамгийн эртний шүтлэг бишрэл болохыг хадны сүг зураг, буган чулуун хөшөө, булш бунханы олдвор зэрэг баримтаар нотолдог. Монгол нутагт аж төрж байсан эртний нүүдэлчид бөө мөргөлтэй байсныг гэрчлэх археологийн баримт олдсоор байгаа. Хамгийн эртнийх нь хүрлийн үеийн буган чулуун хөшөөнүүд. Түүнээс хойш Монголын өвөг дээдэс болсон түүхэн дэх олон ард түмэн бөө мөргөлтэй байсан тухай мэдээ түүхэн бичиг сударт тэмдэглэгдэн үлдсэн зүйл нэлээд бий. Монголын их гүрний үед Монголчууд төрийн төвшиндөө хүрсэн бөө мөргөлтэй байсан тухай "Монголын нууц товчоон"-д тодорхой тэмдэглэсэн байдаг.
Чингис хаан бөө мөргөлийн гол шүтээн болсон мөнх тэнгэрээ дээдлэн шүтэж тухайн цагийн дэлхийг эзэгнэсэн их гүрнээ байгуулсанд мөн л бөө мөргөлийн хувь нэмэр оршиж байсан. Харин түүнээс хойш XIV зуунд Чингис хааны ач Хубилай сэцэн хааны үеэс Монголд буддын шашин төрийн хэмжээнд дэлгэрч, улмаар XVI зуунд Түмэдийн Алтан хааны (1507-1582) үеэс хүчтэй дэлгэрч бөө мөргөлтэй тэрсэлдэх болсон. Тэр цагаас Монголын ард түмэн Буддын шашинтан болох замаар олон жил замнаж энэ хооронд Монголын олон газар бөө мөргөлийн ёс заншил ихээхэн мартагдаж, өөрчлөгдөх нь өөрчлөгдөж XX зуунд коммунизмтай золгосон.
Коммунизмд бөө мөргөл төдийгүй, буддын шашин, Монголын уламжлалт соёл тэр аяараа марксист үзэл суртлын золиос болж орвонгоороо сүйдэн 1990 онд ардчилалд хөл тавьсан. Ийнхүү түүхчлэн өгүүлэхийн учир нь өнөөгийн бөө мөргөлийн нөхцөл, түүнд тулгараад байгаа бэрхшээлүүдийн учрыг эрэлхийлсэн хэрэг.
Өдгөө бөө мөргөл гэгч чухам юу болохыг мэдэх хүн бараг үлдсэнгүй. Ийм л мэдлэг мэдээллээр дутмаг эрин үед бөө мөргөл Монгол соёлд дахин сэргэж түүхийн шинэ хуудсаа эхэлсэн" гэж лекцийнхээ үеэр онцлон хэлж байсан нь сэтгүүлч миний анхаарлыг татсан юм.
Харин бид энэ удаа бөө мөргөл Монгол соёлд дахин хэрхэн сэргэж буй талаар сонирхон сурвалжлахаар шийдлээ. Анхны урилгыг хүлээж авсан хүн бол Олон улсын бөөгийн холбооны тэргүүлэгч гишүүн, Монголын Үндэсний шашны зүтгэлтэн, Ард түмний гавъяат, Монголын зурхай, сүнс судлалын академийн доктор, Чингисхаан дэлхийн академийн академич, Цэрэндоржийн Сумъяа.
Мөн тэрбээр Монгол Улсын соёлын болон шашны үйлдвэрчний тэргүүний ажилтан, нийслэлийн хүндэт өргөмжлөлт, Олон улсын "Дурисах-Удган" цолтон, АНУ-ын бөөгийн холбооны "Хар морьт" цолтон, Төв халхын хүндэт өргөмжлөлт, "Төв Халхын Зайран-Их удган" юм. Өөрөөр хэлбэл, бөө, удганы эрдмээрээ дэлхийд бүрэн хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэгэн.
Хүн ерөөс өвдөх учиргүй
Ц.Сумъяа зайран, их удганы хэлснээр хүн ерөөс өвдөх учиргүй аж. Тэрбээр ярихдаа, "Түмэн олон минь надад итгэн намайг зорин ирдэгт баярладаг. Удган болоод 20 шахам жил болчихжээ. Олон ч хүнийг зовлонгоос нь ангижруулсан даа. Хүмүүст хэлэхэд, хүн ерөөсөө өвдөж болохгүй. Өвдөх ч учиргүй. Үнэн чанартаа сэтгэлийнх нь тэнхээ алдагдсанаас хүн өвддөг. Сэтгэлийн тэнхээтэй, идэвхтэй амьдарвал хүн ерөөс өвдөж, сэтгэлээр унахгүй. Энэ үгийг санаж явах хэрэгтэй. Ямарч үед би зориод ирсэн хүмүүсээ хүндэлдэг. Ямар сайндаа толгой өвдөж байсан ч хүйтэн алчуураар боочихоод сэтгэлийг нь сонсч байх вэ дээ гэсэн.
Тэрбээр гадаад, дотоодод зохиогдож буй бөөгийн олон улсын хуралд байнга оролцохын зэрэгцээ гадаадын удган нартай дотно үерхдэг.
“Ээжийн маань тал, бөө удганы удамтай. Би Өвөрхангай аймгийн уугуул. Америк, Итали зэрэг олон оронд зохиогдсон бөөгийн хуралд оролцжээ. Түүгээр ч зогсохгүй өнгөрсөн жил Америкт болсон "Бөө ба ангаах ухаан" олон улсын хуралд итгэл тавьсан" гэж яриагаа үргэлжлүүлсэн.
Нэг ёсондоо Монгол бөөгийн ёс заншил, уламжлалыг олон улсад сурталчилсан гэсэн үг юм. Одоо ч тэрбээр сурталчилсаар явна. Үүнийгээ Ц.Сумъяа гуай найз, нөхөд, ард түмний минь буян гэж чин сэтгэлээс дээдэлж, төрийнхөө их туганд мөргөж явдгаа илэрхийлсэн. Тэрбээр хүний туулаад ирсэн амьдрал болон одоо үеийнх нь амьдралыг шууд хардаг увидастай. Хөзөр болоод чулуу ашиглаж хүний хувь тавиланг үздэггүй аж. Жишээлбэл, шууд хараад л тухайн хүнийг хаанаас нь эхэлж буюу эцэг, эхийнх нь аль үеэс нь засал хийхээ шийддэг гэсэн. Өнгөрсөн цагийнх нь муу үйлийг засч, туулж өнгөрүүлэх амьдралынх нь үүдийг ариусгаж өгдөг аж.
Айлд буян хишгийн дадлага болох ариун сэржим өргөж, хийморь сүлдийг нь дуудна. Хань, үр хүүхдийн тэнгэрийг дуудах гээд олон засал чадварлаг хийдэг юм байна. Тэр тусмаа бөө, удган болгонд заяагаад байдаггүй эрдэм түүнд бий.
Тухайлбал, дээрхи увидасаас гадна архинд шууд харж, харсныхаа дагуу заслаа хийнэ. Гурван шүдэнз зураад утаандаа хардаг нууцхан авъяас түүнийх. Зурсан шүдэнзний замхардсан утаанаас тэрбээр тухайн хүний талаарх бүх мэдээллийг уншдаг чадвартай. Бас хүний зүүдийг гайхалтай тайлдаг гэсэн шүү. Гэхдээ тэр архиар хэзээ ч өөрийгөө тайвшруулж байгаагүй. Бөө, удган архинд дуртай, архиар уул, овоог тахидаг гэсэн олны дунд байдаг үгийг ташаа ойлголт гэж хэлээд, бид дахиж төрсөн хүний сүнснүүд. Ээж, ааваасаа хэдэн мянган жилийн өмнө төрөөд л явж байгаа сүнснүүд гэдгийг яриандаа онцолсон.
Энэ утгаараа хүн болгон баруун мөрөндөө сахиустай аж. Өмнө нь тэр сахиуст юу тохиолдож байсан, тэр нь л тухайн хүнд давтагдах талтай аж. Өвөг дээдэс маань энэ талаар мэдлэг сайтай байсан учир сайн бөө, удганаар үр хүүхэд болоод өөрийнхөө амьдралын заслыг хийлгэдэг уламжлалтай байж.
Ер нь Ц.Сумъяа зайран их удганыг зорин ирэх хүмүүс сэтгэл нь ямагт өндөр байдгийг сурвалжлага хийх явцдаа мэдэрсэн. Түүний ачаар өвчнөөсөө салсан хүмүүс ч бишгүй олон. Гэхдээ ихэнх тохиолдолд гадаадад амьдардаг тэрбээр ойрын өдрүүд Монголдоо суурин байхаа дуулгасан шүү. Тиймээс сүсэгтэн олон Та бүхэн зайран, их удган Ц.Сумъяатай 96053311 утсаар холбогдоорой.
Тэрбээр манай уншигчдад, утаа хүнийг их ариусгадаг. Ялангуяа таваас дээш жил болсон морьны хөх хомоолын утаа хүнийг ариусгадаг шидтэйг хэлнэ лээ. Таваас дээш жил болсон адууны хомоолыг өөрийгөө утаж ариусгахаас гадна дотуураа ч ууж өвчнөө анагааж болох аж. Ямарч тохиолдолд хүн асар их сэтгэлийн тэнхээтэй байвал өвдөхгүй төдийгүй хүмүүсийг инээмсэглэж яваарай, амгалан тайван амьдраарай гэж дамжуулсныг хэлэх нь зүйтэй болов уу.
Өөрийнх нь багад нүдний гэм байсан хадгийг энэ тэндгүй уяж, зугаалга, аяллаар явахдаа хэмжээлшгүй их хог хаяж байгаль орчноо бохирдуулж байгаад сэтгэл эмзэглэж явдгаа мөн нуусангүй. Хүн болгоныг байгаль эх дэлхийгээ хайрлаж явахыг тэрбээр уриалсаныг дуулгахад таатай байна.
Өвдсөн хүн болгон бөө болдоггүй
Энэ үгийг мөн тэрбээр хэлсэн. Ихэнх хүмүүс өвдсөн болгон бөө болдог гэж боддог нь оновчгүй зүйл аж.
1990 оны эхэнд Монголд гарын таван хуруунд багтан тоологдох дархадын Т.Балжир удган, цаатан тува Норжигийн Суувиян удган, буриадын Ч.Цэрэн зайран, халхын Надмид, баядын Н.Ямаан удган нарын цөөн хэдэн бөө мөрдлөг хавчлагыг даван туулж сайн цагийн эхэнд үлдсэн байсныг түүх гэрчилдэг.
Тэд 1990 оноос хойш төрсөн шинэ цагийн бөө нарын ихэнхийнх нь багш болон залгамж холбоогоо
үлдээсэн байдаг ч багшаа олж чадаагүй учир юугаа мэдээгүй төөрч будилсан нь түүнээс олон байсан нь өнөө хэр үргэлжилсээр байна. Тиймээс Монголын соёлын үнэт зүйл болсон бөө мөргөлийг зөвөөр уламжлуулан сэргээх, олноо зөв зүйтэй мэдлэг, мэдээлэл олгох, зохион байгуулалт хийх зэрэг дэмжин тэтгэх олон ажил шаардлагатай хэвээр байна.
Харин ийм цаг үед хүний төлөө зүтгэдэг нэг ч гэсэн хүний талаар мэдэж байгаасай гэсэн үүднээс зайран, их удган Ц.Сумъяаг танилцуулсандаа баяртай байна. Юутай ч түүний түмэн олноо гэх сэтгэл нь ямагт өөдрөг явдаг юм билээ.
Б.Даариймаа
Энэ нь юу вэ гэхээр "Монголын бөө мөргөл, өв соёл, уламжлал" лекц саяхан "Улаанбаатар палас"-ын концертын их танхимд болсон. МУИС-ийн нийгэм соёлын антропологийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор Д.Бум-Очир, ерөөлч BTV телевизийн "Тэнгэрийн цаг" нэвтрүүлгийн хөтлөгч Т.Дагвадорж, бөө мөргөл судлаач Д.Бадарч нар энэхүү лекцийг хамтран зохиосон билээ.
Тэд лекцээрээ дэлхийд хүчирхэг явсан өвөг дээдсийнхээ тэнгэр дээд ухаан, уламжлал, ёс зан заншил, соёлын нэгээхэн хэсгийг мэдээлэл болгон хүргэхэд зорьж байна хэмээсэн. Монголын соёлын уугуул өв, өвөг дээдсийн тэнгэр дээд ухаан, ёс уламжлал, ертөнцийг үзэх үзлийн талаар сонирхолтой мэдээлэл хүргэсэн.
МУИС-ийн нийгэм соёлын антропологийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор Д.Бум-Очир, "Археологичид бөө мөргөлийг хүн төрөлхтний соёлын хамгийн эртний шүтлэг бишрэл болохыг хадны сүг зураг, буган чулуун хөшөө, булш бунханы олдвор зэрэг баримтаар нотолдог. Монгол нутагт аж төрж байсан эртний нүүдэлчид бөө мөргөлтэй байсныг гэрчлэх археологийн баримт олдсоор байгаа. Хамгийн эртнийх нь хүрлийн үеийн буган чулуун хөшөөнүүд. Түүнээс хойш Монголын өвөг дээдэс болсон түүхэн дэх олон ард түмэн бөө мөргөлтэй байсан тухай мэдээ түүхэн бичиг сударт тэмдэглэгдэн үлдсэн зүйл нэлээд бий. Монголын их гүрний үед Монголчууд төрийн төвшиндөө хүрсэн бөө мөргөлтэй байсан тухай "Монголын нууц товчоон"-д тодорхой тэмдэглэсэн байдаг.
Чингис хаан бөө мөргөлийн гол шүтээн болсон мөнх тэнгэрээ дээдлэн шүтэж тухайн цагийн дэлхийг эзэгнэсэн их гүрнээ байгуулсанд мөн л бөө мөргөлийн хувь нэмэр оршиж байсан. Харин түүнээс хойш XIV зуунд Чингис хааны ач Хубилай сэцэн хааны үеэс Монголд буддын шашин төрийн хэмжээнд дэлгэрч, улмаар XVI зуунд Түмэдийн Алтан хааны (1507-1582) үеэс хүчтэй дэлгэрч бөө мөргөлтэй тэрсэлдэх болсон. Тэр цагаас Монголын ард түмэн Буддын шашинтан болох замаар олон жил замнаж энэ хооронд Монголын олон газар бөө мөргөлийн ёс заншил ихээхэн мартагдаж, өөрчлөгдөх нь өөрчлөгдөж XX зуунд коммунизмтай золгосон.
Коммунизмд бөө мөргөл төдийгүй, буддын шашин, Монголын уламжлалт соёл тэр аяараа марксист үзэл суртлын золиос болж орвонгоороо сүйдэн 1990 онд ардчилалд хөл тавьсан. Ийнхүү түүхчлэн өгүүлэхийн учир нь өнөөгийн бөө мөргөлийн нөхцөл, түүнд тулгараад байгаа бэрхшээлүүдийн учрыг эрэлхийлсэн хэрэг.
Өдгөө бөө мөргөл гэгч чухам юу болохыг мэдэх хүн бараг үлдсэнгүй. Ийм л мэдлэг мэдээллээр дутмаг эрин үед бөө мөргөл Монгол соёлд дахин сэргэж түүхийн шинэ хуудсаа эхэлсэн" гэж лекцийнхээ үеэр онцлон хэлж байсан нь сэтгүүлч миний анхаарлыг татсан юм.
Харин бид энэ удаа бөө мөргөл Монгол соёлд дахин хэрхэн сэргэж буй талаар сонирхон сурвалжлахаар шийдлээ. Анхны урилгыг хүлээж авсан хүн бол Олон улсын бөөгийн холбооны тэргүүлэгч гишүүн, Монголын Үндэсний шашны зүтгэлтэн, Ард түмний гавъяат, Монголын зурхай, сүнс судлалын академийн доктор, Чингисхаан дэлхийн академийн академич, Цэрэндоржийн Сумъяа.
Мөн тэрбээр Монгол Улсын соёлын болон шашны үйлдвэрчний тэргүүний ажилтан, нийслэлийн хүндэт өргөмжлөлт, Олон улсын "Дурисах-Удган" цолтон, АНУ-ын бөөгийн холбооны "Хар морьт" цолтон, Төв халхын хүндэт өргөмжлөлт, "Төв Халхын Зайран-Их удган" юм. Өөрөөр хэлбэл, бөө, удганы эрдмээрээ дэлхийд бүрэн хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэгэн.
Хүн ерөөс өвдөх учиргүй
Ц.Сумъяа зайран, их удганы хэлснээр хүн ерөөс өвдөх учиргүй аж. Тэрбээр ярихдаа, "Түмэн олон минь надад итгэн намайг зорин ирдэгт баярладаг. Удган болоод 20 шахам жил болчихжээ. Олон ч хүнийг зовлонгоос нь ангижруулсан даа. Хүмүүст хэлэхэд, хүн ерөөсөө өвдөж болохгүй. Өвдөх ч учиргүй. Үнэн чанартаа сэтгэлийнх нь тэнхээ алдагдсанаас хүн өвддөг. Сэтгэлийн тэнхээтэй, идэвхтэй амьдарвал хүн ерөөс өвдөж, сэтгэлээр унахгүй. Энэ үгийг санаж явах хэрэгтэй. Ямарч үед би зориод ирсэн хүмүүсээ хүндэлдэг. Ямар сайндаа толгой өвдөж байсан ч хүйтэн алчуураар боочихоод сэтгэлийг нь сонсч байх вэ дээ гэсэн.
Тэрбээр гадаад, дотоодод зохиогдож буй бөөгийн олон улсын хуралд байнга оролцохын зэрэгцээ гадаадын удган нартай дотно үерхдэг.
“Ээжийн маань тал, бөө удганы удамтай. Би Өвөрхангай аймгийн уугуул. Америк, Итали зэрэг олон оронд зохиогдсон бөөгийн хуралд оролцжээ. Түүгээр ч зогсохгүй өнгөрсөн жил Америкт болсон "Бөө ба ангаах ухаан" олон улсын хуралд итгэл тавьсан" гэж яриагаа үргэлжлүүлсэн.
Нэг ёсондоо Монгол бөөгийн ёс заншил, уламжлалыг олон улсад сурталчилсан гэсэн үг юм. Одоо ч тэрбээр сурталчилсаар явна. Үүнийгээ Ц.Сумъяа гуай найз, нөхөд, ард түмний минь буян гэж чин сэтгэлээс дээдэлж, төрийнхөө их туганд мөргөж явдгаа илэрхийлсэн. Тэрбээр хүний туулаад ирсэн амьдрал болон одоо үеийнх нь амьдралыг шууд хардаг увидастай. Хөзөр болоод чулуу ашиглаж хүний хувь тавиланг үздэггүй аж. Жишээлбэл, шууд хараад л тухайн хүнийг хаанаас нь эхэлж буюу эцэг, эхийнх нь аль үеэс нь засал хийхээ шийддэг гэсэн. Өнгөрсөн цагийнх нь муу үйлийг засч, туулж өнгөрүүлэх амьдралынх нь үүдийг ариусгаж өгдөг аж.
Айлд буян хишгийн дадлага болох ариун сэржим өргөж, хийморь сүлдийг нь дуудна. Хань, үр хүүхдийн тэнгэрийг дуудах гээд олон засал чадварлаг хийдэг юм байна. Тэр тусмаа бөө, удган болгонд заяагаад байдаггүй эрдэм түүнд бий.
Тухайлбал, дээрхи увидасаас гадна архинд шууд харж, харсныхаа дагуу заслаа хийнэ. Гурван шүдэнз зураад утаандаа хардаг нууцхан авъяас түүнийх. Зурсан шүдэнзний замхардсан утаанаас тэрбээр тухайн хүний талаарх бүх мэдээллийг уншдаг чадвартай. Бас хүний зүүдийг гайхалтай тайлдаг гэсэн шүү. Гэхдээ тэр архиар хэзээ ч өөрийгөө тайвшруулж байгаагүй. Бөө, удган архинд дуртай, архиар уул, овоог тахидаг гэсэн олны дунд байдаг үгийг ташаа ойлголт гэж хэлээд, бид дахиж төрсөн хүний сүнснүүд. Ээж, ааваасаа хэдэн мянган жилийн өмнө төрөөд л явж байгаа сүнснүүд гэдгийг яриандаа онцолсон.
Энэ утгаараа хүн болгон баруун мөрөндөө сахиустай аж. Өмнө нь тэр сахиуст юу тохиолдож байсан, тэр нь л тухайн хүнд давтагдах талтай аж. Өвөг дээдэс маань энэ талаар мэдлэг сайтай байсан учир сайн бөө, удганаар үр хүүхэд болоод өөрийнхөө амьдралын заслыг хийлгэдэг уламжлалтай байж.
Ер нь Ц.Сумъяа зайран их удганыг зорин ирэх хүмүүс сэтгэл нь ямагт өндөр байдгийг сурвалжлага хийх явцдаа мэдэрсэн. Түүний ачаар өвчнөөсөө салсан хүмүүс ч бишгүй олон. Гэхдээ ихэнх тохиолдолд гадаадад амьдардаг тэрбээр ойрын өдрүүд Монголдоо суурин байхаа дуулгасан шүү. Тиймээс сүсэгтэн олон Та бүхэн зайран, их удган Ц.Сумъяатай 96053311 утсаар холбогдоорой.
Тэрбээр манай уншигчдад, утаа хүнийг их ариусгадаг. Ялангуяа таваас дээш жил болсон морьны хөх хомоолын утаа хүнийг ариусгадаг шидтэйг хэлнэ лээ. Таваас дээш жил болсон адууны хомоолыг өөрийгөө утаж ариусгахаас гадна дотуураа ч ууж өвчнөө анагааж болох аж. Ямарч тохиолдолд хүн асар их сэтгэлийн тэнхээтэй байвал өвдөхгүй төдийгүй хүмүүсийг инээмсэглэж яваарай, амгалан тайван амьдраарай гэж дамжуулсныг хэлэх нь зүйтэй болов уу.
Өөрийнх нь багад нүдний гэм байсан хадгийг энэ тэндгүй уяж, зугаалга, аяллаар явахдаа хэмжээлшгүй их хог хаяж байгаль орчноо бохирдуулж байгаад сэтгэл эмзэглэж явдгаа мөн нуусангүй. Хүн болгоныг байгаль эх дэлхийгээ хайрлаж явахыг тэрбээр уриалсаныг дуулгахад таатай байна.
Өвдсөн хүн болгон бөө болдоггүй
Энэ үгийг мөн тэрбээр хэлсэн. Ихэнх хүмүүс өвдсөн болгон бөө болдог гэж боддог нь оновчгүй зүйл аж.
1990 оны эхэнд Монголд гарын таван хуруунд багтан тоологдох дархадын Т.Балжир удган, цаатан тува Норжигийн Суувиян удган, буриадын Ч.Цэрэн зайран, халхын Надмид, баядын Н.Ямаан удган нарын цөөн хэдэн бөө мөрдлөг хавчлагыг даван туулж сайн цагийн эхэнд үлдсэн байсныг түүх гэрчилдэг.
Тэд 1990 оноос хойш төрсөн шинэ цагийн бөө нарын ихэнхийнх нь багш болон залгамж холбоогоо
үлдээсэн байдаг ч багшаа олж чадаагүй учир юугаа мэдээгүй төөрч будилсан нь түүнээс олон байсан нь өнөө хэр үргэлжилсээр байна. Тиймээс Монголын соёлын үнэт зүйл болсон бөө мөргөлийг зөвөөр уламжлуулан сэргээх, олноо зөв зүйтэй мэдлэг, мэдээлэл олгох, зохион байгуулалт хийх зэрэг дэмжин тэтгэх олон ажил шаардлагатай хэвээр байна.
Харин ийм цаг үед хүний төлөө зүтгэдэг нэг ч гэсэн хүний талаар мэдэж байгаасай гэсэн үүднээс зайран, их удган Ц.Сумъяаг танилцуулсандаа баяртай байна. Юутай ч түүний түмэн олноо гэх сэтгэл нь ямагт өөдрөг явдаг юм билээ.
Б.Даариймаа
Энэ удаагийн зочин маань уулзангуутаа "Бөө мөргөл тэр чигээрээ танин мэдэхүйн шинжлэх ухаан" гэж хэлсэн нь учиртай.
Энэ нь юу вэ гэхээр "Монголын бөө мөргөл, өв соёл, уламжлал" лекц саяхан "Улаанбаатар палас"-ын концертын их танхимд болсон. МУИС-ийн нийгэм соёлын антропологийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор Д.Бум-Очир, ерөөлч BTV телевизийн "Тэнгэрийн цаг" нэвтрүүлгийн хөтлөгч Т.Дагвадорж, бөө мөргөл судлаач Д.Бадарч нар энэхүү лекцийг хамтран зохиосон билээ.
Тэд лекцээрээ дэлхийд хүчирхэг явсан өвөг дээдсийнхээ тэнгэр дээд ухаан, уламжлал, ёс зан заншил, соёлын нэгээхэн хэсгийг мэдээлэл болгон хүргэхэд зорьж байна хэмээсэн. Монголын соёлын уугуул өв, өвөг дээдсийн тэнгэр дээд ухаан, ёс уламжлал, ертөнцийг үзэх үзлийн талаар сонирхолтой мэдээлэл хүргэсэн.
МУИС-ийн нийгэм соёлын антропологийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор Д.Бум-Очир, "Археологичид бөө мөргөлийг хүн төрөлхтний соёлын хамгийн эртний шүтлэг бишрэл болохыг хадны сүг зураг, буган чулуун хөшөө, булш бунханы олдвор зэрэг баримтаар нотолдог. Монгол нутагт аж төрж байсан эртний нүүдэлчид бөө мөргөлтэй байсныг гэрчлэх археологийн баримт олдсоор байгаа. Хамгийн эртнийх нь хүрлийн үеийн буган чулуун хөшөөнүүд. Түүнээс хойш Монголын өвөг дээдэс болсон түүхэн дэх олон ард түмэн бөө мөргөлтэй байсан тухай мэдээ түүхэн бичиг сударт тэмдэглэгдэн үлдсэн зүйл нэлээд бий. Монголын их гүрний үед Монголчууд төрийн төвшиндөө хүрсэн бөө мөргөлтэй байсан тухай "Монголын нууц товчоон"-д тодорхой тэмдэглэсэн байдаг.
Чингис хаан бөө мөргөлийн гол шүтээн болсон мөнх тэнгэрээ дээдлэн шүтэж тухайн цагийн дэлхийг эзэгнэсэн их гүрнээ байгуулсанд мөн л бөө мөргөлийн хувь нэмэр оршиж байсан. Харин түүнээс хойш XIV зуунд Чингис хааны ач Хубилай сэцэн хааны үеэс Монголд буддын шашин төрийн хэмжээнд дэлгэрч, улмаар XVI зуунд Түмэдийн Алтан хааны (1507-1582) үеэс хүчтэй дэлгэрч бөө мөргөлтэй тэрсэлдэх болсон. Тэр цагаас Монголын ард түмэн Буддын шашинтан болох замаар олон жил замнаж энэ хооронд Монголын олон газар бөө мөргөлийн ёс заншил ихээхэн мартагдаж, өөрчлөгдөх нь өөрчлөгдөж XX зуунд коммунизмтай золгосон.
Коммунизмд бөө мөргөл төдийгүй, буддын шашин, Монголын уламжлалт соёл тэр аяараа марксист үзэл суртлын золиос болж орвонгоороо сүйдэн 1990 онд ардчилалд хөл тавьсан. Ийнхүү түүхчлэн өгүүлэхийн учир нь өнөөгийн бөө мөргөлийн нөхцөл, түүнд тулгараад байгаа бэрхшээлүүдийн учрыг эрэлхийлсэн хэрэг.
Өдгөө бөө мөргөл гэгч чухам юу болохыг мэдэх хүн бараг үлдсэнгүй. Ийм л мэдлэг мэдээллээр дутмаг эрин үед бөө мөргөл Монгол соёлд дахин сэргэж түүхийн шинэ хуудсаа эхэлсэн" гэж лекцийнхээ үеэр онцлон хэлж байсан нь сэтгүүлч миний анхаарлыг татсан юм.
Харин бид энэ удаа бөө мөргөл Монгол соёлд дахин хэрхэн сэргэж буй талаар сонирхон сурвалжлахаар шийдлээ. Анхны урилгыг хүлээж авсан хүн бол Олон улсын бөөгийн холбооны тэргүүлэгч гишүүн, Монголын Үндэсний шашны зүтгэлтэн, Ард түмний гавъяат, Монголын зурхай, сүнс судлалын академийн доктор, Чингисхаан дэлхийн академийн академич, Цэрэндоржийн Сумъяа.
Мөн тэрбээр Монгол Улсын соёлын болон шашны үйлдвэрчний тэргүүний ажилтан, нийслэлийн хүндэт өргөмжлөлт, Олон улсын "Дурисах-Удган" цолтон, АНУ-ын бөөгийн холбооны "Хар морьт" цолтон, Төв халхын хүндэт өргөмжлөлт, "Төв Халхын Зайран-Их удган" юм. Өөрөөр хэлбэл, бөө, удганы эрдмээрээ дэлхийд бүрэн хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэгэн.
Хүн ерөөс өвдөх учиргүй
Ц.Сумъяа зайран, их удганы хэлснээр хүн ерөөс өвдөх учиргүй аж. Тэрбээр ярихдаа, "Түмэн олон минь надад итгэн намайг зорин ирдэгт баярладаг. Удган болоод 20 шахам жил болчихжээ. Олон ч хүнийг зовлонгоос нь ангижруулсан даа. Хүмүүст хэлэхэд, хүн ерөөсөө өвдөж болохгүй. Өвдөх ч учиргүй. Үнэн чанартаа сэтгэлийнх нь тэнхээ алдагдсанаас хүн өвддөг. Сэтгэлийн тэнхээтэй, идэвхтэй амьдарвал хүн ерөөс өвдөж, сэтгэлээр унахгүй. Энэ үгийг санаж явах хэрэгтэй. Ямарч үед би зориод ирсэн хүмүүсээ хүндэлдэг. Ямар сайндаа толгой өвдөж байсан ч хүйтэн алчуураар боочихоод сэтгэлийг нь сонсч байх вэ дээ гэсэн.
Тэрбээр гадаад, дотоодод зохиогдож буй бөөгийн олон улсын хуралд байнга оролцохын зэрэгцээ гадаадын удган нартай дотно үерхдэг.
“Ээжийн маань тал, бөө удганы удамтай. Би Өвөрхангай аймгийн уугуул. Америк, Итали зэрэг олон оронд зохиогдсон бөөгийн хуралд оролцжээ. Түүгээр ч зогсохгүй өнгөрсөн жил Америкт болсон "Бөө ба ангаах ухаан" олон улсын хуралд итгэл тавьсан" гэж яриагаа үргэлжлүүлсэн.
Нэг ёсондоо Монгол бөөгийн ёс заншил, уламжлалыг олон улсад сурталчилсан гэсэн үг юм. Одоо ч тэрбээр сурталчилсаар явна. Үүнийгээ Ц.Сумъяа гуай найз, нөхөд, ард түмний минь буян гэж чин сэтгэлээс дээдэлж, төрийнхөө их туганд мөргөж явдгаа илэрхийлсэн. Тэрбээр хүний туулаад ирсэн амьдрал болон одоо үеийнх нь амьдралыг шууд хардаг увидастай. Хөзөр болоод чулуу ашиглаж хүний хувь тавиланг үздэггүй аж. Жишээлбэл, шууд хараад л тухайн хүнийг хаанаас нь эхэлж буюу эцэг, эхийнх нь аль үеэс нь засал хийхээ шийддэг гэсэн. Өнгөрсөн цагийнх нь муу үйлийг засч, туулж өнгөрүүлэх амьдралынх нь үүдийг ариусгаж өгдөг аж.
Айлд буян хишгийн дадлага болох ариун сэржим өргөж, хийморь сүлдийг нь дуудна. Хань, үр хүүхдийн тэнгэрийг дуудах гээд олон засал чадварлаг хийдэг юм байна. Тэр тусмаа бөө, удган болгонд заяагаад байдаггүй эрдэм түүнд бий.
Тухайлбал, дээрхи увидасаас гадна архинд шууд харж, харсныхаа дагуу заслаа хийнэ. Гурван шүдэнз зураад утаандаа хардаг нууцхан авъяас түүнийх. Зурсан шүдэнзний замхардсан утаанаас тэрбээр тухайн хүний талаарх бүх мэдээллийг уншдаг чадвартай. Бас хүний зүүдийг гайхалтай тайлдаг гэсэн шүү. Гэхдээ тэр архиар хэзээ ч өөрийгөө тайвшруулж байгаагүй. Бөө, удган архинд дуртай, архиар уул, овоог тахидаг гэсэн олны дунд байдаг үгийг ташаа ойлголт гэж хэлээд, бид дахиж төрсөн хүний сүнснүүд. Ээж, ааваасаа хэдэн мянган жилийн өмнө төрөөд л явж байгаа сүнснүүд гэдгийг яриандаа онцолсон.
Энэ утгаараа хүн болгон баруун мөрөндөө сахиустай аж. Өмнө нь тэр сахиуст юу тохиолдож байсан, тэр нь л тухайн хүнд давтагдах талтай аж. Өвөг дээдэс маань энэ талаар мэдлэг сайтай байсан учир сайн бөө, удганаар үр хүүхэд болоод өөрийнхөө амьдралын заслыг хийлгэдэг уламжлалтай байж.
Ер нь Ц.Сумъяа зайран их удганыг зорин ирэх хүмүүс сэтгэл нь ямагт өндөр байдгийг сурвалжлага хийх явцдаа мэдэрсэн. Түүний ачаар өвчнөөсөө салсан хүмүүс ч бишгүй олон. Гэхдээ ихэнх тохиолдолд гадаадад амьдардаг тэрбээр ойрын өдрүүд Монголдоо суурин байхаа дуулгасан шүү. Тиймээс сүсэгтэн олон Та бүхэн зайран, их удган Ц.Сумъяатай 96053311 утсаар холбогдоорой.
Тэрбээр манай уншигчдад, утаа хүнийг их ариусгадаг. Ялангуяа таваас дээш жил болсон морьны хөх хомоолын утаа хүнийг ариусгадаг шидтэйг хэлнэ лээ. Таваас дээш жил болсон адууны хомоолыг өөрийгөө утаж ариусгахаас гадна дотуураа ч ууж өвчнөө анагааж болох аж. Ямарч тохиолдолд хүн асар их сэтгэлийн тэнхээтэй байвал өвдөхгүй төдийгүй хүмүүсийг инээмсэглэж яваарай, амгалан тайван амьдраарай гэж дамжуулсныг хэлэх нь зүйтэй болов уу.
Өөрийнх нь багад нүдний гэм байсан хадгийг энэ тэндгүй уяж, зугаалга, аяллаар явахдаа хэмжээлшгүй их хог хаяж байгаль орчноо бохирдуулж байгаад сэтгэл эмзэглэж явдгаа мөн нуусангүй. Хүн болгоныг байгаль эх дэлхийгээ хайрлаж явахыг тэрбээр уриалсаныг дуулгахад таатай байна.
Өвдсөн хүн болгон бөө болдоггүй
Энэ үгийг мөн тэрбээр хэлсэн. Ихэнх хүмүүс өвдсөн болгон бөө болдог гэж боддог нь оновчгүй зүйл аж.
1990 оны эхэнд Монголд гарын таван хуруунд багтан тоологдох дархадын Т.Балжир удган, цаатан тува Норжигийн Суувиян удган, буриадын Ч.Цэрэн зайран, халхын Надмид, баядын Н.Ямаан удган нарын цөөн хэдэн бөө мөрдлөг хавчлагыг даван туулж сайн цагийн эхэнд үлдсэн байсныг түүх гэрчилдэг.
Тэд 1990 оноос хойш төрсөн шинэ цагийн бөө нарын ихэнхийнх нь багш болон залгамж холбоогоо
үлдээсэн байдаг ч багшаа олж чадаагүй учир юугаа мэдээгүй төөрч будилсан нь түүнээс олон байсан нь өнөө хэр үргэлжилсээр байна. Тиймээс Монголын соёлын үнэт зүйл болсон бөө мөргөлийг зөвөөр уламжлуулан сэргээх, олноо зөв зүйтэй мэдлэг, мэдээлэл олгох, зохион байгуулалт хийх зэрэг дэмжин тэтгэх олон ажил шаардлагатай хэвээр байна.
Харин ийм цаг үед хүний төлөө зүтгэдэг нэг ч гэсэн хүний талаар мэдэж байгаасай гэсэн үүднээс зайран, их удган Ц.Сумъяаг танилцуулсандаа баяртай байна. Юутай ч түүний түмэн олноо гэх сэтгэл нь ямагт өөдрөг явдаг юм билээ.
Б.Даариймаа
Энэ нь юу вэ гэхээр "Монголын бөө мөргөл, өв соёл, уламжлал" лекц саяхан "Улаанбаатар палас"-ын концертын их танхимд болсон. МУИС-ийн нийгэм соёлын антропологийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор Д.Бум-Очир, ерөөлч BTV телевизийн "Тэнгэрийн цаг" нэвтрүүлгийн хөтлөгч Т.Дагвадорж, бөө мөргөл судлаач Д.Бадарч нар энэхүү лекцийг хамтран зохиосон билээ.
Тэд лекцээрээ дэлхийд хүчирхэг явсан өвөг дээдсийнхээ тэнгэр дээд ухаан, уламжлал, ёс зан заншил, соёлын нэгээхэн хэсгийг мэдээлэл болгон хүргэхэд зорьж байна хэмээсэн. Монголын соёлын уугуул өв, өвөг дээдсийн тэнгэр дээд ухаан, ёс уламжлал, ертөнцийг үзэх үзлийн талаар сонирхолтой мэдээлэл хүргэсэн.
МУИС-ийн нийгэм соёлын антропологийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор Д.Бум-Очир, "Археологичид бөө мөргөлийг хүн төрөлхтний соёлын хамгийн эртний шүтлэг бишрэл болохыг хадны сүг зураг, буган чулуун хөшөө, булш бунханы олдвор зэрэг баримтаар нотолдог. Монгол нутагт аж төрж байсан эртний нүүдэлчид бөө мөргөлтэй байсныг гэрчлэх археологийн баримт олдсоор байгаа. Хамгийн эртнийх нь хүрлийн үеийн буган чулуун хөшөөнүүд. Түүнээс хойш Монголын өвөг дээдэс болсон түүхэн дэх олон ард түмэн бөө мөргөлтэй байсан тухай мэдээ түүхэн бичиг сударт тэмдэглэгдэн үлдсэн зүйл нэлээд бий. Монголын их гүрний үед Монголчууд төрийн төвшиндөө хүрсэн бөө мөргөлтэй байсан тухай "Монголын нууц товчоон"-д тодорхой тэмдэглэсэн байдаг.
Чингис хаан бөө мөргөлийн гол шүтээн болсон мөнх тэнгэрээ дээдлэн шүтэж тухайн цагийн дэлхийг эзэгнэсэн их гүрнээ байгуулсанд мөн л бөө мөргөлийн хувь нэмэр оршиж байсан. Харин түүнээс хойш XIV зуунд Чингис хааны ач Хубилай сэцэн хааны үеэс Монголд буддын шашин төрийн хэмжээнд дэлгэрч, улмаар XVI зуунд Түмэдийн Алтан хааны (1507-1582) үеэс хүчтэй дэлгэрч бөө мөргөлтэй тэрсэлдэх болсон. Тэр цагаас Монголын ард түмэн Буддын шашинтан болох замаар олон жил замнаж энэ хооронд Монголын олон газар бөө мөргөлийн ёс заншил ихээхэн мартагдаж, өөрчлөгдөх нь өөрчлөгдөж XX зуунд коммунизмтай золгосон.
Коммунизмд бөө мөргөл төдийгүй, буддын шашин, Монголын уламжлалт соёл тэр аяараа марксист үзэл суртлын золиос болж орвонгоороо сүйдэн 1990 онд ардчилалд хөл тавьсан. Ийнхүү түүхчлэн өгүүлэхийн учир нь өнөөгийн бөө мөргөлийн нөхцөл, түүнд тулгараад байгаа бэрхшээлүүдийн учрыг эрэлхийлсэн хэрэг.
Өдгөө бөө мөргөл гэгч чухам юу болохыг мэдэх хүн бараг үлдсэнгүй. Ийм л мэдлэг мэдээллээр дутмаг эрин үед бөө мөргөл Монгол соёлд дахин сэргэж түүхийн шинэ хуудсаа эхэлсэн" гэж лекцийнхээ үеэр онцлон хэлж байсан нь сэтгүүлч миний анхаарлыг татсан юм.
Харин бид энэ удаа бөө мөргөл Монгол соёлд дахин хэрхэн сэргэж буй талаар сонирхон сурвалжлахаар шийдлээ. Анхны урилгыг хүлээж авсан хүн бол Олон улсын бөөгийн холбооны тэргүүлэгч гишүүн, Монголын Үндэсний шашны зүтгэлтэн, Ард түмний гавъяат, Монголын зурхай, сүнс судлалын академийн доктор, Чингисхаан дэлхийн академийн академич, Цэрэндоржийн Сумъяа.
Мөн тэрбээр Монгол Улсын соёлын болон шашны үйлдвэрчний тэргүүний ажилтан, нийслэлийн хүндэт өргөмжлөлт, Олон улсын "Дурисах-Удган" цолтон, АНУ-ын бөөгийн холбооны "Хар морьт" цолтон, Төв халхын хүндэт өргөмжлөлт, "Төв Халхын Зайран-Их удган" юм. Өөрөөр хэлбэл, бөө, удганы эрдмээрээ дэлхийд бүрэн хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэгэн.
Хүн ерөөс өвдөх учиргүй
Ц.Сумъяа зайран, их удганы хэлснээр хүн ерөөс өвдөх учиргүй аж. Тэрбээр ярихдаа, "Түмэн олон минь надад итгэн намайг зорин ирдэгт баярладаг. Удган болоод 20 шахам жил болчихжээ. Олон ч хүнийг зовлонгоос нь ангижруулсан даа. Хүмүүст хэлэхэд, хүн ерөөсөө өвдөж болохгүй. Өвдөх ч учиргүй. Үнэн чанартаа сэтгэлийнх нь тэнхээ алдагдсанаас хүн өвддөг. Сэтгэлийн тэнхээтэй, идэвхтэй амьдарвал хүн ерөөс өвдөж, сэтгэлээр унахгүй. Энэ үгийг санаж явах хэрэгтэй. Ямарч үед би зориод ирсэн хүмүүсээ хүндэлдэг. Ямар сайндаа толгой өвдөж байсан ч хүйтэн алчуураар боочихоод сэтгэлийг нь сонсч байх вэ дээ гэсэн.
Тэрбээр гадаад, дотоодод зохиогдож буй бөөгийн олон улсын хуралд байнга оролцохын зэрэгцээ гадаадын удган нартай дотно үерхдэг.
“Ээжийн маань тал, бөө удганы удамтай. Би Өвөрхангай аймгийн уугуул. Америк, Итали зэрэг олон оронд зохиогдсон бөөгийн хуралд оролцжээ. Түүгээр ч зогсохгүй өнгөрсөн жил Америкт болсон "Бөө ба ангаах ухаан" олон улсын хуралд итгэл тавьсан" гэж яриагаа үргэлжлүүлсэн.
Нэг ёсондоо Монгол бөөгийн ёс заншил, уламжлалыг олон улсад сурталчилсан гэсэн үг юм. Одоо ч тэрбээр сурталчилсаар явна. Үүнийгээ Ц.Сумъяа гуай найз, нөхөд, ард түмний минь буян гэж чин сэтгэлээс дээдэлж, төрийнхөө их туганд мөргөж явдгаа илэрхийлсэн. Тэрбээр хүний туулаад ирсэн амьдрал болон одоо үеийнх нь амьдралыг шууд хардаг увидастай. Хөзөр болоод чулуу ашиглаж хүний хувь тавиланг үздэггүй аж. Жишээлбэл, шууд хараад л тухайн хүнийг хаанаас нь эхэлж буюу эцэг, эхийнх нь аль үеэс нь засал хийхээ шийддэг гэсэн. Өнгөрсөн цагийнх нь муу үйлийг засч, туулж өнгөрүүлэх амьдралынх нь үүдийг ариусгаж өгдөг аж.
Айлд буян хишгийн дадлага болох ариун сэржим өргөж, хийморь сүлдийг нь дуудна. Хань, үр хүүхдийн тэнгэрийг дуудах гээд олон засал чадварлаг хийдэг юм байна. Тэр тусмаа бөө, удган болгонд заяагаад байдаггүй эрдэм түүнд бий.
Тухайлбал, дээрхи увидасаас гадна архинд шууд харж, харсныхаа дагуу заслаа хийнэ. Гурван шүдэнз зураад утаандаа хардаг нууцхан авъяас түүнийх. Зурсан шүдэнзний замхардсан утаанаас тэрбээр тухайн хүний талаарх бүх мэдээллийг уншдаг чадвартай. Бас хүний зүүдийг гайхалтай тайлдаг гэсэн шүү. Гэхдээ тэр архиар хэзээ ч өөрийгөө тайвшруулж байгаагүй. Бөө, удган архинд дуртай, архиар уул, овоог тахидаг гэсэн олны дунд байдаг үгийг ташаа ойлголт гэж хэлээд, бид дахиж төрсөн хүний сүнснүүд. Ээж, ааваасаа хэдэн мянган жилийн өмнө төрөөд л явж байгаа сүнснүүд гэдгийг яриандаа онцолсон.
Энэ утгаараа хүн болгон баруун мөрөндөө сахиустай аж. Өмнө нь тэр сахиуст юу тохиолдож байсан, тэр нь л тухайн хүнд давтагдах талтай аж. Өвөг дээдэс маань энэ талаар мэдлэг сайтай байсан учир сайн бөө, удганаар үр хүүхэд болоод өөрийнхөө амьдралын заслыг хийлгэдэг уламжлалтай байж.
Ер нь Ц.Сумъяа зайран их удганыг зорин ирэх хүмүүс сэтгэл нь ямагт өндөр байдгийг сурвалжлага хийх явцдаа мэдэрсэн. Түүний ачаар өвчнөөсөө салсан хүмүүс ч бишгүй олон. Гэхдээ ихэнх тохиолдолд гадаадад амьдардаг тэрбээр ойрын өдрүүд Монголдоо суурин байхаа дуулгасан шүү. Тиймээс сүсэгтэн олон Та бүхэн зайран, их удган Ц.Сумъяатай 96053311 утсаар холбогдоорой.
Тэрбээр манай уншигчдад, утаа хүнийг их ариусгадаг. Ялангуяа таваас дээш жил болсон морьны хөх хомоолын утаа хүнийг ариусгадаг шидтэйг хэлнэ лээ. Таваас дээш жил болсон адууны хомоолыг өөрийгөө утаж ариусгахаас гадна дотуураа ч ууж өвчнөө анагааж болох аж. Ямарч тохиолдолд хүн асар их сэтгэлийн тэнхээтэй байвал өвдөхгүй төдийгүй хүмүүсийг инээмсэглэж яваарай, амгалан тайван амьдраарай гэж дамжуулсныг хэлэх нь зүйтэй болов уу.
Өөрийнх нь багад нүдний гэм байсан хадгийг энэ тэндгүй уяж, зугаалга, аяллаар явахдаа хэмжээлшгүй их хог хаяж байгаль орчноо бохирдуулж байгаад сэтгэл эмзэглэж явдгаа мөн нуусангүй. Хүн болгоныг байгаль эх дэлхийгээ хайрлаж явахыг тэрбээр уриалсаныг дуулгахад таатай байна.
Өвдсөн хүн болгон бөө болдоггүй
Энэ үгийг мөн тэрбээр хэлсэн. Ихэнх хүмүүс өвдсөн болгон бөө болдог гэж боддог нь оновчгүй зүйл аж.
1990 оны эхэнд Монголд гарын таван хуруунд багтан тоологдох дархадын Т.Балжир удган, цаатан тува Норжигийн Суувиян удган, буриадын Ч.Цэрэн зайран, халхын Надмид, баядын Н.Ямаан удган нарын цөөн хэдэн бөө мөрдлөг хавчлагыг даван туулж сайн цагийн эхэнд үлдсэн байсныг түүх гэрчилдэг.
Тэд 1990 оноос хойш төрсөн шинэ цагийн бөө нарын ихэнхийнх нь багш болон залгамж холбоогоо
үлдээсэн байдаг ч багшаа олж чадаагүй учир юугаа мэдээгүй төөрч будилсан нь түүнээс олон байсан нь өнөө хэр үргэлжилсээр байна. Тиймээс Монголын соёлын үнэт зүйл болсон бөө мөргөлийг зөвөөр уламжлуулан сэргээх, олноо зөв зүйтэй мэдлэг, мэдээлэл олгох, зохион байгуулалт хийх зэрэг дэмжин тэтгэх олон ажил шаардлагатай хэвээр байна.
Харин ийм цаг үед хүний төлөө зүтгэдэг нэг ч гэсэн хүний талаар мэдэж байгаасай гэсэн үүднээс зайран, их удган Ц.Сумъяаг танилцуулсандаа баяртай байна. Юутай ч түүний түмэн олноо гэх сэтгэл нь ямагт өөдрөг явдаг юм билээ.
Б.Даариймаа