ХААИС-ын багш,профессор Д.Буяндэлгэрийн нэрэмжит номын өргөөнд өнгөрсөн баасан гарагт “ХАА-н техникийн шинжлэх ухааны залуу судлаач” сэдэвт эрдэм шинжилгээний бага хурал болсон юм.

Улс орны ХАА-н хөгжлийг техникгүйгээр төсөөлөх аргагүй. Иймээс “Атар газар эзэмшсэний 50 жилийн ой”-д зориулж “Хөдөө аж ахуйн техникийн шинжлэх ухааны залуу судлаач” сэдэвт бага хурал боллоо. Энэхүү хуралд доктор, профессор Ж.Түмэн, М.Чимэд, Ч.Бямбадорж, залуу магистрант Б.Даваажаргал, Э.Сугаррагчаа, Ш.Жигжидсүрэн, Л.Лхагвасүрэн, оюутан Т.Болатхан, Эрдэм шинжилгээний ажилтан Д.Жаргал, Д.Сономцэрэн, Э.Бат-Эрдэнэ, доктор Т.Ганболд, С.Цэнд-Аюуш, Л.Даваадорж, докторант Д.Төрмөнх зэрэг мэргэжлийн судлаач, эрдэмтэд техникийн шинжлэх ухаанд оюуныхаа хүч, авьяасыг  сорьж яваа ахмад, залуу эрдэмтэд илтгэл тавьсан юм. Эдгээр илтгэлээс шилдэг гурван илтгэлийг тодруулахад тэргүүн байрт залуу магистрант Б.Даваажаргал, дэд байрт ЭША Э.Бат-Эрдэнэ, III байрт ХААИС-ийн Инженер техникийн дөрөвдүгээр дамжааны оюутан Т.Болатхан нар шалгарлаа. Шагналыг Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар Ц.Цэрэн-Очир, Монгол Улсын гавьяат холбоочин, техникийн шинжлэх ухааны доктор Д.Гарам-Очир, М.Чимэд нар гардуулав.

Энэ үеэр ХАА-н Техникийн шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн нэгдлийн ерөнхий захирал, доктор, профессор Жамсрангийн Түмэнтэй уулзаж Монголын газар тариалан, ХАА-н үйлдвэрлэлд техник, технологийн шинжлэх ухаан нэвтэрч эхэлсэн түүхэн замналын талаар ярилцлаа.

-Монголын ХАА-д  техник, багаж хэрэгсэл, технологи нэвтэрч механикжуулалт, цахилгаанжуулалт хийж эхэлсэн бэ?
-Монгол Улс анх удаа 1927 онд Герман улсаас хоёр трактор,1931 онд ЗХУ-аас "фордзон"  нэртэй долоон трактор авч Зүүнхараа, Жаргалантын сангийн аж ахуй, Энхталын хонины аж ахуйд газар хагалах, хөрс боловсруулах ажилд хэрэглэснээр Монголын хөдөө аж ахуйд техник нэвтэрч, ажилд зүтгэх хүч малыг оньсон техникээр сольсон түүхтэй. Түүнээс хойш 10 жилийн дараа 1937 онд 50 трактор, 550 морин хадуур, 325 морин  тармуур, өвсний шахуурга, төрөл бүрийн авто машин бүхий өвс хадах 10 морин станц байгуулснаар Монголын ХАА-д шинэ техник, технологи, механикжуулалт, цахилгаанжуулалт анх нэвтэрч эхэлсэн түүхтэй. Энэ үеэс л эхлэн газар тариалан, мал аж ахуйн салбар ХАА-н үйлдвэрлэл механикжсан салбар болтлоо хөгжиж, инженер,техникчдийн үндэсний боловсон хүчний бүх л бүтэн арми бүрэлдэн төлөвшиж хөгжсөн билээ.  Өнгөрсөн хугацаанд энэ салбараас хөдөлмөрийн баатар, гавьяатууд олон арваар төрж, улс орныг мал аж ахуйн орноос "Хөдөө аж ахуй-аж үйлдвэрийн орон" болгож чадсан.

-Газар тариалан, улс ардын аж ахуйн бие даасан салбар хэзээнээс болж эхэлсэн бэ?
-1950 оны сүүлээс улс орны хэмжээнд атар газар эзэмших кампанит ажил өрнөж, газар тариалан эрхэлсэн шинэ аж ахуйнууд олноор байгуулж, газар тариалан эрчимтэй эрхэлж эхэлсэн нь манай орны газар тариалангийн түүхэнд эргэлтийн шинэ үе болсон. Эндээс л газар тариалан, улс ардын аж ахуйн бие даасан салбар үүсэх үндэс суурь тавигдсан.

1960-аад оны дундуур МАХН-ын Төв Хороо, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1965 оны 434 -р тогтоолын дагуу 1967 оны нэгдүгээр сард "ХАА-н техникийн нормчлол шинжилгээний станц"-ыг зургаан хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулснаар ХАА-н техник, технологийн шинжлэх ухаан үүсэн хөгжих эх үндэс тавигдсан. Энэ байгууллагын анхны захирлаар ХАА-н гурав дахь инженер, ХАА-н техникийн шинжлэх ухаан, технологи үйлдвэрлэлийн нэгдлийн ЭШ-ний ахлах ажилтан агсан Г.Намсрай, ерөнхий инженерээр Монголын ууган  ХАА-н инженер, Монгол Улсын гавьяат механикжуулалт О.Дорж, лабораторийн  эрхлэгчээр миний бие болон М.Чимэд,Ө.Өлзийтхутаг нар ажиллаж байлаа.

-ХАА-н шинжлэх ухааны салбар нь өнөөг хүртэл хөгжихдөө олон үе, шат дамжиж ирсэн байхдаа?
-ХАА-н үйлдвэрлэлийн чиг хандлага, тулгамдсан бүх л асуудал, зорилттой уялдан тус салбарын техник,технологийн шинжлэх ухаан,тодорхой үе шаттай хөгжиж ирсэн. Тухайлбалл, ХАА-н үйлдвэрлэлийн техник, технологийг сайжруулах зорилгоор судалгаа, туршилтын ажлын хурдаас түрүүлж, ХАА-н үйлдвэрлэлийн бүх салбарыг хөгжүүлэхэд манай салбар бодитой нөлөө үзүүлж ирсэн түүхтэй.

-Эхний үе шатанд ямар ажлуудыг гүйцэтгэсэн бол ?
-1965-1970 оныг эхний үе гэж үздэг. Энэ үед хийгдсэн ажил бол ХАА-д шинээр техник нэвтрүүлэх, уг техниктээ техник, технологийн сорилт, туршилтыг хийж, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийн механикжсан ажлын бүтээмж, шатахуун зарцуулалтын норм, нормативыг бүсийн ялгавартай тогтоох судалгаа, шинжилгээний ажлыг эрчимтэй хийсэн. Газар тариалангийн үйлдвэрлэлд хөрсийг салхины элэгдлээс хамгаалах механикжсан технологи, техникийг туршин нэвтрүүлж, ХАА-н техникийн ашиглалт, засвар үйлчилгээ, сэлбэг хэрэгсэл эдэлгээний  хугацааны норм, нормативыг Монгол орны хөрс-цаг уурын нөхцөлд бүсийн ялгавартай тогтоох шинжлэх ухааны үндэслэлийг гаргаснаараа онцлогтой байлаа.

-Дараагийн үе шатанд ямар ажил амжуулав?
-Монгол орны хөрс-цаг уурын нөхцөлд тохируулан машин-тракторын угсаргааны хийц, параметр, ажлын горимыг оновчтой  тогтоон, паркын бүтэц, машины системийг үндэслэх, техникийн засвар үйлчилгээнд оношлогооны шинэ арга, хэрэгслийг нэвтрүүлсэн. Мөн өндөр уулын нөхцөлд ажиллах дизель хөдөлгүүрийн ажиллагаанд тавих үндсэн шаардлагыг гаргаж, бүх зориулалтын норм, нормативийн санг шинээр бүрдүүлэх, ХАА-н  техникийн түргэн элэгддэг эд ангийг судлан, хөрс элдэншүүлэх машины сэлбэг, ширмэн эд ангийг үйлдвэрлэх технологийг боловсруулах ажлыг хэрэгжүүлсэн. Үүнээс гадна бэлчээрийн мал аж ахуйн хүнд хүчир, гар ажиллагааг хөнгөвчлөх, нар, салхи, био хийн эрч хүчийг ашиглах, малчдын  хөдөлмөр, ахуй нөхцөлийг сайжруулах, хөдөөгийн нөхцөлд сүү, цагаан идээ  үйлдвэрлэх арга технологийг боловсруулсан.

Дашрамд сонирхуулахад, доктор Ж.Түмэн тэргүүтэй эрдэмтдийн баг, био хийг ашиглан хямд төсөр эрчим хүч үйлдвэрлэж болох туршилтыг амжилттай хийсэн байна.

Өнөөдөр манай улсын ихэнх сумд төвийн цахилгаан сүлжээнд  холбогдоогүй, хязгаарлагдмал  цахилгааны эх үүсвэртэй, Улаанбаатар хотын гэр хороололд 200,0 мянган тонн чулуун нүүрс, 160,0 гаруй мянган тонн мод түлшинд ашигладаг.

Хамгийн хямд үнэтэй эрчим хүч үйлдвэрлэн гаргаж ашиглах туршилтыг доктор, профессор Ж.Түмэн санаачлан удирдаж  "Био хийг ашиглан хямд үнэтэй эрчим хүч үйлдвэрлэх" боломж байгааг нотолжээ. Зайсан толгойт уулын аманд байрладаг тус хүрээлэнгийнхэн утаа багатай, үнэ хямдтай "Шатдаг био хийг" үйлдвэрлэх цахилгаан станц байгуулан, ашигласнаар байгаль орчинд ээлтэй, цахилгааны найдвартай эх үүсвэрээр улс орноо бүрэн хангах боломж байна.

Манай улсын хувьд нефть бүтээгдэхүүнээ 100 хувь гадаадаас авдаг. Жилийн хэрэглээ нь 700.0 мянга гаруй тонн. Энэ хэмжээгээр гадаад руу Монголын вальют урсан гардаг. Тэгвэл шатдаг "Био хийг үйлдвэрлэн", автомашины шатахууны оронд хэрэглэвэл тэр бүх гадагшаа урсдаг вальютыг хэмнээд зогсохгүй Улаанбаатар хотын өвлийн хамгийн "Аюулт хор" утааны асуудлыг тодорхой хэмжээнд шийдвэрлэх боломж бүрдэх юм. Толгойтын Төв цэвэрлэх байгууламжаас гарч байгаа  бохирыг ашиглан хямд эрчим хүч болгон хувиргах "Алтан боломж" байгааг доктор, профессор Ж.Түмэн тооцож үзжээ. Тэрбээр, био хийг ашиглавал:

1. Хот суурин болон орон нутгийн иргэдийн цахилгаан дулааныг шийдвэрлэх
2. Байгалийн гаралтай цэвэр био бордоо гарган авч тариа, ногоог бордох
3. Биохийг цэвэршүүлэн автомашины хийн түлшинд ашиглах
4. Хүрээлэн буй орчны хүлэмжийн хийг багасгах
5. Байгаль орчны бохирдлыг багасгах зэрэг олон талын ач холбогдолтой болохыг тодорхойлж байна.

Д.Өлзийсайхан