Сэлэнгэ аймгийн Баруунбүрэн сумын нутаг Цагаан толгойн сангийн аж ахуйн төвөөс баруун хойш 40 гаруй километр зайд нэгэн хийд бий. Энэ хийд үзэсгэлэнт Бүрэнхан уулын өвөр, Ийвэн голын хөвөөнд байдаг. Бурхан номын амирлангуйн орон болсон тус хийдийг Амарбаясгалант гэж нэрлэдэг билээ.

Уул ус, ургамал, жимс, цэцэг дэлгэрсэн энэхүү үзэсгэлэнт газар байгалийн нүдийг олж Амарбаясгалант хийдийг барьсан байдаг. Тус хийд нь дөрвөн талаараа битүү модоор бүрхэгдсэн өндөр уулсаар хүрээлэгдэн оршино. Хэлмэгдүүлэлтийн үед хийдийн лам хуврагуудыг хилсээр устган үгүй хийсэн боловч, хийдийг ногоон малгайтнууд нураан, буулгаж чадаагүй юм.

Сүсэг бишрэл үгүй ногоон малгайтнууд Амарбаясгалантыг нураах үүрэг аван очсон боловч учир үл мэдэгдэх шалтгаанаар халуурч,нүдэнд нь элдэв сүг, сүнс харагдан, гар, хөлийнх нь шөрмөс татаж арга буюу чимээгүйхэн буцсан гэнэ билээ. Энэ цагаас хойш тус хийдийг оролдолгүй зөнд нь орхижээ.

Нутгийн ард олон Амарбаясгалант хийдийг Өндөр Гэгээний догшин сахиус дөрвөн Махаранз сахин хамгаалж байдаг гэж ярьдаг юм билээ. Хийдийн ойр орчимд зуны улиралд бороо хур тасралтгүй орно. Ширүүн мөндөр ороход нэг ч ширхэг мөндөр хийдийн хашаанд унахгүй.

Аадрын үүл хийдийн дээр очоод хуваагдан задарч хийдийг тойрон мөндөр ордог нь сонин. Цэцэг, жимс алаглан ургах нь Өндөр Гэгээний сахиусын үр нөлөө гэдэгт нутгийн хүмүүс итгэдэг. Энэ хийдийг барих болсон шалтгаан нь монголчуудыг шарын шашны үзэл номлолоор номхон хүлцэнгүй байлгах, сэтгэхүйн харанхуй мунхагийн хүлээсэнд баглах гэсэн манжийн төрийн далд бодлогын нэг байлаа.

Манжийн Энх-Амгалан хаан болон түүний төрийн бодлогын үүднээс монголчуудын дотор буддын шашны нэгэн урсгал болох шарын шашныг дэлгэрүүлэхийн тулд Амарбаясгалант хийдийг байгуулсан гэдэг. Хийдийн гэрэлт хөшөөний бичигт "Найралт төрийн тавдугаар онд 1727 онд зарлигаар элч гарган арван түмэн лан мөнгийг өгч илгээв" гэжээ. Мөн Өндөр Гэгээний суух Их хүрээг Ийвэн голын хөвөөнд байгуулахаар боллоо. Их хийд үйлдэж тэнгэр тэтгэсний тэргүүн он 1736 онд хийдийг үйлдэн төгсгөв" гэсэн байна. Хийдийн талаар олон хууч яриа, домог бий. Сүм хийд барих шинжээчид газар орныг судлан шинжин явж байгаад Ийвэн голын хөвөөнд хонь хариулж явсан эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүүхэдтэй таарчээ.

Шинжээчид хийд барих гэж яваа зорилгоо танилцуулахад, нөгөө хоёр хүүхэд учир, зүггүй шоолон инээжээ. "Уйлсныг бүү асуу. Инээснийг асуу гэдэг. Та хоёр юунд шоолон инээлдэв" хэмээн асуулж л дээ.

Тэгэхэд хүү, охин хоёр 'Тэр сүм, хийд гэдэг чинь хулганы хөеө, шувууны сангас болдог газар биз дээ" гэсэн гэнэ. Шинжээчдийн ахлагч энэ хүүхдүүдийн ярьж байгааг хийд барихдаа анхаарах хэрэгтэй юм байна. Манжийн хааны хийд барих зарлигыг гутаан доромжилсон учир дариу цаазалбал зохионо гээд тэдний амийг егүүтгэн хороожээ. Ийнхүү Амар, Баясгалан нэртэй хүү, охин хоёрыг хөдөөлүүлсэн тэр газрын лус савдгийг аргадан гүрэн ном уншин ариусгажээ. Улмаар тус газар Амарбаясгалант хийдийг барьсан гэнэ. Хийдийг барихдаа хоёр хүүхдийн хэлж, ярьсныг санан ажилдаа хэрэгжүүлсэн аж.

Сүмийн суурийг хулгана, зурам ухахгүй, дээврийг шувуу сууж сангас болгохгүй байх байдлаар бүтээсэн түүхтэй гэнэ. Хийдийн хурал, номын хоёр давхар гол сүмийг оройгүй, тэнгэр харагдаж байхаар төлөвлөн барьсан байна. Оройгүй сүмийн голд том хөндий багана байх бөгөөд дээвэрт буусан цас, борооны ус түүн руу цутган, хийдийн суурин доогуур байрлуулсан хоолойгоор дамжин Ийвэн гол руу орно. Цас борооны ус зайлуулах хөндий баганы дотор талыг цайр, хар туглагаар бүрсэн нь он удаан жилийн цаг хугацааг даван туулахөнөмөнхийнэдэлгээтэй болгожээ. Хэлмэгдүүлэлтийн хар бараан он жилүүдээс хойш тус хийд хайхрах эзэнгүй орхигдсон байлаа.

Ардчиллын салхи сэвэлзсэн 1990-ээд оны үед Монголоо гэх сайн санаат сэтгэлтэй Гүр Давааренбүүчий өөрийн хөрөнгөөр Амарбаясгалант хийдийг сэргээн засварлажээ. Одоо энэ хийд лам хуврага олонтой болж, уншлага ном нь сэргэсэн байна. Хийдийг даган аялал жуучлал, хөгжиж байгаа нь хэдий сайн боловч байгаль орчны онгон төрхийг алдагдуулах сөрөг нөлөө нүүрлээд байгаа ажээ.

Н.Отгонбаатар http://www.niigmiintoli.mn/