Эрт дээр үеэс манай ухаант өвөг дээдэс тэр байтугай жирийн ч хүмүүс хүртэл уул ус, гол горхи, хот тосгон, үр хүүхдүүддээ анх “НЭР” өгөхдөө олон талаас нь бодож, тунгааж утга учиртай өгдөг байж. Өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн гурван цаг үетэйгээ холбож, үеийн үед ард түмэн үр хүүхдүүд нь энэхүү “НЭР”-ийг мартаж үл болно гээд, дараагийнхаа хойч үедээ энэ оноосон нэрийг үлгэр домог, магтаал ерөөл, дуу шүлгээр ам дамжуулан эсвэл албан ёсны бичиг баримт, түүх сударт тэмдэглэн үлдээдэг байна.

Жишээ нь.Таван толгой, Эрдэнэт овоо, Оюутолгой, Баянтээг, Тосон заамар, Шарын гол гэх мэт маш олон уул, ус газар нутгуудад нэр өгсөн байдаг. Энэхүү ” НЭР” юуг хэлэх гэсэн, ямар утга, учиртай нэр өгсөн байв гэдгийн нууц нь одоо л мэдэгдэж байна. Гэтэл хойч үедээ идээд, уугаад, ашиглаад, хэрэглээд, зараад дуусахааргүй маш их эрдэс баялаг, ашигт малтмалтай газруудыг зааж өгсөн, гэрээслэл маягийн оновчтой “НЭР” өгсөн байх юм. Зарим газар нутаг, уул ус, жалга дов, гол горхины нэрийг өгөхдөө газар нутгийн байрлал, хэлбэр хэмжээ, өнгө зүс, ан амьтан, өвс ургамал болон ард түмэн нь шүтэн биширдэг хүний нэр, тухайн газар нутагт болсон үйл явдал зэрэгтэй холбогдуулан нэр өгсөн ч бий.

Жишээ нь, Өвөрхангай аймаг Гэндэнгийн ам, Зэгст, Тарвагатай, Бугат, Цагаан нуур, Шунхлай уул, Эрдэнэт хот гэх мэт. Мөн сайн сайхан, аз жаргалтай, өнөр өтгөн, эрүүл энх, оюун ухаан нь цэцэн цэлмэг, цэвэр ариун, хүч чадалтай, хурдан шаламгай, идээ ундаа, эд хөрөнгө, элбэг дэлбэг, баяр баясгалантай урт насалж, удаан жаргаж байхыг хүсэн ерөөсөн билэгдлийн утгатай “НЭР”-ийг голдуу хүн болон хот, тосгон, аймаг сумын нэрэнд өгчээ. Жишээ нь: Буянт, Баярсайхан, Дэмбэрэл, Өлзийт, Баянжаргал, Эрдэнэ, Жаргалант, Сэргэлэн, Цэцэн-Уул, Өлзийжаргал, Алтанбулаг, Тунгалагтуяа, Оюундалай гэх мэт. Хүн нэрээ тогос өдөө гэдэг. Зарим хүмүүс үр хүүхдүүддээ өгсөн анхны нэрийг нь сольж, өөрчилсөн тохиолдол зөндөө л байдаг. Тухайн нэр нь хүндэдсэн, хөнгөдсөн аль эсвэл өвчин зовлон ээрсэн, ажил үйлс нь бүтэхгүй, хэрэг төвөгт орсон, гадаад хүмүүс нэрийг нь сонсоод өөрсдийнхөө үг аялгуугаар гайхах, шоолох, инээх зэрэг олон шалтгаанаас болоод нэрээ өөрчилдөг.

Энэ бол нэг их гайхаад байх зүйл биш. Сүүлийн үед хүмүүс үр хүүхдүүдэдээ болон хувийн компани, сургууль, аж ахуйн нэгж, үйлдвэр, үйлчилгээнийхээ газрын нэрийг өгөхдөө маш их анхаарал тавьж, утга учиртай нэр өгсөн байдаг мөртлөө зарим нэг нэр өөрт нь болон үр хүүхэд, ахан дүүс, ард түмэн, улс оронд нь маш их чухал, шууд хамааралтай байдгийг тэр болгон сайн мэдэхгүй. Газар нутаг, уул ус, аймаг, сум, улс, хотын нэр олон зуун, мянган жилийн турш, дахин давтан яригдаж олон зуу мянга, сая хүмүүсийн амьдралтай хүйн холбоотой байдаг бол хүний нэр голдуу өөрт нь л хамаатай байдаг. Муу үг, худлаа юмыг эсвэл сайн үг.үнэн юмыг олон дахин давтан, давтан хэлээд байхад тухайн үг биелэлээ олдог гэдэг.

800 жилийн тэртээ тархай бутархай олон овог аймгийг нэгтгэн, нэгдсэн нэг хүчирхэг их Монгол Улсыг байгуулан, дэлхийн талыг эзэгнэн явж байсан, мянганы аугаа их суут хүн гэж одоо ч гэсэн дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн монголчууд бидний нэрийн хуудас болсон “Чингис хаан” гэдэг “НЭР” -ийг бид өнөөдөр архи, шар айраг, баар ресторан, зочид буудал, хамтлага, академи, банк, онгоцны буудлын нэрээр мэднэ. Овоо ш дээ, оргүйгээс охинтой нь дээр гэдэг. Гэхдээ хэзээ, хаана, юуны нэр болгох вэ? гэдгийг бодох л хэрэгтэй. Улс орны нүүр царай болсон улсын нийслэл “УЛААНБААТАР” хотын энэ “НЭР”- нь энд амьдардаг 1,5 сая иргэнээр тогтохгүй, нийт Монголын 2,7 сая ард түмэнтэй салшгүй холбоотой. Тэр байтугай урд, хойд хөрш улсад амьдардаг элэг нэгт Монголоо гэдэг ахан, дүүст ч хамаатай асуудал болоод байна. Сүүлийн үед нийслэл хот маань “Утаатбаатар”, “Угаартбаатар” нэртэй боллоо гэж сонин хэвлэлд бичих болсон. Энэ бол гарцаагүй бодит үнэн. Анх 1924 онд Улаанбаатар хот гэж утгыг нь бус, Улаан-Үд хотын дүү хот болгох гэж нэр өгсөн. Улаанбаатар гэдэг “НЭР”-ний цуст аллага болох гай гамшиг, мууг ёрлосон утга, билэгдэл нь аль хэдийн хөдлөшгүй баримтаар нотлогдож, биелэгдээд амьдрал дээр хэрэгжиж байна. Энэ нэр нь муу муухай, гай гамшиг, өвчин зовлонгийн утгыг илэрхийлдэг доорхи үг бөгөөд нэрүүдтэй ихэр мэт адилхан, нэг утгатай ҮГ, НЭР болно. Үүнд:

1. Улаанбурхан \ өвчин, гэхдээ олныг хамарсан өөр төрлийн өвчин байж болно\
2. Улаанянхан \ биеэ үнэлэгч янхан маш их болсон\
3. Улааннэлий. \хараалын үг, 2008.07.01 талбай дүүрэн цус.\.
4. Улаантан \үхлийн хор, коммунист ба фашистууд адилхан асар их цус асгаруулсан\
5. Улаанбалгас \ хог шороотой, бохир заваан, эмх замбараагүй баригдаж буй хот\
6. Улаангалзуу \өвчин, ухаангүй болтлоо уусан, хянах чадвараа алдсан архичид\
7. Улаанцайн \ичих нүүргүй юу ч хийхээс буцахгүй, худалч, хулгайч, луйварчид\
8. Улааншуурга \байгалийн гамшиг, ой мод хяргуулж, усгүй болж байгаа\
9. Улааннөж \ хараалын үг, ан амьтан алах, улай хийх, аллага гарах\
10. Улаанбаатар \ улаан алуурчин адилхан утгатай, хулгай, дээрэм тонуул маш их\
11. Улаангэрэл \ жолооч, явган зорчигч та энэ гэрлээр зорчвол осол, аваар, үхэл\
12. Улаангал \ гал түймэр, янз бүрийн зүйлээр гал түлж, хорт утаа дээд цэгтээ хүрсэн\
13. Улааннүцгэн \ ядуурал, ядуу хоосон, өвс ургамалгүй газар\

Улаан гэдэг үг дан ганцаараа байхдаа юмны өнгө заасан тэмдэг, нэр л байдаг. Энэхүү 13 үг, нэр нь бие, биетэйгээ салшгүй холбоотой ба дээрхи утгууд нь хойшид ч улам хүндрэн, үргэлжлэх болно. Иймд энэ гайт нэрийг маш яаралтай өөрчлөх хэрэгтэй. За одоо ямар нэр өгөх вэ гээд л бөөн асуудал болгоод л, ламаас асуугаад л, улс төржөөд байх шаардлага байхгүй. Цорын ганц хувилбар нь Монгол Улсын нийслэлийг “ЧИНГИС ХААН” хот гэж нэрлэх нь Чингисийн Монголын ард түмэн, бид бүхний “НЭР ТӨРИЙН” хэрэг байх болно. “Чингис хаан” нэртэй хот болгохыг ойлгохгүй, дэмжихгүй нэг ч хүн байхгүй гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Харин ойлгохын дээдээр ойлгоод, мэдэхийн дээдээр мэдээд энэ л нэрийг авчих вий гээд яс нь хавталзаад сууж байгаа монгол ч юм шиг, харийн ч юм шиг хүмүүс байгаа шүү.

“Өнгөрсөн борооны дараа цув нөмрөх “,” Унгасан хойноо хавчих “.”Ниргэсний дараа хашгираваа ” гэх мэт монгол ардын олон зүйр цэцэн үг байдаг. Бид монгол хөөмий, монгол дээлээ хятадад алдчихлаа гээд гоншигноод л байсан. Ухаангүй ноёдуудтай, урагшгүй албатуутай урлаг, соёлын салбарын муугийнх биз, энэ юу ч биш. Яс юман дээрээ урд, хойд хөрш улсуудад ч гэсэн улаан биш хөх хот, хөх тэнгэр, хөх толботой Чингисийн нэрийг авах эрхтэй ард түмэн байгааг бүү март. Нэг л өглөө босоход чинь Эрээн, Элстээ хотууд “Чингис хаан” нэртэй хот болчихсон байх нь дороо. Эрээн хот монголчуудын мөнгөөр боссон, Оюутолгойн гэрээ ашиггүй хийгдсэн, хамгийн үнэтэй ашигт малтмалууд үнэгүй гадагшаа урсаж байна гээд л үнэн, худал нь мэдэгдэхгүй, далайгаас шанагаар хутгаад авах хэмжээний эд хөрөнгө, мөнгөний юм л яриад байж байх хооронд чинь эх орон, газар нутаг, ард түмэн чинь бүгдээрээ албан ёсоор өөр улсын мэдэлд шилжсэн байх нь дороо. Энэ бол зүгээр л наад захын жишээ.

Тэр үед л тэнгэр хол, газар хатуу байх вий. Яагаад энэ нэрийг авах нь чухал вэ? гэдгийг хөрш орнуудын хар хайрцагны доторхи, хар хайрцагнаас аваарай, эс чадвал …ичих хэрэггүй, надаас асуу? Эрхэм Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, гишүүдээ.” НЭР “-нд гай гамшиг, сайн муу утга санаануудаас гадна улс орон, газар нутаг, тусгаар тогтнол, ард түмэн багтдаг юм шүү. Иймд нэн даруйхан энэ гайт нэрийг өөрчилж, бид бүхний хувь заяанд ганцхан удаа олдсон, энэ аугаа их “ЧИНГИС ХААН”-аа нийслэл хотынхоо нэр болгон тунхаглан, дэлхий дахинаа зарлах нь та бүгдийн эрхэм, хүндтэй үүрэг мөн болно. Хэрвээ эс биелүүлбээс та бүгдийн нэр Монголын түүхэнд үеийн, үед хараар бичигдэж, та нарыг хойч үед чинь хэдэн зуун, мянган жил хараан зүхэх болно. Яагаад гэвэл, нэр өөрчлөх, өгөх, шалтаг шалтгаан нь тов тодорхой, гадаад, дотоод нөхцөл байдал бүрдсэн, улсынхаа нийслэлийн нэрийг албан ёсоор өөрчлөх санал гаргах, шинээр нэр өгөх, батлах эрх мэдэл, албан тушаал нь яг одоо та нарт байгаа энэ л үедээ өөрчлөөгүйн чинь төлөө… Харин би бодохдоо Монгол Улсын нийслэлийг “Чингис хаан” хот болсны чинь төлөө хойч үе чинь, та бүгдийн нэрийг түүхэндээ алтан үсгээр бичиж, энэ манай өвөг дээдэс үү. Тун ухаантай хүмүүс байж дээ гээд л бахархан, дурсан санаж байх болов уу.

В.Энхбат