Гамшигт нэрвэгдээд байгаа Хонгор суманд очиж газар дээрээс нь сурвалжлага хийх
даалгавар аваад бямба гаригийн өглөө эртлэн гарав. Социализмын үеийн алдартай
сангийн аж ахуйнуудын нэг Хонгор мөнгөн ус, цианит натри хэмээх химийн
бодисонд нэлэнхүйдээ хордож, хүн зон нь өвчилж, мал хуй нь үхэж үрэгдэж байгаа
тухай ноцтой мэдээлэл түгээд удаж байгаа билээ.
Хаа сайгүй энэ сэдэв яригдаж
хол ойргүй айдаст автаад байгаа эл өдрүүдэд хариуцлагатай албан тушаалтнуудын
амнаас харин юу гээчийн үлгэр унаж эхлэв ээ. Хордлого тайлагдчихсан, Хонгорт
байдал тогтворжсон, одоо тайван амгалан байцгаа гэх төрийн үг газар дээр нь
очоод уулзаж учирсан түмний байдал хоёр тэнгэр газар шиг зөрүүтэй байгааг нүдээрээ
харж, чихээрээ сонсоод ирсний дараа энэ итгэхийн аргагүй аймшигтай байдлыг
хэрхэн яаж уншигчдадаа хүргэхээ, хаанаас нь яаж эхлэхээ мэдэхгүй арга тасарч
сууна.
Тариа ногооны орон Хонгор түүхэндээ ийм хүнд хэцүү байдалд орж үзээгүй
аж. Мал аж ахуй зонхилсон бусад аймгууд зуд турханд нэрвэгдэн шаналж, малчид
малынхаа сэгний дэргэд нулимсаа урсгаж зогссон хүнд хүчир жилүүдэд тэд зовлон
гэж мэддэггүй явжээ. Тийм зовлонгийн үед төр улсын фондоосоо машин машин өвс,
тэжээл гарган ачуулж, гишүүд баяр наадамд очиж байгаа юм шиг торгон дээлээ өмсөж
аваад өвстэй цуваатайгаа уралдаж давхисаар хүрч очдог байлаа. Тийм төрлийн нөхцөл
байдлаас тэс ондоо зовлон өнөөдөр Хонгорын түмэнд учирчээ.
Өвс тэжээл тээж очоод шийдчихдэг гамшиг биш болохоор сонгосон гишүүн нь хүртэл
тэднийгээ гамшигтай нь цуг гарзанд нь хаясан гэнэ. Хордчихно гэж айгаад байгаа
биз дээ гэж Хонгорынхон Цэрэнбалжир гэдэг гишүүнийхээ тухай цөхрөнгүй дуугарч
байна. Хараад нэмэргүй, хүлээгээд ирдэггүй ганц муу гишүүний арчаагүй дотрын
тухай одоо юу ч яриад хэрэггүй, гэтлээд гарч болдог зовлон мөн бол бид тэрэнтэй
тэрэнгүй туулчих л байсан гэх тэдний үг сэтгэл шимшрүүлнэ.
Мал сүрэг нь халуун намраар хээл хаях нь хаяж, зулбах нь зулбаж, тэр бүү хэл бүхэл
амьдралынхаа түүхэнд олж хараагүй эрэмдэг зэрэмдэг харахаас нүд халтирмаар төл
нэртэй амьтай амьгүй аймаар амьтан төрж, жигүүртэн шувууд нь газар шургаж унан
амь тавин татвалдаж, үр хүүхдүүд нь химийн хорт бодисонд хордон яр шархандаа
баригдаж, өөрсдөө идээ бээрэндээ идүүлчихээд дээшээ тэнгэр хол доошоо газар
хатуу үгээр хэлшгүй гамшгийн байдалд сум орноороо автчихаад байж байгаа
болохоор тэд бурхнаас ядаж гэтэлж болдог, даваад гарах арга замтай зовлон оноохгүйдээ
гэж гомдох нь аргагүй. Арга зам зааж, аврах гэтлэхийн тухай амнаасаа нэг ч үг
унагахгүй байгаа засаг төрөө “Ерөөсөө биднийг энд нь золигт гаргах гэж байгаа
хэрэг” хэмээн тэд хардаж байна. Ийм хэмжээний нийтийг хамарсан хордлого манай
оронд урьд өмнө тохиолдож байгаагүй юм байна. Хонгорт нүүрлээд байгаа өнөөдрийн
энэ гамшиг хүн төрөлхтний түүхэнд аюул заналаараа зартай онцгой байр байдал
гэдгийг аль болох сум орны иргэдээс нууцалж, өнгөлөн далдалт хийж, амыг нь
барьж, хуурч мэхлэх гэсэн хачирхалтай аргаар ажиллаж байгаа болохоор энэ бүсээс
сэтгэлийн амар амгалан гээч зүйл аль хэдийнэ хийсэн оджээ. Айлууд гэртээ
ганцхан зүйлийн тухай ярилцаж, аргатай нэг нь нүүж шилжиж, хүүхдүүд биеэрээ
туурсан юмнаас ичиж нугдайн дуугаа хураасан байна. Хүүхдийн цангинасан инээд
алга болж Хонгор нутаг дуугаа хураасан байна.
Сумын төвийн төрд данстай цөөн тооны албан хаагчид нь дээрээс өгсөн тушаалын
дагуу ажлаасаа салчихгүйн тулд арга буюу нутгийн олноосоо элгээ буруулсан үйл
ажиллагааг явуулж сууна. Сумын Засаг дарга Б.Батнаран өөрийн хувийн “Мич” гэх
компанидаа хятад иргэдийг авчран алт угаалгаж, мөнгөн ус цианитийн хортой элсээ
сумын төвийн иргэдэд байшин барилга барихад онцгой сайн чанарын бүтээгдэхүүн
хэмээн арилжиж орхисноос энэхүү гамшиг эхтэй ажээ. Мөнгөн ус, цианитийн хортой
элсийг сумын төвд байрлах компанийнхаа хашаанд хээвнэг савлан ачуулж, салхиар
дамжин нөгөө элс сум даяар хийсэн сүв болгоноор шургаж явсаар Хонгор нэлэнхүйдээ
хоронд нэвчиж орхиж. Тэр бүү хэл сургуулийн хүүхдүүдийг хөдөлмөрийн хичээлийнх
нь цагаар тэрхүү хортой элсийг шуудайлан зөөлгөж, сургуулийнх нь шалны доогуур
дэвсүүлж байсан тухай хүүхдүүд хоолой зангируулан ярьж байна. Энийг хорлон сүйтгэх
ажиллагаа гэхээс өөрөөр нэрлэх нэр олдсонгүй. Нутгийнхан анх Засаг даргын “Мич”
компани дээр хоёр хятад иргэн алт угааж байхыг хараад төдийлөн юм санадаггүй
байж. Санасан ч монгол хүний уужуу сэтгэл юу юугүй дэврээгүй. Одоо тэд Хонгор
сайхан нутгийг минь хоёрхон хужаа түйвээчихлээ дээ гэж нулимс дуслуулан ярьж
байна.
Нэг дарга нь ингээд аюулын харанга дэлдэнгүүт аймаг руу эрүү үүсгэгдээд явчихаж.
Харин нөгөө дарга нь “Хонгорын мэдээ” хэмээх нэртэй ухуулах хуудсаараа
дамжуулан ард иргэддээ юу ярьж байгааг та бүхэнд толилуулъя.
Хонгор сумын Засаг даргын үүрэг гүйцэтгэгч Д.Ганхуяг: Хоёр толгойтой тугал биш,
ховорхон үзэгддэг тархины хавдар
Хонгор суманд Улаанбаатар хотоос химийн болон химийн хортой аюултай бодисын
эсрэг бодлого зохицжуулалтын үндэсний зөвлөлөөс манай суманд хавар ажиллаж
саармагжуулалт хийж байсан багийнхан ахин ирж шинжилгээ аваад явсан. Хариу нь
удахгүй гарна. Гарах хариунаас шалтгаалан Хонгор сумыг цаашдаа яах вэ гэдэг
асуудал яригдана. Үнэхээр хортой байна уу, хоргүй байна уу гэдэг нь эцэслэн
шийдэгдэнэ. Урьд урьдын шинжилгээ буюу долдугаар сард авсан шинжилгээгээр мөнгөн
усны байх ёстой хэмжээ өндөр гарч, өвчлөл хүндэрсэн нь үнэн. Гэхдээ наймдугаар
сард авсан шинжилгээгээр агаар дахь мөнгөн усны хэмжээ буурсан. Сүүлийн
хариунууд бүгд буурсан хариунууд гарч байгаа. Бид өвчилсөн иргэддээ дусал
хийлгэж, ойр зуурын эм тариагаар хангаж байгаа.
-Мөнгөн усанд хордсон хүмүүсийн тоо хэд
хүрсэн вэ?
-Долдугаар сараас эрс нэмэгдсэн л дээ. Бид өдөртөө 90 орчим хүнд дусал хийлгэж
байна. Дарханаас өдөрт хоёр эмч ээлжлэн ирж үзлэг эмчилгээ хийж байгаа. Сүүлийн
үед Хонгор суманд үсгүй тугал гарсан, хоёр толгойтой тугал гарсан, гахай
давжаарч өсөлт нь зогссон, эмэгтэйчүүд нь зулбаж, үр хөндүүлж байна гээд янз
бүрийн мэдээлэл гараад байгаа. Газар дээрээ ийм юм болоогүй. Урангоогийн тугал
хоёр толгойтой гарлаа гэж байна. Энэ бол хоёр толгой биш. Ховорхон үзэгддэг
тархины хавдар байна гэсэн мал эмнэлгийн шинжилгээ гарсан.
-Голомтын бүсэд Дарханаас усаа зөөж
хэрэглэж байгаа. Зөөврийн ус, гаднаа байгаа хашааны худагны ус хоёрыг
хэрэглэж байгаа тохиолдолд тууралт буурахгүй гэж яриад байна?
-Өдөрт хоёр удаа 10 тонн ус Дарханаас зөөж байгаа. Засгийн газраас усны шинэ эх
үүсвэрийг барих хоёр худаг ухах хөрөнгийг шийдэж өгсөн. Одоо тендер зарлах
шатандаа явж байна. Удахгүй ажил эхлээд энэ жилдээ нэлээд ажил нугарчихна
гэсэн төлөвлөгөөтэй байна.
-Хонгорын иргэдийн мах, сүү, тариа
ногоог авахгүй байна гэж иргэд бухимдаад байна. Яах вэ?
-Манай сумын иргэдийн гол амьжиргаа нь газар тариалан, мал аж ахуй. Буруу ташаа
мэдээлэл их цацагдаж байгаагаас болоод борлуулалт нэлээд муудсан. Иймээс би
дарханчууддаа хандаад албан ёсны тайлбар хиймээр байна. Манай Хонгорт цианит
бол байхгүй ээ. Мөнгөн ус ч сүүлийн үед багасч зөвшөөрөгдөх хэмжээнд хүрсэн
гэж дүгнэлтүүд гараад байгаа. Тэгээд ч мөнгөн ус бол хүнд металл учир
ногоогоор дамжихгүй. Манай сумын ихэнх тариа ногоо голомтоос хол. Хүйтний
гол, Хараа гол, Могойн гол, Мухрын гол гээд бүгд нэлээд алс урсдаг. Тэгэхээр мөнгөн
ус тийшээ очиж наалдахгүй.
…Засаг даргын яриаг уншаад бид инээж, тэд эмгэнэж байлаа. Нэг айлын үнээнээс
хоёр толгойтой тугал төрж Хонгор даяар шуугиан болжээ. Очиж үзсэн иргэдийн ярьснаар
бол хүүхэлдэйн кинонд гардаг аймшгийн динозаврын зулзаганы төрхтэй төстэй
толгой дээрээ модны ур шиг арзайж цэлхэгнэсэн үзэшгүй муухай ахиад нэг толгой
залгаатай байсныг тэд гэрчилж байна. Малын эмч нөгөө овгор юм руу тариураар пүлхийтэл
хатгатал ногоон шар өнгөтэй идээ бээрэрхүү шингэн зүйл олгойдож байснаа
шалчийгаад буучихсан гэнэ. Эх нь ч төд удалгүй үхэж, нөгөө аймшгийн амьтныг
аймаг руу музейд тавина гээд аваад явцгаасан гэж нутгийнхан ярьж байна. Бас
тугалын эзнийг янз бүрээр аргалж, дарамталж байгаад мөнгөн уснаас болоогүй
гэсэн бичиг хийлгэн гарын үсэг ч авсан гэнэ. Харин аймгийн мал эмнэлгийн дарга
энэ талаар ингэж ярьж байна.
Дархан-Уул аймгийн ХХААГ-ын мал
эмнэлгийн үржлийн албаны дарга Х.Хавсамет:
-Хонгор суманд үсгүй тугал гараагүй ээ. Тэр яригдаад байгаа тугал чинь бол
тугал биш юм шүү дээ. Зүгээр нэг хээл хаясан зулбалтыг мэдээллийн хэрэгслээр
тарааж байгаа нь зүйд нийцэхгүй.
-Хоёр толгойтой тугал гарсан талаар
тайлбар байна уу?
-Иргэн Сүхцэрэнгийн үхэр төрж байна гэсэн дуудлагаар малын эмч Гэрэлцолмон, Дүгэрсүрэн,Энхцэцэг
нар үзлэг хийгээд эх барихын тусламж үзүүлэх боломжгүй тул хагалгаа хийж
тугалыг авсан. Тэгэхэд тэр тугал тархины усан хавантай гарсан. Дархан
Сэлэнгийн нутагт анх удаа гарч байгаа тохиолдол юм. Тийм учир бид арьсыг битүү
өвчиж аваад чихмэл хийж мал эмнэлгийн эмгэг судлалын музейд тавих болсон. Мөнгөн
уснаас болоогүй гэдгийг албан ёсоор хэлье.
-Тэгэхээр Хонгор суманд дахин ийм тугал
гарахгүй гэж ойлгож болох уу?
-Тэгэлгүй яахав.Тийм асуудал дахин гарахгүй.
…Нэг айлын үнээнээс хоёр удаа үсгүй тугал төрчихөөд байхад энэ эрхэм тэднийг үгүйсгэсээр
байгаа гэнэ. Зулбалт гэх ганцхан үг унагачихаад эздийг нь тас загначихаад
давхиад явчихна.
Биднийг оччихоод байхад Хонгорт ахин нэг аймаар зэрэмдэг тугал гараад ирсэн.
Толгойгоороо биш бөгсөөрөө төрсөн тэр тугал эрүүний дороо хэсэгхэн үстэй, бас сүүл
нь үстэй, бусад газар нь үсгүй харахын аргагүй муухай амьтан байлаа. Амьд
гараад төд удалгүй үхэж айлын эзэн ахиад л Хавсамет дарга руу утасдлаа. Утасны
цаана мань дарга “Би очиж үзэхгүй, хөдөө явж байна за юу” гэж хашгираад
тасалсан. Үгүйсгээд байгаа үсгүй тугал ахиад л нэг гараад ирлээ. Маргааш
аймгийн дарга нар нь юу мэдээлэхийг бүү мэд. Үсгүй тугалны эзэнг аймгийн Засаг
дарга Хаянхярваа “Үзэшгүй муухай тугалныхаа зургийг барьж энд тэндгүй гүйлээ”
гэж баахан загнаад зогсохгүй, цагдаа явуулж байцаалгаж дарамтлуулжээ. Химийн
хорт бодисонд хүн малгүй хордчихоод яахаа мэдэхгүй шаналж суугаа тэднийг хэл
ам хийдэг улсууд гээд нүд үзүүрлэж эхэлсэн гэнэ. Эхнэр нь гэнэт өвдөж, хамрынх
нь цус тогтохгүй сандарч Дархан руу үзүүлэхээр явжээ. Гэтэл эмнэлэг хүрээгүй
явж байтал нь хоёр чих, хоёр нүднээс нь цус гарч эхэлсэн гэнэ. Үүнийг аймшиг
гэхгүй юм бол бид юуг аймшиг гэх юм бэ. Эрүүл мэндийн дэд сайд А.Отгонболдыг
Хонгорт айлчлан очоод байх үед мөнөөх эмэгтэй муужран унаж эмнэлэгт хүргэгдээд
байж. Дарханд үзсэн эмч нар нь “Та гүн хордлоготой байна” гэж хэлээд зөвлөгөө
өгөөд явуулсныг хэлтэл дэд сайд “Юуны чинь гүн хордлого юугаа яриад байгаа юм,
ямар ч гүн хордлого байхгүй за юу” гэж ирээд загнаж гарсан тухай харуусан ярих
эмэгтэйд хэлэх үг олдсонгүй. Тэр бүү хэл биднийг сумын ерөнхий эмчтэй уулзахад
энэ эмэгтэйн талаар илтэд дургүйлхэн үгүйсгэсэн аястай үгийг унагаж байсан
юм.
Сумын ерөнхий эмч Цэцгээ: Хоёрхон хүүхэд
л хамуурсан ш дээ
Сумын эмнэлгээр орж ерөнхий эмчтэй нь уулзлаа. Сэтгүүлчдээс залхаж гүйцсэн
хэмээн ихэрхэх тэр эмэгтэй бидэнд хоёр дахь буюу иргэдийн ярьж байгаагаар
засагдаж ирээд байгаа худлаа шинжилгээний хариуг баахан ярив. Тэрийг нь
алгасаад нэгэн асуултын хариуг та бүхэнд хүргэе.
-Танай Хонгорынхон нэлэнхүйдээ хамуурсан гэж үнэн үү. Яагаад тийм юм болдог
билээ?
-Хамуу байхгүй. Дотуур байранд 64 хүүхэд байдаг. 61-ийг нь үзлэгт хамруулсан.
Хоёр л хүүхэд хамуурсан нь тогтоогдсон.
…Эрүүл мэндийн сайд Д.Туяа сумын иргэдийн 60 хувь нь хамуурсан хэмээн мэдэгдэл
хийсэн нь Хонгорынхныг галзууруулах гэж байна. Энд гамшиг нүүрлэж хүмүүс өвдөж,
хүүхдүүд шаналж байхад газар дээр ганц ч удаа ирж танилцаагүй атлаа манай
сумынхныг хамуутай гэж гүжирдсэнийг уучлахын аргагүй байна гэж тэд шагширч
байлаа. Эрүүл мэндийн сайд, орон нутгийн эмч хоёрын гаргаж тавьж байгаа факт
хоорондоо ямархуу зөрүүтэй байгааг та бүхэн дүгнэнэ биз ээ.
-Хонгорт насаа элээсэн бид эцэстээ ийм эмгэнэлтэй дуусч болно. Харин Хонгорынхны
үр ач нар, тэдний үрийн үрд ямар гай зовлон ирэхийг хэн ч мэдэхгүй. Яагаад энэ
сайд дарга нар манай сумыг ингэж хөсөр хаяж байгаа юм бэ гэж тэд эмгэнэн ярьж
байна. Одоогийн байдлаар хоёр ч эх дутуу төрснийг эмнэлэг ихэд нууцалж байгаа
юм байна. Гарсан хүүхдийн нэг нь бас л тайлбарлахын аргагүй хачин сонин байсан
гэдгийг нутгийнхан шивэр авир ярьж байлаа. Хөөрхий залуу бүсгүй таван сартай
ийн зулбаж гэрлэх гэж байсан залуу нь тэр байдлаас болоод дүрвэн одсон гэхийг
сонсоод сэтгэл эмзэглэхгүй байхын аргагүй байлаа. Хонгорын иргэдийн цусны
даралт ихсэх тохиолдол элбэгшиж байгаа гэнэ. Тэдний нүд арган улайж, хоолой нь
хатаж, биеэр нь юм туурснаас гадна толгой нь тэсэхийн аргагүй өвддөг тухай
захын айлаар ороход л ярьж байна. Хоёр хүүхэдтэй залуухан ээж бидэнд “гурван
настай хүүгээ Дархан руу явуулчихсан. Бага маань дөрөвхөн сартай. Хөхний сүүгээр
хор дамждаг бололтой. Хүүхэд мань туурч эхэлсэн гээд өөрийнхөө биеийг үзүүлэв.
Энд тэндгүй улаан гөвдрүү. “Усаа хаанаас ууж байна” гэсэн асуултад хашаанаасаа
гэж хариуллаа. Гудамжинд таарсан захын хүүхдийг дуудаад асуухад л цэнхэр өнгийн
түрхлэг түрхсэн шархтай биеэ хүүхдийн гэнэн цагаан сэтгэлээр цамцаа сөхөн үзүүлэх.
Энд хоёр ч хүн цус харвачихаад байгаа гэж эх сурвалж өгүүлсэн. Харин эмнэлэг
тэрнийг нь жам ёсны харвалт гэх маягийн хариугаар л таглаж байгаа гэнэ.
Хуучин Засаг даргын хаанчлал энд хэрээс хэтэрчээ. Түүний ах дүү танил талынхан
хэвлэл мэдээлэлд янз бүрийн юм ярилаа хэмээн зарим нэг хүнийг зодож занчсан
явдал биднийг очихын урд шөнө болсон байв. “Мич” компаниас хортой элс худалдаж
аваад байшингаа шавардсанаас болж гэрээрээ хордсон айлын эзэгтэй аймгийн
дарга Хаянхярваад хандаж “Ядаж гэр олгооч” гэж гуйгаад элдвээр загнуулсан
тухай иргэд ярьж байлаа. “Чи хортой байшингаа өөрөө нураагаад газартай тэгшлэхгүй
юу. Би аваачаад хаяад өгөх үү. Битгий олон юм яриад бай. Чамд гэр өгч чадахгүй”
хэмээн дуугаа өндөрсгөн загнасан Засаг даргыг аймгийнхаа хамаг юмыг өмч
хувьчлалаар авчихсан атлаа ард иргэддээ ингэж л ханддаг хүн дээ гэж тэд
гомдоллосон. Гахай үхлээ гээд мэдэгдэхэд дуудлагаар ирсэн албаны хүмүүс эзнийг
нь сүржигнэлээ хэмээн загнах, арьснаас нь хусаж шинжилгээ гэх зүйл аваад явах
гэхээр нь аргаа бараад нүдэн дээр нь гахайгаа алаад дотор эрхтнүүдийг нь үзүүлэхэд
шинжээчид дуугарч чадахгүй ангайсан гэх. Гахайн элэг голоороо цууран хагарч,
уушиг нь мөөгөнцөр маягийн цагаан цагаан эдэд идэгдэн агшсан гээд хүн хараад л
гайхмаар шинж тэмдгүүд илэрч байгааг эзэд нь шагшин ярьж байна. Харин
ходоодноос бусад эрхтэнг нь шинжилгээнд авч явчихаад дүгнэлтээ гаргахдаа
ходоодон дотроос нь хулганы хор илэрлээ гэсэн дүгнэлт гаргачихсан байгааг тэд
гайхаж ядаж байлаа. Нэг айлын 27 гахай гэнэт үхэж, бусад гахайнуудынх нь өсөлт
зогсон давжаарч, биеэр нь дүүрэн хөх толбо тодрон гарч ирсэн гэнэ. Биднийг
газар дээр нь очиж үзэхэд гахай нь ч тэр, нохой нь ч тэр хэвийн харагдаагүй.
Хонгорынхон хүн малгүй толгой гудайсан байна. Замын хажуугаар хэсэг хэсгээрээ үхэдхийн
унасан бор шувуунуудыг бид явж үзэв. Оройдоо үхсэн болжмор бүр ихэсдэг гэнэ.
Харин дарга нар болохоор бор шувуу машинд дайрагдаад байна гэдэг гэнэ. Үнэхээр
ийм тохиолдолд бид хэлэх үг олдохгүй гацаж байв. Сэтгүүлчдээс дарга даамлууд
нь дөлөн зугтаж, найдах юмгүй энэлж суугаа ард иргэд нь бүчин уулзаж, бид л
асуудлыг нь шийдчих юм шиг сэтгэлээ дундалж аваад явахыг нь харах гашуун
байлаа.
Б.Ганчимэг
Гамшигт нэрвэгдээд байгаа Хонгор суманд очиж газар дээрээс нь сурвалжлага хийх
даалгавар аваад бямба гаригийн өглөө эртлэн гарав. Социализмын үеийн алдартай
сангийн аж ахуйнуудын нэг Хонгор мөнгөн ус, цианит натри хэмээх химийн
бодисонд нэлэнхүйдээ хордож, хүн зон нь өвчилж, мал хуй нь үхэж үрэгдэж байгаа
тухай ноцтой мэдээлэл түгээд удаж байгаа билээ.
Хаа сайгүй энэ сэдэв яригдаж
хол ойргүй айдаст автаад байгаа эл өдрүүдэд хариуцлагатай албан тушаалтнуудын
амнаас харин юу гээчийн үлгэр унаж эхлэв ээ. Хордлого тайлагдчихсан, Хонгорт
байдал тогтворжсон, одоо тайван амгалан байцгаа гэх төрийн үг газар дээр нь
очоод уулзаж учирсан түмний байдал хоёр тэнгэр газар шиг зөрүүтэй байгааг нүдээрээ
харж, чихээрээ сонсоод ирсний дараа энэ итгэхийн аргагүй аймшигтай байдлыг
хэрхэн яаж уншигчдадаа хүргэхээ, хаанаас нь яаж эхлэхээ мэдэхгүй арга тасарч
сууна.
Тариа ногооны орон Хонгор түүхэндээ ийм хүнд хэцүү байдалд орж үзээгүй
аж. Мал аж ахуй зонхилсон бусад аймгууд зуд турханд нэрвэгдэн шаналж, малчид
малынхаа сэгний дэргэд нулимсаа урсгаж зогссон хүнд хүчир жилүүдэд тэд зовлон
гэж мэддэггүй явжээ. Тийм зовлонгийн үед төр улсын фондоосоо машин машин өвс,
тэжээл гарган ачуулж, гишүүд баяр наадамд очиж байгаа юм шиг торгон дээлээ өмсөж
аваад өвстэй цуваатайгаа уралдаж давхисаар хүрч очдог байлаа. Тийм төрлийн нөхцөл
байдлаас тэс ондоо зовлон өнөөдөр Хонгорын түмэнд учирчээ.
Өвс тэжээл тээж очоод шийдчихдэг гамшиг биш болохоор сонгосон гишүүн нь хүртэл
тэднийгээ гамшигтай нь цуг гарзанд нь хаясан гэнэ. Хордчихно гэж айгаад байгаа
биз дээ гэж Хонгорынхон Цэрэнбалжир гэдэг гишүүнийхээ тухай цөхрөнгүй дуугарч
байна. Хараад нэмэргүй, хүлээгээд ирдэггүй ганц муу гишүүний арчаагүй дотрын
тухай одоо юу ч яриад хэрэггүй, гэтлээд гарч болдог зовлон мөн бол бид тэрэнтэй
тэрэнгүй туулчих л байсан гэх тэдний үг сэтгэл шимшрүүлнэ.
Мал сүрэг нь халуун намраар хээл хаях нь хаяж, зулбах нь зулбаж, тэр бүү хэл бүхэл
амьдралынхаа түүхэнд олж хараагүй эрэмдэг зэрэмдэг харахаас нүд халтирмаар төл
нэртэй амьтай амьгүй аймаар амьтан төрж, жигүүртэн шувууд нь газар шургаж унан
амь тавин татвалдаж, үр хүүхдүүд нь химийн хорт бодисонд хордон яр шархандаа
баригдаж, өөрсдөө идээ бээрэндээ идүүлчихээд дээшээ тэнгэр хол доошоо газар
хатуу үгээр хэлшгүй гамшгийн байдалд сум орноороо автчихаад байж байгаа
болохоор тэд бурхнаас ядаж гэтэлж болдог, даваад гарах арга замтай зовлон оноохгүйдээ
гэж гомдох нь аргагүй. Арга зам зааж, аврах гэтлэхийн тухай амнаасаа нэг ч үг
унагахгүй байгаа засаг төрөө “Ерөөсөө биднийг энд нь золигт гаргах гэж байгаа
хэрэг” хэмээн тэд хардаж байна. Ийм хэмжээний нийтийг хамарсан хордлого манай
оронд урьд өмнө тохиолдож байгаагүй юм байна. Хонгорт нүүрлээд байгаа өнөөдрийн
энэ гамшиг хүн төрөлхтний түүхэнд аюул заналаараа зартай онцгой байр байдал
гэдгийг аль болох сум орны иргэдээс нууцалж, өнгөлөн далдалт хийж, амыг нь
барьж, хуурч мэхлэх гэсэн хачирхалтай аргаар ажиллаж байгаа болохоор энэ бүсээс
сэтгэлийн амар амгалан гээч зүйл аль хэдийнэ хийсэн оджээ. Айлууд гэртээ
ганцхан зүйлийн тухай ярилцаж, аргатай нэг нь нүүж шилжиж, хүүхдүүд биеэрээ
туурсан юмнаас ичиж нугдайн дуугаа хураасан байна. Хүүхдийн цангинасан инээд
алга болж Хонгор нутаг дуугаа хураасан байна.
Сумын төвийн төрд данстай цөөн тооны албан хаагчид нь дээрээс өгсөн тушаалын
дагуу ажлаасаа салчихгүйн тулд арга буюу нутгийн олноосоо элгээ буруулсан үйл
ажиллагааг явуулж сууна. Сумын Засаг дарга Б.Батнаран өөрийн хувийн “Мич” гэх
компанидаа хятад иргэдийг авчран алт угаалгаж, мөнгөн ус цианитийн хортой элсээ
сумын төвийн иргэдэд байшин барилга барихад онцгой сайн чанарын бүтээгдэхүүн
хэмээн арилжиж орхисноос энэхүү гамшиг эхтэй ажээ. Мөнгөн ус, цианитийн хортой
элсийг сумын төвд байрлах компанийнхаа хашаанд хээвнэг савлан ачуулж, салхиар
дамжин нөгөө элс сум даяар хийсэн сүв болгоноор шургаж явсаар Хонгор нэлэнхүйдээ
хоронд нэвчиж орхиж. Тэр бүү хэл сургуулийн хүүхдүүдийг хөдөлмөрийн хичээлийнх
нь цагаар тэрхүү хортой элсийг шуудайлан зөөлгөж, сургуулийнх нь шалны доогуур
дэвсүүлж байсан тухай хүүхдүүд хоолой зангируулан ярьж байна. Энийг хорлон сүйтгэх
ажиллагаа гэхээс өөрөөр нэрлэх нэр олдсонгүй. Нутгийнхан анх Засаг даргын “Мич”
компани дээр хоёр хятад иргэн алт угааж байхыг хараад төдийлөн юм санадаггүй
байж. Санасан ч монгол хүний уужуу сэтгэл юу юугүй дэврээгүй. Одоо тэд Хонгор
сайхан нутгийг минь хоёрхон хужаа түйвээчихлээ дээ гэж нулимс дуслуулан ярьж
байна.
Нэг дарга нь ингээд аюулын харанга дэлдэнгүүт аймаг руу эрүү үүсгэгдээд явчихаж.
Харин нөгөө дарга нь “Хонгорын мэдээ” хэмээх нэртэй ухуулах хуудсаараа
дамжуулан ард иргэддээ юу ярьж байгааг та бүхэнд толилуулъя.
Хонгор сумын Засаг даргын үүрэг гүйцэтгэгч Д.Ганхуяг: Хоёр толгойтой тугал биш,
ховорхон үзэгддэг тархины хавдар
Хонгор суманд Улаанбаатар хотоос химийн болон химийн хортой аюултай бодисын
эсрэг бодлого зохицжуулалтын үндэсний зөвлөлөөс манай суманд хавар ажиллаж
саармагжуулалт хийж байсан багийнхан ахин ирж шинжилгээ аваад явсан. Хариу нь
удахгүй гарна. Гарах хариунаас шалтгаалан Хонгор сумыг цаашдаа яах вэ гэдэг
асуудал яригдана. Үнэхээр хортой байна уу, хоргүй байна уу гэдэг нь эцэслэн
шийдэгдэнэ. Урьд урьдын шинжилгээ буюу долдугаар сард авсан шинжилгээгээр мөнгөн
усны байх ёстой хэмжээ өндөр гарч, өвчлөл хүндэрсэн нь үнэн. Гэхдээ наймдугаар
сард авсан шинжилгээгээр агаар дахь мөнгөн усны хэмжээ буурсан. Сүүлийн
хариунууд бүгд буурсан хариунууд гарч байгаа. Бид өвчилсөн иргэддээ дусал
хийлгэж, ойр зуурын эм тариагаар хангаж байгаа.
-Мөнгөн усанд хордсон хүмүүсийн тоо хэд
хүрсэн вэ?
-Долдугаар сараас эрс нэмэгдсэн л дээ. Бид өдөртөө 90 орчим хүнд дусал хийлгэж
байна. Дарханаас өдөрт хоёр эмч ээлжлэн ирж үзлэг эмчилгээ хийж байгаа. Сүүлийн
үед Хонгор суманд үсгүй тугал гарсан, хоёр толгойтой тугал гарсан, гахай
давжаарч өсөлт нь зогссон, эмэгтэйчүүд нь зулбаж, үр хөндүүлж байна гээд янз
бүрийн мэдээлэл гараад байгаа. Газар дээрээ ийм юм болоогүй. Урангоогийн тугал
хоёр толгойтой гарлаа гэж байна. Энэ бол хоёр толгой биш. Ховорхон үзэгддэг
тархины хавдар байна гэсэн мал эмнэлгийн шинжилгээ гарсан.
-Голомтын бүсэд Дарханаас усаа зөөж
хэрэглэж байгаа. Зөөврийн ус, гаднаа байгаа хашааны худагны ус хоёрыг
хэрэглэж байгаа тохиолдолд тууралт буурахгүй гэж яриад байна?
-Өдөрт хоёр удаа 10 тонн ус Дарханаас зөөж байгаа. Засгийн газраас усны шинэ эх
үүсвэрийг барих хоёр худаг ухах хөрөнгийг шийдэж өгсөн. Одоо тендер зарлах
шатандаа явж байна. Удахгүй ажил эхлээд энэ жилдээ нэлээд ажил нугарчихна
гэсэн төлөвлөгөөтэй байна.
-Хонгорын иргэдийн мах, сүү, тариа
ногоог авахгүй байна гэж иргэд бухимдаад байна. Яах вэ?
-Манай сумын иргэдийн гол амьжиргаа нь газар тариалан, мал аж ахуй. Буруу ташаа
мэдээлэл их цацагдаж байгаагаас болоод борлуулалт нэлээд муудсан. Иймээс би
дарханчууддаа хандаад албан ёсны тайлбар хиймээр байна. Манай Хонгорт цианит
бол байхгүй ээ. Мөнгөн ус ч сүүлийн үед багасч зөвшөөрөгдөх хэмжээнд хүрсэн
гэж дүгнэлтүүд гараад байгаа. Тэгээд ч мөнгөн ус бол хүнд металл учир
ногоогоор дамжихгүй. Манай сумын ихэнх тариа ногоо голомтоос хол. Хүйтний
гол, Хараа гол, Могойн гол, Мухрын гол гээд бүгд нэлээд алс урсдаг. Тэгэхээр мөнгөн
ус тийшээ очиж наалдахгүй.
…Засаг даргын яриаг уншаад бид инээж, тэд эмгэнэж байлаа. Нэг айлын үнээнээс
хоёр толгойтой тугал төрж Хонгор даяар шуугиан болжээ. Очиж үзсэн иргэдийн ярьснаар
бол хүүхэлдэйн кинонд гардаг аймшгийн динозаврын зулзаганы төрхтэй төстэй
толгой дээрээ модны ур шиг арзайж цэлхэгнэсэн үзэшгүй муухай ахиад нэг толгой
залгаатай байсныг тэд гэрчилж байна. Малын эмч нөгөө овгор юм руу тариураар пүлхийтэл
хатгатал ногоон шар өнгөтэй идээ бээрэрхүү шингэн зүйл олгойдож байснаа
шалчийгаад буучихсан гэнэ. Эх нь ч төд удалгүй үхэж, нөгөө аймшгийн амьтныг
аймаг руу музейд тавина гээд аваад явцгаасан гэж нутгийнхан ярьж байна. Бас
тугалын эзнийг янз бүрээр аргалж, дарамталж байгаад мөнгөн уснаас болоогүй
гэсэн бичиг хийлгэн гарын үсэг ч авсан гэнэ. Харин аймгийн мал эмнэлгийн дарга
энэ талаар ингэж ярьж байна.
Дархан-Уул аймгийн ХХААГ-ын мал
эмнэлгийн үржлийн албаны дарга Х.Хавсамет:
-Хонгор суманд үсгүй тугал гараагүй ээ. Тэр яригдаад байгаа тугал чинь бол
тугал биш юм шүү дээ. Зүгээр нэг хээл хаясан зулбалтыг мэдээллийн хэрэгслээр
тарааж байгаа нь зүйд нийцэхгүй.
-Хоёр толгойтой тугал гарсан талаар
тайлбар байна уу?
-Иргэн Сүхцэрэнгийн үхэр төрж байна гэсэн дуудлагаар малын эмч Гэрэлцолмон, Дүгэрсүрэн,Энхцэцэг
нар үзлэг хийгээд эх барихын тусламж үзүүлэх боломжгүй тул хагалгаа хийж
тугалыг авсан. Тэгэхэд тэр тугал тархины усан хавантай гарсан. Дархан
Сэлэнгийн нутагт анх удаа гарч байгаа тохиолдол юм. Тийм учир бид арьсыг битүү
өвчиж аваад чихмэл хийж мал эмнэлгийн эмгэг судлалын музейд тавих болсон. Мөнгөн
уснаас болоогүй гэдгийг албан ёсоор хэлье.
-Тэгэхээр Хонгор суманд дахин ийм тугал
гарахгүй гэж ойлгож болох уу?
-Тэгэлгүй яахав.Тийм асуудал дахин гарахгүй.
…Нэг айлын үнээнээс хоёр удаа үсгүй тугал төрчихөөд байхад энэ эрхэм тэднийг үгүйсгэсээр
байгаа гэнэ. Зулбалт гэх ганцхан үг унагачихаад эздийг нь тас загначихаад
давхиад явчихна.
Биднийг оччихоод байхад Хонгорт ахин нэг аймаар зэрэмдэг тугал гараад ирсэн.
Толгойгоороо биш бөгсөөрөө төрсөн тэр тугал эрүүний дороо хэсэгхэн үстэй, бас сүүл
нь үстэй, бусад газар нь үсгүй харахын аргагүй муухай амьтан байлаа. Амьд
гараад төд удалгүй үхэж айлын эзэн ахиад л Хавсамет дарга руу утасдлаа. Утасны
цаана мань дарга “Би очиж үзэхгүй, хөдөө явж байна за юу” гэж хашгираад
тасалсан. Үгүйсгээд байгаа үсгүй тугал ахиад л нэг гараад ирлээ. Маргааш
аймгийн дарга нар нь юу мэдээлэхийг бүү мэд. Үсгүй тугалны эзэнг аймгийн Засаг
дарга Хаянхярваа “Үзэшгүй муухай тугалныхаа зургийг барьж энд тэндгүй гүйлээ”
гэж баахан загнаад зогсохгүй, цагдаа явуулж байцаалгаж дарамтлуулжээ. Химийн
хорт бодисонд хүн малгүй хордчихоод яахаа мэдэхгүй шаналж суугаа тэднийг хэл
ам хийдэг улсууд гээд нүд үзүүрлэж эхэлсэн гэнэ. Эхнэр нь гэнэт өвдөж, хамрынх
нь цус тогтохгүй сандарч Дархан руу үзүүлэхээр явжээ. Гэтэл эмнэлэг хүрээгүй
явж байтал нь хоёр чих, хоёр нүднээс нь цус гарч эхэлсэн гэнэ. Үүнийг аймшиг
гэхгүй юм бол бид юуг аймшиг гэх юм бэ. Эрүүл мэндийн дэд сайд А.Отгонболдыг
Хонгорт айлчлан очоод байх үед мөнөөх эмэгтэй муужран унаж эмнэлэгт хүргэгдээд
байж. Дарханд үзсэн эмч нар нь “Та гүн хордлоготой байна” гэж хэлээд зөвлөгөө
өгөөд явуулсныг хэлтэл дэд сайд “Юуны чинь гүн хордлого юугаа яриад байгаа юм,
ямар ч гүн хордлого байхгүй за юу” гэж ирээд загнаж гарсан тухай харуусан ярих
эмэгтэйд хэлэх үг олдсонгүй. Тэр бүү хэл биднийг сумын ерөнхий эмчтэй уулзахад
энэ эмэгтэйн талаар илтэд дургүйлхэн үгүйсгэсэн аястай үгийг унагаж байсан
юм.
Сумын ерөнхий эмч Цэцгээ: Хоёрхон хүүхэд
л хамуурсан ш дээ
Сумын эмнэлгээр орж ерөнхий эмчтэй нь уулзлаа. Сэтгүүлчдээс залхаж гүйцсэн
хэмээн ихэрхэх тэр эмэгтэй бидэнд хоёр дахь буюу иргэдийн ярьж байгаагаар
засагдаж ирээд байгаа худлаа шинжилгээний хариуг баахан ярив. Тэрийг нь
алгасаад нэгэн асуултын хариуг та бүхэнд хүргэе.
-Танай Хонгорынхон нэлэнхүйдээ хамуурсан гэж үнэн үү. Яагаад тийм юм болдог
билээ?
-Хамуу байхгүй. Дотуур байранд 64 хүүхэд байдаг. 61-ийг нь үзлэгт хамруулсан.
Хоёр л хүүхэд хамуурсан нь тогтоогдсон.
…Эрүүл мэндийн сайд Д.Туяа сумын иргэдийн 60 хувь нь хамуурсан хэмээн мэдэгдэл
хийсэн нь Хонгорынхныг галзууруулах гэж байна. Энд гамшиг нүүрлэж хүмүүс өвдөж,
хүүхдүүд шаналж байхад газар дээр ганц ч удаа ирж танилцаагүй атлаа манай
сумынхныг хамуутай гэж гүжирдсэнийг уучлахын аргагүй байна гэж тэд шагширч
байлаа. Эрүүл мэндийн сайд, орон нутгийн эмч хоёрын гаргаж тавьж байгаа факт
хоорондоо ямархуу зөрүүтэй байгааг та бүхэн дүгнэнэ биз ээ.
-Хонгорт насаа элээсэн бид эцэстээ ийм эмгэнэлтэй дуусч болно. Харин Хонгорынхны
үр ач нар, тэдний үрийн үрд ямар гай зовлон ирэхийг хэн ч мэдэхгүй. Яагаад энэ
сайд дарга нар манай сумыг ингэж хөсөр хаяж байгаа юм бэ гэж тэд эмгэнэн ярьж
байна. Одоогийн байдлаар хоёр ч эх дутуу төрснийг эмнэлэг ихэд нууцалж байгаа
юм байна. Гарсан хүүхдийн нэг нь бас л тайлбарлахын аргагүй хачин сонин байсан
гэдгийг нутгийнхан шивэр авир ярьж байлаа. Хөөрхий залуу бүсгүй таван сартай
ийн зулбаж гэрлэх гэж байсан залуу нь тэр байдлаас болоод дүрвэн одсон гэхийг
сонсоод сэтгэл эмзэглэхгүй байхын аргагүй байлаа. Хонгорын иргэдийн цусны
даралт ихсэх тохиолдол элбэгшиж байгаа гэнэ. Тэдний нүд арган улайж, хоолой нь
хатаж, биеэр нь юм туурснаас гадна толгой нь тэсэхийн аргагүй өвддөг тухай
захын айлаар ороход л ярьж байна. Хоёр хүүхэдтэй залуухан ээж бидэнд “гурван
настай хүүгээ Дархан руу явуулчихсан. Бага маань дөрөвхөн сартай. Хөхний сүүгээр
хор дамждаг бололтой. Хүүхэд мань туурч эхэлсэн гээд өөрийнхөө биеийг үзүүлэв.
Энд тэндгүй улаан гөвдрүү. “Усаа хаанаас ууж байна” гэсэн асуултад хашаанаасаа
гэж хариуллаа. Гудамжинд таарсан захын хүүхдийг дуудаад асуухад л цэнхэр өнгийн
түрхлэг түрхсэн шархтай биеэ хүүхдийн гэнэн цагаан сэтгэлээр цамцаа сөхөн үзүүлэх.
Энд хоёр ч хүн цус харвачихаад байгаа гэж эх сурвалж өгүүлсэн. Харин эмнэлэг
тэрнийг нь жам ёсны харвалт гэх маягийн хариугаар л таглаж байгаа гэнэ.
Хуучин Засаг даргын хаанчлал энд хэрээс хэтэрчээ. Түүний ах дүү танил талынхан
хэвлэл мэдээлэлд янз бүрийн юм ярилаа хэмээн зарим нэг хүнийг зодож занчсан
явдал биднийг очихын урд шөнө болсон байв. “Мич” компаниас хортой элс худалдаж
аваад байшингаа шавардсанаас болж гэрээрээ хордсон айлын эзэгтэй аймгийн
дарга Хаянхярваад хандаж “Ядаж гэр олгооч” гэж гуйгаад элдвээр загнуулсан
тухай иргэд ярьж байлаа. “Чи хортой байшингаа өөрөө нураагаад газартай тэгшлэхгүй
юу. Би аваачаад хаяад өгөх үү. Битгий олон юм яриад бай. Чамд гэр өгч чадахгүй”
хэмээн дуугаа өндөрсгөн загнасан Засаг даргыг аймгийнхаа хамаг юмыг өмч
хувьчлалаар авчихсан атлаа ард иргэддээ ингэж л ханддаг хүн дээ гэж тэд
гомдоллосон. Гахай үхлээ гээд мэдэгдэхэд дуудлагаар ирсэн албаны хүмүүс эзнийг
нь сүржигнэлээ хэмээн загнах, арьснаас нь хусаж шинжилгээ гэх зүйл аваад явах
гэхээр нь аргаа бараад нүдэн дээр нь гахайгаа алаад дотор эрхтнүүдийг нь үзүүлэхэд
шинжээчид дуугарч чадахгүй ангайсан гэх. Гахайн элэг голоороо цууран хагарч,
уушиг нь мөөгөнцөр маягийн цагаан цагаан эдэд идэгдэн агшсан гээд хүн хараад л
гайхмаар шинж тэмдгүүд илэрч байгааг эзэд нь шагшин ярьж байна. Харин
ходоодноос бусад эрхтэнг нь шинжилгээнд авч явчихаад дүгнэлтээ гаргахдаа
ходоодон дотроос нь хулганы хор илэрлээ гэсэн дүгнэлт гаргачихсан байгааг тэд
гайхаж ядаж байлаа. Нэг айлын 27 гахай гэнэт үхэж, бусад гахайнуудынх нь өсөлт
зогсон давжаарч, биеэр нь дүүрэн хөх толбо тодрон гарч ирсэн гэнэ. Биднийг
газар дээр нь очиж үзэхэд гахай нь ч тэр, нохой нь ч тэр хэвийн харагдаагүй.
Хонгорынхон хүн малгүй толгой гудайсан байна. Замын хажуугаар хэсэг хэсгээрээ үхэдхийн
унасан бор шувуунуудыг бид явж үзэв. Оройдоо үхсэн болжмор бүр ихэсдэг гэнэ.
Харин дарга нар болохоор бор шувуу машинд дайрагдаад байна гэдэг гэнэ. Үнэхээр
ийм тохиолдолд бид хэлэх үг олдохгүй гацаж байв. Сэтгүүлчдээс дарга даамлууд
нь дөлөн зугтаж, найдах юмгүй энэлж суугаа ард иргэд нь бүчин уулзаж, бид л
асуудлыг нь шийдчих юм шиг сэтгэлээ дундалж аваад явахыг нь харах гашуун
байлаа.
Б.Ганчимэг