Зуд гэж юу вэ?
Монголчуудад зуд гэж том гамшиг нүүрлэж байгаа гэнэ. Зудыг гадаад хэлнээ орчуулахад төвөгтэй гэж орчуулагч ярьж байна. Учир нь бидний нэрлэж заншсан зуд гэдэг нь ихээхэн хэмжээний цасыг хэлэх ба хоол ундтай бол хүн, малгүй зутрахгүй байх боломжтой. Хачирхалтай нь бусад орнуудад манайхаас хэд дахин их цас орсон ч сайндаа л хотын аврагчид зам гаргаж орхивол санаа зовох юмгүй. Эндээс харахад их цасыг зуд гэж хэлж болохгүй бололтой. Тэгвэл юуг зуд гэж нэрлэх, бас хаана болдог вэ гэсэн асуулт гарна. Сонирхолтой нь Монголын хөдөөд, малдаа хадлан бэлдээгүй малчиныд гэсэн хариулт гарчээ.

Монголчууд зуд үйлдвэрлэдэг өөрийн гэсэн технологитой. Хэн нэгэн этгээд өөрийнхөө төлөө бус хотынхныг турааж алахгүйн тулд, дээр нь Чингисийн Монголын өв соёл, ёс заншлыг авч үлдэхийн тулд малчин болно. Тэднийг зоригжуулагч, соён гэгээрүлэгчийн арми байдаг. Тэр нь хөдөө байсан нь хотшиж, хотод амьдардаг нь Америкад суурьшсан хөдөөгийн сайхныг магтан дуулагч урлаг, яруу найргийнхан. Тэд уянгалаг эх оронч яруу найргаа Парисын цамхаг дээр уншиж суухад, түүнд итгэсэн нэгэн эр улс үндсээ аврахаар мал дагаж хөдөө хөхөрнө. Гадныхан “Монголд юу үзэх гэж ирдэг вэ” гэсэн асуултад 90 хувь нь малчдын амьдралыг гэж хариулжээ. Энэ нь манай малчид дэлхийд хосгүй үзмэр болоход ойртсоныг гэрчилнэ.

Зуд хэрхэн төрдөг вэ?
Жилд арван саяар нэмэгдэж байгаа мал зудын таатай орчинг үүсгэнэ. Гэхдээ малчин малтай болохоороо зуд болдог гэвэл нүгэл. Малчин малтай байж болох боловч зудтай байхын тулд өвсгүй байх нь гол үзүүлэлт. Дээр нь хавар, намар шаардлагатай. Гэхдээ зүгээр нэг биш. Тэжээл тарих аргагүй шуурсан хавар, хадлан авах боломжгүй усаар шаагисан намар. Дээр нь цас ордог өвөл, найр хийдэг зун байхад зудын бэлтгэл хангагдсанд тооцно. Ийнхүү зудын тохироо бүрдсэнээр өвөл болсон тохиолдолд зуд болох нь тодорхой болно.

Гадныханы ажсанаар бол хэдэн маддаа жаахан тэжээл бэлдчихсэн малчид шиг жаргалтай өвөлжих амьтан энэ дэлхийд байхгүй аж. Цэлийсэн талын цэвэр агаарт ориг мах, идэж хотын шуугианаас алсад дуртайгаа хийх, эс хийх эрх эдэлж насыг барна гэдэг өндөр хөгжилтэй орны иргэдийн хойт насны мөрөөдөл. Гадны нэгэн иргэн “Монголын зуд гэдэг нь малдаа өвс тэжээл бэлдээгүй малчны заль” шууд гэж хэлсэн гэдэг. Тэрээр цааш нь хэлэхдээ “Асар уудам нутагтай энэ оронд бэлчээр үнэгүй, хүсвэл хэн ч хаанаас үнэгүй тэжээл бэлдэх боломжтой. Дээхнэ үед ямар ч техникгүйгээр гараараа өвс бэлдээд хэнээс ч тусламж хүсэхгүйгээр өвлийг давдаг байсан. Одоо монголчуудад ганц жижиг трактор байхад бүтэн сумын мал өвөлжих тэжээл бэлдэх боломжтой болсон. Зун найр хийсэн малчин, морь уясан дарга нарыг л харж болно” гэжээ. Эңдээс дарга яагаад зуданд буруутай вэ гэдэг асуулт гарна. Залхуу малчны хотонд зудыг эх баригч нь багийн даргаас эхлээд Ерөнхий сайд гэсэн асар том пиарын баг байдагт хэргийн учир оршино.

Өвлийг зуд болгох технологи
Энэ том багийг мэдээллээр хангагч нь мэрэг, төлөгчдөөс ялгагдахаа больсон ус, цаг уурын нэртэй байгууллага. Тэд өвөл болохыг өвөл болсоны дараа мэдээлхээс гадна, өвөл нь зунаас хүйтэн гэдгийг гурван ес эхэлсэн хойно нуулгүйгээр зарлана. Нэгэнт улс орон даяар хүйтэрсэнийг зарласан тул багийн дарга сумын даргадаа хоёр төө цас орж, хоёр төл осгож үхсэн тухай зоримог мэдээ илгээнэ. (Үнэн хэрэгтээ сөөм цас орж, нэг төл харангадаж үхсэн) Хэдийгээр нэг багийн дарга ийнхүү мэдээлсэн боловч ийм л мэдээ тэсэн ядан хүлээн, гиюүрч суусан сумын дарга бүх багийн бэлчээр таван төө цас, мөсөөр хучигдаж малчид бүгд хөлдүүс болсон ба хэдэн хонийг нь өөрөө эрийн сайнаар авч үлдсэн баатарлаг мэдээ аймгийн даргадаа дамжуулна. Уг нь нэг ч малчин осгоогүй. Гэхдээ ийм мэдээ малчдын зунжин найрласан банкны өрийг хүчингүй болно. Аймгийн дарга нарыг Үндсэн хууль зөрчих аюулаас урьдчилан сэргийлсэн сайн мэдээнд тооцогдоно. Учир нь Үндсэн хуулинд хүн биш мал төрийн хамгаалалтад байна гэж заасан.

Мал үхвэл эрх баригчид Үндсэн хууль зөрчсөн хэрэгт орно. Энэ цагаас эхлэн дунд шатны зудын пиарчид хоолондоо орох ба аймаг, нутгийн зөвлөл гэх нэрээр багаар бодход 50- 250 саяыг хүртэнэ. Гэхдээ ус, элс хоёр ч хязгаартай байдаг тул өвсгүй, амны фигуртай, зудыг зүрх зүсэм зурагласан нь илүү их мөнгө хүртэнэ. Хүний аминд хүрсэн ханиадны томуутай тэмцэхэд мөнгө олдоогүй гэдэг. Гэтэл цахилгааны төлбөрөө хийгээгүй Эрдэнэт үйлдвэр, төрийн хувийн өмчөө ялгахаа больсон ТӨХ хонины амийг авархаар нүд ирмэхийн зуур овоолж гайхуулна. Энэ бүхнийг бахдан харсан Ерөнхий сайд УИХ, НҮБ, донор орнуудад төр малаа хамгаалдаг Ардчилсан үндсэн хуулийг хэрэгжүүлэхэд сэтгэл санааны биш хэдхэн ногооны тусламж үзүүлэхийг уриална. Тэр ногооноор нь сумын Засаг дарга өвсний, аймгийн дарга нь тээврийн бизнес хийж, нутгийн зөвлөл сонгуулийн, намын гишүүд нь өөрсдийнхөө пиарыг хийхийг Ерөнхий сайдаас илүү мэдэх хүн байхгүй. Гэхдээ зуд намын пиар, нам ерөнхий сайдын пиарыг хийдэг тул нүдээ аньж чихээ бөглөхөөс өөр аргагүй. Тиймээс Ерөнхий сайдад өвс хаддаг малчин хайснаас өвлийг зуд болгох нь илүү хялбар байж таарна.

Х.Баттөгс