Боловсролын салбарын 2026 оны төсвийн төсөлд олон нийтийн санал авах танхимын хэлэлцүүлэг болсон билээ. Энэ үеэр “Бүх нийт боловсролын төлөө!” Иргэний нийгмийн үндэсний эвслийн Ерөнхий Зохицуулагч Д.Тунгалаг төсвийн төсөлд зарим саналыг хүргүүлсэн билээ. Бид энэ талаар болон Монгол Улс ирэх 2026 оныг Боловсролын жил болгон зарлаж буйтай холбоотой ямар арга хэмжээ, хөтөлбөр шаардлагатай талаар ярилцлаа.

-Өмнө нь төсвийн төсөлд иргэдээс ийм өргөн хүрээнд санал авч байгаагүй санагдаж байна. Боловсролын төсөвт өмнө нь хэрхэн санал авдаг байсан юм бэ?
-Боловсролын яам өмнө нь Үйлдвэрчний эвлэлд болон манай байгууллагад танилцуулаад санал авч байсан тохиолдол бий. Түүнээс ийм өргөн хүрээнд олон хүнд танилцуулаад санал авч байсан тохиолдол байхгүй.

-Ирэх жил Боловсролын жил болгон зарлаад буй. Энэ хүрээнд ямар ажлуудыг хийх шаардлага боловсролын салбарт байна гэж бодож байна вэ?
-Төсөв санхүүжилт, тодорхой хөрөнгө оруулалт байхгүй л бол хэчнээн удаа Боловсролын жил гэж зарлаад нэмэргүй. Сангийн яамнаас төсвийн хязгаар өгчихсөн л байна. Тиймээс төсөвт боловсролын жил болох гэж байгаа тул давуу байдал олгох зүйл огт алга гэсэн үг. Нэг үгээр бид хангалттай төсөвгүй боловсролын жилээр бид яах вэ дээ. Хоёрдугаарт, боловсролын жилийг угтаад зөвхөн сургууль, цэцэрлэг, байшин барилга л барина гээд байгаа. Угтаа бол суралцагчийн чанар, тэгш байдалд адилхан анхаарч, зорьсон ажлуудыг төлөвлөх шаардлагатай. Хөгжлийн бэрхшээлтэй 2000 гаруй хүүхэд сургуулийн гадна байдаг. Тэднийг сургахад анхааръя. Сургуульд сурдаг хэр нь бусадтай адил чанартай боловсрол эзэмшиж чадахгүй, сургалтын үйл ажиллагаанд оролцож чадахгүй байгаа хүүхдүүдийг хэрхэн сургахад анхааръя.

Нэг үгээр бид хангалттай төсөвгүй хэр нь боловсролын жилээр бид яах вэ дээ. Хоёрдугаарт, боловсролын жилийг угтаад зөвхөн сургууль, цэцэрлэг, байшин барилга л барина гээд байгаа. Угтаа бол суралцагчийн чанар, тэгш байдалд мөн анхаарч, зорьсон ажлуудыг төлөвлөх шаардлагатай. 

Дэлхийн банкны судалгаагаар нийгэм-эдийн засгийн доод бүлгийн 40 хувийн өрхийн хүүхдүүд боловсролд хоцрогдоод эхэлсэн. Тэдэнд хичээлийн дараах нэмэлт давтлага, дүрэмт хувцас, хичээлийн хэрэглэл, сурах бичиг хэрэгтэй. Гэр бүл нь худалдаж авч өгч чадахгүй тул эдгээрийг төсөвт тусгах шаардлагатай буюу тэдгээр хүүхдүүдэд тусгайлсан дэмжлэг хэрэгтэй юм. Мөн тэдгээр хүүхдүүдэд цахимаар даалгавар хийх ухаалаг утас, компьютер байхгүй шүү дээ. Тэр бүгдийг нь хэрхэн нөхөх талаарх бодлого гаргаж түүндээ төсвөөс тодорхой хэсгийг тусгах шаардлагатай байгаа юм. Тэгш байдалд анхаарна гэдэг нь энэ юм.

Мөн хос хэлний боловсролын бодлогыг саяхан баталлаа. Учир нь тэдгээр хүүхдүүд үндэсний дунджаасаа 7 жилийн хоцрогдолтой юм. Бодлого баталж, тодорхой төсөв тусгахаар болсон ч төлөвлөгөө нь олж хараагүй. Бидэнд танилцуулаагүй.

Дараагийн төсвийн жилд ямар бодлогын болон төсвийн шинэчлэлт хийх гэж буйгаа танилцуулаагүй. Мөн Боловсролын дэмжих жилд цэцэрлэг, сургууль барихаас өөр яг юу хийх нь мэдэгдэхгүй байгаа юм.

Чанар сайжруулах, эрх тэгш байдлын талаар нэг ч үг дурдсангүй. Хэрэв чанар сайжруулах гэж байгаа бол багшийн чанар нэгдүгээрт байх ёстой. Багш бэлтгэл маш чухал, мөн одоо ажиллаж байгаа багш нараа хөгжүүлэх, чадавхжуулах хэрэгтэй. Гэхдээ энэ төсвийн төсөлд "Багш бэлтгэх хөтөлбөрөө шинэчилнэ" гэж дурдсан байсан ч мөн л "хэрхэн, яаж" гэдэг нь тодорхойгүй байна.

Хэрэв хүний хөгжил боловсролын жил гэж өргөн утгаар нь авч үзэж байгаа бол бусад яамд ч мөн боловсролын чиглэлд хөтөлбөр хэрэгжүүлэх боломжтой. Жишээ нь Байгаль орчны яам нь иргэд, хүүхдүүдэд байгаль орчноо хамгаалах эсээ бичлэгийн уралдаан, залуу байгаль хамгаалагч хөдөлгөөн, дархан цаазтай газраар аялах гэх мэт арга хэмжээг зохион байгуулж болно. Эсвэл Сангийн яамнаас иргэд, хүүхдүүдэд санхүү, эдийн засгийн боловсрол олгох хөтөлбөр хэрэгжүүлэх гээд боловсролтой холбоотой юу ч байж болно шүү дээ. 

-Сургалтын хөтөлбөрүүдийг шинэчилж буй. СӨБ-ын хөтөлбөр энэ хичээлийн жилээс хэрэгжинэ. Уг хөтөлбөрт олон талын санал тусгалгүй, маш яаран сандран баталсан гэсэн мэдээлэл сонссон. Хөтөлбөрийг хаанаас баталдаг вэ?
-Боловсролын хүрээлэнгээс хөтөлбөрийг баталдаг ба 40 гаруй хүмүүсийн бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг буюу их дээд сургуулийн багш, цэцэрлэгийн багш, арга зүйч нар багтдаг. Баталсан хөтөлбөртөө олон улсын байгууллагын экспертүүд, олон жил СӨБ-д ажилласан туршлагатай багш гэх зэрэг салбарын хүмүүсээс гурван ч удаа санал авсан гэсэн. Гэхдээ заримынх нь саналыг тусгаагүй гэсэн гомдолтой байсан. Харин биднээс огт санал аваагүй. Үндэсний зөвлөлд батлагдахаас өмнө олон нийтийн хэлэлцүүлгээ хийхийн урд өдөр нь биднийг оролцохыг хүссэн имэйл явуулж байгаа юм. Нэг ёсондоо санд мэнд л батлагдчихсан. Одоо нэгэнт батлагдчихсан, хэрэгжих гэж байна. Тиймээс хэрэгжиж эхлэхээр нь юу ч гэсэн харъя гэсэн бодолтой байна.

Энэ төсвийн төсөлд "багш бэлтгэх хөтөлбөрөө шинэчилнэ" гэж дурдсан байсан ч мөн л "хэрхэн, яаж" гэдэг нь тодорхойгүй байна.

-2022 оноос хойш Боловсролын төсөв өндөр дүнгээр өссөөр байгаа. Гэхдээ төсөв нэмэгдэхийн хэрээр гарах үр дүн хэр хангалттай байгаа гэж та дүгнэх вэ?
- СӨБ, ЕБС-д шинээр суралцах хүүхдүүдийн тоо жил бүр өсөж байгаа. Жил бүр 20 мянгаар нэмэгддэг. 2030 он гэхэд 1 дүгээр ангид элсэх хүүхдүүд 80 мянгад хүрнэ гэсэн тооцоо бий. Тиймээс төсвийн өсөлтийн зардал тэдгээр хүүхдүүдэд л зарцуулагдаж байна гэсэн үг. Нөгөө талдаа бусад өсөлт нь шинэ зардалд зарцуулагддаг. Өмнө нь яаманд батлагдаж, хэрэгжүүлдэг байсан бол одоо сургуулиудад шинэ зардалд зарцуулагдах төсвүүдийг хуваарилдаг болсон. Жишээ нь, багшийн эрүүл мэндийн үзлэг, тоног төхөөрөмжийн зардал /компьютер, принтер гм/, цахим зардал буюу багш дата, сургууль интернет авах гэх мэт зардлууд гардаг.

Нэг үгээр сургуульд санхүүгийн зарим нэг эрх мэдэл очдог болсон гэсэн үг. Өмнө нь төсвийн зардлын 80 хувь нь багш ажилтнуудын цалин урамшуулалд зарцуулагдаж, 10 хувь нь халаалт, үлдсэнээр нь бусад буюу бичиг хэрэг, томилолт зэрэгт зарцуулаад дуусдаг байсан. Харин одоо захирал буюу сургууль төсвийн хагас эрх мэдэлтэй болсон гэсэн үг. Хэрэв зөв ашиглаж сургуульдаа хэрэгтэй юмсыг авч, зөв зүйлдээ зарцуулбал хүүхдийн сурлагын амжилтад нөлөөлнө. Гэхдээ зарцуулалтыг иргэд, сургуулийн хамт олон, эцэг эх, сурагчид хянах боломжгүй. Тиймээс эцэг эхийн зөвлөл хянахгүй бол өдгөө СЭМҮТ-д үүсээд байгаа шиг нөхцөл байдал бий болох магадлалтай. Сургуулийн зардлыг эцэг эхийн зөвлөл хянахгүй бол СЭМҮТ-д үүсээд байгаа шиг нөхцөл байдал үүснэ

- Гүйцэтгэлийн үнэлгээнд суурилсан санхүүжилт зарим орон нутгийн сургуульд хэрэгжихэд хүндрэлтэй болсон талаар та яриандаа дурдсан. Энэ талаар дэлгэрүүлбэл?
-Ирэх хичээлийн шинэ жилээс гүйцэтгэлийн үнэлгээний санхүүжилт олгох эсэх нь ер нь их хэцүү нөхцөл байдалд байгаа. Төсвийн тодотголоор боловсролын төсвөөс нэлээн хасаад, Боловсролын яам сургуулиудын төсвийг захиран зарцуулахтай холбоотой дүрэм журам, аргачлал заавраа цаг хугацаанд нь баталж өгөөгүйгээс болоод энэ хичээлийн жилээс эхлэн салбарын төсөв хүндэрч магадгүй нөхцөл байдалд орсон. Үүнээс улбаалаад сургалтын хэвийн үйл ажиллагаа алдагдах түвшинд хүрч магадгүй талаар иргэний нийгмийн байгууллагын зүгээс Ерөнхий сайд Г.Занданшатарт уламжилна.

Зарим дүрэм журам нь алдаа мадагтай, хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй гэдгийг нь Үндэсний Аудитын шалгалтаар ч тогтоочихсон. Үүнтэй холбоотойгоор хөдөө орон нутгаар багш нартай уулзаад явж байхад үр дүнгийн гүйцэтгэлийн шагналаа авч чадахгүй байх вий гэсэн санаа зовнилтой байсан. Мөн аудитын шалгалтаар төсвийг захиран зарцуулагч зардлуудыг хооронд нь гүйлгэж, замбараагүй зарцуулалт хийснийг баталсан. Тиймээс төсвийн ерөнхийлөн захирагч хариуцлагагүй үйлдэл гаргаснаа болж салбарын төсөв хүндрэх вий гэж санаа зовж байна.

- Ярилцсанд баярлалаа.