Монгол Улсын газар тариалан бие даасан салбар болон хөгжил жилд 650-900 мянган тонн ургац хураан авч дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангаж гадаадад тариагаа экспортолдог байсан түүх саяхан. 1970-1980 онд газар тариалангийн салбар эрчимтэй хөгжиж байсан. Тариаланд эрчимтэй нэвтэрч байсан техник технологи буруу замаар будаа тээсэн хүний гарт орж алдагдаж эхэлсэн. Олон шалтгаанаас болж газар тариалан Монгол Улсад сэргэх үү мөхөх үү гэсэн салаа замын үзүүрт ирсэн. Харин өнгөрсөн жилийн "Атрын III аян энэ салбарт сэргэн мандалтын үеийг авчрах бас нэгэн хүч болсон билээ. Газар тариалангийн улирлын ажил эхлэх болсонтой холбогдуулан Хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны газар тариалангийн бодлого хэрэгжүүлэлтийг зохицуулах дарга Ц.Пэрэнлэйтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Энэ жилийн газрын уринш, үрийн нөөцийн хүрэлцээ ямар байгаа вэ. Хаврын ажил өрнөхтэй зэрэгцээд шатахууны үнэ нэмэгддэг. Танай яам үүнд хэрхэн бэлдэв?
-Хаврын тариалалтын талаар Засгийн газарт хандсан. ОХУ-аа ирэх зээлэнд 20 мянган тонн дизель түлш хаврын тариалалтын үеэр ирнэ. Манай аж ахуй нэгжүүд ч тодорхой хэмжээний шатахууныг нөөцөлсөн байна лээ. Үр тариа суулгах нийт талбайдаа сайн чанарын уринш хийсэн. Улсын хэмжээнд үр тариа 260 000, төмс 11 000, хүнсний ногоо 7.5 мянган га малын тэжээл 10 мянган га газарт тариалах бэлтгэл хангагдаж байна. Үр тарианы 70 хувь, нарийн ногооны 60 хувиар дотоодынхоо хэрэгцээ хангах зорилт тавьж ажиллаж байна. Мөн төмс хүнсний ногоогоор улсын хэрэгцээг бүрэн хангах төлөвлөгөөтэй байгаа. Ийм боломж ч бидэнд бий. Үрийн хувьд 45 мянган тонн хэрэгтэй. Өнөөдрийн байдлаар үүний тал хувийг аж ахуй нэгжүүд өөрсдөө хадгалсан. Улсын нөөцөнд 11 мянга байгаа ч цаана нь гурван мянган тонн үр тариа дутсан. Тариалах газрын хэмжээ өнгөрсөн оныхтой харьцуулахад хоёр дахин нэмэгдсэн. Энэ нь "Атрын III" аян эхэлсэнтэй холбоотой. Цаг уур таатай байвал бидний зорилт хэрэгжихэд саадтай зүйл байхгүй.

-Энэ зуны цаг агаар газрын хэвлийд хэр таатай хандах төлөвтэй байна вэ?
-Ус цаг хүрээлэнгийн төвөөс удахгүй урьдчилсан мэдээ ирнэ. Гэхдээ ерөнхийдөө энэ зун халуун байх төлөвтэй байгаа. Хур бороо бага байх магадлалыг үндэслээд энэ жил усалгаатай 32 мянган га газар хүнсний ногоо, үр тариа тарихаар болсон. Усалгаатай газар бий болгохын тулд 6 сая төгрөгийн зээлийн санал Хятадын Засгийн газарт тавьсан. Энэ асуудал нааштай шийдэгдэх хандлагатай. Усжуулалтын систем хэрэгжиж эхэлвэл төр иргэдэд дэмжлэг үзүүлнэ. Гэхдээ усжуулалтын системийн төлбөрийг иргэд ихэнх хувийг төлж авах байх. Ногоочдын дунд гүний худаг гаргах төсөл хэрэгжүүлэхээр болсон. Ингэснээр ногоочдын шүдний өвчин болсон асуудал бага ч гэсэн дарагдана. Төрийн мэдэлд байгаа том барилга услалтын системүүдийг сайжруулж усан сан байгуулах ажлыг энэ жил хоёр газарт суурилуулах ажил байна. Ховдын аймгийн Буянт сум, Дарханы Шарын гол Орхон жимс ногооны аж ахуйд усан сан байгуулахаар төлөвлөсөн. Мөн Жавхлан суманд 200 гаруй ногоочин байдаг. Гүний худагтай болгочихвол ногоочид шуудуугаар ногоогоо услаад байна шүү дээ.

-Хэдэн жилийн өмнө Сэлэнгэ аймгийн Сант суманд услалтын том сангийн төсөл хэрэгжээд дуусгалгүй орхисон байсан. Энэ зун ажиллах үгүй нь мэдэгдэхгүй байгаа. Энэ мэт асуудлыг яаж шийдэж байна?
-Сант сумын нутаг дэвсгэрт усан сан байгуулах тендэр зарлаад нэг нөхөр авсан байсан. Гэтэл тэр хэрэгжүүлж дуусгалгүй хаячихсан. Дараа нь "Монгол газар" компани засаж янзалсан, энэ зун услалтын сан ногоочдыг баярлуулах байх. Төсөл хэрхэн хэрэгжиж байгаа хянаж хүлээж авдаг ажлын хэсэг дээрх асуудалд анхаарлаа хандуулсан.

-Дутаж байгаа үрийг хаанаас авч нөхөх гэж байна вэ. Өнгөрсөн жил үр оройтож тариаланч ногоочид их бухимдсан. Тариаланчдыг бухимдуулахгүйн тулд ямар арга хэмжээ авч байна вэ?
-Өнгөрсөн жил үрийг оройтуулж үрийн хүрэлцээ муу байсан зэрэг хэл ам гарч байсан. Энэ бүхэнд дүгнэлт хийгээд бид үрийг хангалттай байлгах тал дээр ажилласан. ОХУ-тай 5 мянган тонн үрийн гэрээ байгуулсан. Тус улсаас бас маш сайн чанарын 10 мянган тонн үр авах боломж бий. Улсын нөөцөд 100-гаад мянган тонн үр хадгалсан байгаа. Дээрх үр жаахан оройтвол улсын нөөцөөсөө авч болно. Арга ядвал шүү дээ. Гэхдээ тийм таагүй зүйл гарахгүй байх . Өнгөрсөн жил Голландаас сайн чанарын 100 тонн төмсний үр оруулж ирсэн. Сайхан амттайг нь хэрэглэгчид магтаад л байгаа. Дэлхийн хүнс хөдөө аж ахуйн байгууллагаас ядуу амьжиргаатай өрхүүдэд дэмжлэг үзүүлэх үүднээс өрх бүрт хоёр шуудай төмсний үр олгох төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэ нь аймгийн хөдөө аж ахуй газруудаар дамжин иргэдэд олгогдоно.

-Үрийн хүрэлцээнд энэ жил тариаланчид санаа зовохгүй байж болох юм байна. Орчин үеийн техник хэрэгсэл манай оронд нэвтэрч тариаланчид ашиглах боломж хэр байна?
-Атрын аяны хүрээнд техникийн 15 орчим хувь нь шинэчлэгдсэн. Монгол Улсыг хөгжүүлэх сангийн ОХУ-ын хөрөнгө оруулалтаар техник шинэчлэх таатай мэдээ бий. Хөрөнгийн хоёр эх үүсвэрээс шинэчлэгдэнэ л дээ. Энэ жилийн уриншдаа дотоодын нөөц бололцоогоо ашиглая гэж Хэнтий аймагт болсон тариаланчдын зөвлөгөөн дээр ярилцсан. Хямралын үед хөдөө орон нутгийн удирдлага ч энэ асуудалд нухацтай хандаж боломжоо ашиглах хэрэгтэй. Газар тариалангийн бас нэг гол асуудал хог ургамлыг үгүй болгох. Энэ жил олон жил тариа тариагүй газар тарих болохоор хог ургамал их ургана. Зургаан cap гаргаад долоон сард хог ургамлаа устгах хороо технологийн дагуу бид цацна.

Хаврын тариалалтын талаар Засгийн газарт хандсан. ОХУ-ын зээлэнд 20 мянган тонн дизель түлш орж ирнэ. Аж ахуй нэгжүүд тодорхой хэмжээний шатахууныг нөөцөлсөн байна лээ. Судалж байна. Энэ жил 300 мянган газарт уринш хийнэ. 2010 он гэхэд 600 мянган га эргэлтийн газартай болж газар дотоодын төмс ногоо хүнсний ногоогоор хангах боломжтой болж байгаа.

С.Уянгазул