Монгол Улс оношлуурыг дотооддоо бүтээж байгаа талаарх мэдээллийг бид өмнө нь хүргэсэн билээ. Уг ажлыг ЭМЯ, ХӨСҮТ, ЗӨСҮТ, ХААИС, Мал эмнэлгийн хүрээлэнгийн профессорууд, Мюнхений их сургуулийн доктор гэх зэрэг мэргэжилтнүүд хамтран хийж байгаа аж. Оношлуур зохион бүтээх ажлын хэсгийн багийн гишүүдээс зарим зүйлийг тодрууллаа. 

"ВИРУС МУТАЦИД ОРСОН Ч ТУХАЙН ӨӨРЧЛӨЛТӨД ТОХИРУУЛЖ ОНОШЛОХ БОЛОМЖТОЙ"

ХБНГУ-ын Мюнхений Техникийн их сургуулийн Анагаахын сургуулийн эрдэм шинжилгээний багийн ахлагч, анагаах ухааны доктор Д. Нямбаяр

- Бусад улсын оношлуур бүтээх арга зүйн туршлагын талаар сонирхуулбал?
- Герман, Япон улсын хувьд шинэ төрлийн коронавирус гарснаас хойш бараг долоо хоногийн дотор өөрсдийн оношлуурын аргыг боловсруулан ДЭМБ-д бүх нийтэд ил тодоор тавьсан. Дэлхийд АНУ, ХБНГУ, Япон, БНХАУ гэсэн ерөнхий энэ дөрвөн улсын оношлуурын аргаар шинжилгээг хийж байна.

Тусламжаар авсан тоног төхөөрөмжөө ажиллуулахын тулд нэг хэсгийг нь заавал гаднаас авах тохиолдол гардаг. Тиймээс манай улсын хувьд гадаад улсуудаас хараат бус байх ёстой

Одоогийн байдлаар коронавирус хоруу чанарт нь өөрчлөлт орох хэмжээний хувьсан өөрчлөлтөд ороогүй байгаа хэдий ч бага зэрэг мутацид орж байгаа нь генийн сиквенсер судалгаагаар тогтоогдсон. Ер нь вирус хувьсан өөрчлөгдсөн тохиолдол бүрт нь тааруулсан оношлуур хийх хэрэгцээ гардаг. Харин бидний боловсруулсан оношлуурын нэг давуу тал нь мутацид ороогүй вирусийн хэсгийг таних чадвартай учраас мэдрэг болон өвөмөц чанар маш өндөр. Олон улсад ч мутацид ороогүй хэсгийг илрүүлж байгаа оношлуурыг хамгийн сайн хэмээн тодорхойлж байна.

Гаднаас худалдаж авч байгаа коммершиал буюу худалдааны оношлуур нь ямар нэгэн өөрчлөлт хийх боломжгүй бүтэцтэй байдаг. Өөрөөр хэлбэл вирус мутацид орлоо гэхэд гаднаас авсан оношлуур зөв үзэж чадахгүй болно. Тэгэхээр ийм оношлуур олон тоогоор худалдан авсан тохиолдолд нэг л өдөр ямар ч хэрэггүй болчихно гэсэн үг. Харин бидний хийж байгаа оношлуурын өөр нэгэн давуу тал нь бид бүрдэл хэсгүүдийг нь өөрчлөх боломжтой.  Өөрөөр хэлбэл вирус мутацид орсон ч тухайн өөрчлөлтөд нь тохируулж оношлох боломжтой гэсэн үг.

- Бид өөрийн гэсэн оношлууртай болсны давуу талыг дурдвал?
- Ямар нэгэн улсаас оношлуур авлаа гэхэд тухайн улсынхаа техник технологид таарахаар бүтээгдсэн байдаг. Жишээ нь манайх Германаас цөөнгүй оношлуур авч байгаа ч тэдгээрт нь таарах, таарахгүй тоног төхөөрөмж гэж байна. Эдгээрийг бодолцон энэхүү ажлын хэсгийг эхлүүлэхдээ Монгол Улсын техник, тоног төхөөрөмжийн судалгааг улсын хэмжээнд явуулсан. Тиймээс шинэ оношлуурыг манайд одоо ашиглаж байгаа бүх тоног төхөөрөмжид тохирч ажилладаг байхаар хийснээрээ мөн давуу талтай. Ер нь өөр улсаас бүтээгдэхүүн худалдаж авсан, хандиваар авсан ялгаагүй гадны улсаас хараат болж байна л гэсэн үг. Жишээ нь тусламжаар авсан тоног төхөөрөмжөө ажиллуулахын тулд нэг хэсгийг нь заавал гаднаас авах тохиолдол гардаг. Тиймээс манай улсын хувьд гадаад улсуудаас хараат бус байх ёстой.

Улс болгон өөр өөрийн нөөцийг дотооддоо бүрдүүлж байгаа энэ цагт бид ч мөн өөрсдөө оношлуураа хийх шаардлага гарч ирж байна.

Дэлхий нийтэд КОВИД-19-ийн аюул нөмрөн, оношлуур болон оношлуурын түүхий эдийн өрсөлдөөн дэлхийн зах зээлд аль хэдийнэ бий болсон. Жишээ нь Энэтхэг, ОХУ, АНУ, Бразил гэх мэт хүн ам ихтэй улсад нэг өдөрт тус бүр 100-200 мянган хүнд шинжилгээ хийж байна. Тиймээс эдгээр томоохон улсууд худалдаад авчихаж байгаа учир дэлхийн зах зээл дээр оношлуурын олдоц муу байна.

Бас нэг жишээ хэлэхэд, молекул биологийн оношлуурын чухал бүрдэл хэсгийг үйлдвэрлэдэг дэлхийд алдартай Германы Киаген компанийг АНУ-ын Термо Фишер компани худалдан авснаар уг үйлдвэрлэгчийн бүтээгдэхүүний ихэнхи хэсэг нь АНУ-ийн хэрэгцээнд зориулагдан хийгдэж эхэлсэн. Үүний үр дүнд ХБНГУ-д уг бүтээгдэхүүний олдоц маш хүндрэлтэй болсон. Иймд бидэнд аль нэг улсаас оношлуурыг гаднаас худалдаж аваад эсвэл тусламжаар оруулаад ирнэ гэсэн баталгаа одоогоор алга. Тиймээс улс болгон өөр өөрийн нөөцийг дотооддоо бүрдүүлж байгаа энэ цагт бид ч мөн өөрсдөө оношлуураа хийх шаардлага гарч ирж байгаа юм. Нийт 3 сая хүн амаа шинжилгээнд хамруулах оношлуураа худалдаж авахаас илүүтэй гарч болох эрсдэлийг тооцож өөрсдөө арга зүйгээ боловсруулж чадвал гаднаас харьцангуй хараат бус байдалтай болох юм. 

“ХОЁР ДАХЬ ДАВЛАГААНЫ ВИРУС НЬ ХУВЬСАЛД ОРЧИХСОН БАЙВАЛ ХЭРЭГЛЭЖ БАЙГАА ОНОШЛУУРАА ШИНЭЧЛЭХ ШААРДЛАГАТАЙ”

Хөдөө аж ахуйн их сургуулийн Мал эмнэлгийн хүрээлэнгийн Вирус судлалын лабораторийн эрхлэгч, доктор Б.Болдбаатар

- Оношлуур бүтээх ажил одоогоор ямар шатандаа явж байна вэ?
- Оношилгооны чухал хэсэг болох эерэг болон сөрөг хяналтын бүрдэл хэсгүүдийг үйлдвэрлэж гаргасан. Түүнээс гадна гол зүйл болох праймер пробын дизайныг гарган гадаадаас захиалан авчирсан. Оношлуур нь нэлээн олон бүрдэл хэсэгтэй байдаг ба үндсэндээ хамгийн гол хэсгүүдээ гаргаад авчихсан юм. Одоогоор нөхцөлийг нь тогтворжуулж шалган, ХӨСҮТ-ийн өвчтөний сорьцон дээр туршиж үзэн, баталгаажуулаад байна. 

Манай орны хувьд шинжлэх ухааны салбарт оруулдаг хөрөнгө оруулалт бага, тоног төхөөрөмж дээр ажиллах мэргэжлийн боловсон хүчний хүрэлцээ муу гэх мэт дутагдал бий л дээ. Гэхдээ манай лабораторын ажилтнууд санаа нийлж, хамтран ажилласны хүчинд оношлуур бүтээх ажил дуусах шатандаа орж байна. 

Одоо манай Засгийн газар болон ЭМЯ-ны барьж байгаа бодлого маш зөв юм. Мэргэжлийн хүний хувьд үүнд маш талархалтай хандаж байна.

- Шинээр бүтээсэн оношлуур “Хуурамч сөрөг” хариу гарахаас сэргийлэхэд чиглэсэн бүрдлүүдтэй учир шинжилгээг олон давтан хийх шаардлага гарахгүй юм байна. Энэ нь бусад оношлууруудаас ялгарах нэг онцлог уу?
- Тийм ээ. Манай оношлуурын бас нэгэн давуу тал нь энэ юм. Манайд одоо хэрэглэгдэж байгаа оношлуур нь шинжилгээг хоёр шаттай хийдэг. Эхлээд коронавирус төрлийн мөн эсэхийг ялгана, түүний дараа КОВИД-19 үүсгэгч шинэ төрлийн коронавирус гэдгийг таних үе шатуудтай юм. Харин бидний бүтээж байгаа оношлуур КОВИД-19 үүсгэгч вирусийг шууд илрүүлэх бөгөөд хувьсалд ордоггүй харьцангуй тогтвортой хэсгийг нь сонгон авч танина. Түүнчлэн манай боловсруулсан оношлуур нь “хуурамч сөрөг“ буюу халдвартай өвчтөнийг шинжилгээгээр илрүүлж чадалгүйгээр алдах үр дүн гарахаас сэргийлсэн бүрдэл хэсгүүдтэй учир коронавирусийг маш мэдрэгээр болон өвөрмөцөөр таних чадвартай мөн цаашлаад шинжилгээнд зарцуулагдах цаг хугацааг ч хэмнэх давуу талтай. 

- Шинжилгээний хариу гарах хугацаа хэр удаан үргэлжлэх вэ?
- Сорьц аван эцсийн хариу гарах хүртэлх хугацааг тооцвол хоёр цаг орчим болно. Урвал тавихад хүрэлцэх хэмжээний бүрдэл хэсгүүдийг олон тоогоор гаргаж авсан учир хүн амын дунд ч шинжилгээ хийх бололцоог бий болгоно гэж үзэж байна. Манай улсын хэмжээнд өдөрт дунджаар 200-300 хүнд шинжилгээ хийж байгаа бөгөөд шинжилгээний хүчин чадлыг нэмэгдүүлэхэд мөн ач холбогдолтой болов уу.  

- Өмнө нь коронавирус тархсан орнуудад дахин хоёр дахь давлагаа гарч байна. Харин Монгол Улс дотооддоо халдвар алдаагүй, тараагүй. Бид урьдчилан сэргийлэхэд ямар арга хэмжээг авбал илүү оновчтой вэ? Энэ талаарх таны бодол?
- Одоо манай Засгийн газар болон ЭМЯ-ны барьж байгаа бодлого маш зөв юм. Мэргэжлийн хүний хувьд үүнд маш талархалтай хандаж байна. Хоёр дахь давлагаанаас сэргийлэхийн тулд одоо явуулж байгаа үйл ажиллагаагаа үргэлжүүлэх хэрэгтэй. Үүний зэрэгцээ улс орныхоо хэмжээнд оношилгооны хүчин чадлаа нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна. Хамгийн гол анхаарах зүйл нь хоёр дахь давлагаагаар илрэх вирус нь хувьсалд орчихсон байвал хэрэглэж байгаа оношлуураа тухай бүрт нь шинэчлэх шаардлагатай бөгөөд үүнийг бид мөн бодолцож оношлуураа бүтээсэн. 

“МАНАЙД ГЭЛТГҮЙ ДЭЛХИЙД ОНОШЛУУРЫН ХЭРЭГЦЭЭ ВАКЦИН ГАРАХ ХҮРТЭЛ НЭН ТҮРҮҮНД ХЭВЭЭР БАЙХ БОЛНО”

Эрүүл мэндийн яамны Бодлого төлөвлөлтийн газрын мэргэжилтэн Д.Ганзориг

- Энэхүү оношлуурыг бүтээх ажил амжилттай хэрэгжвэл үүнийг Монгол улс патентжуулах уу?
- Бид оношлуурын стандарт арга зүйн удирдамжаа хийж дуусгаад ДЭМБ-д танилцуулна. Нэг үгээр хэлбэл Монгол Улсын Засгийн газар КОВИД-19 өвчний үүсгэгч вирусийг тодорхойлох оношлуурын цомгоо мөн түүнчлэн өөрсдийн боловсруулсан арга зүйгээ протоколтойгоо хамтатгаад ДЭМБ-д албан ёсоор бүртгүүлнэ гэсэн үг юм.

ДЭМБ хүлээн авч бүртгэснээр манай улсын оношлуурын цомог болон арга зүй дэлхий нийтэд нээлттэй болох юм. ДЭМБ-ын албан ёсны сайт дээр БНХАУ, Япон, АНУ, ХБНГУ зэрэг улс орнуудын оношлуурын протоколууд ч нээлттэй байдаг. Манай ажлын хэсэг төлөвлөсний дагуу долдугаар сарын сүүл гэхэд эцэслэн дуусгахаар ажиллаж байна.

- Бид коронавирусийг илрүүлэхдээ одоогоор ямар оношлуур ашиглаж байна вэ?
- Манай улс одоогоор гадаадаас худалдаж авсан болон хандивын шугамаар орж ирсэн оношлуурыг ашиглаж байна. Үүнд Япон, ХБНГУ, Хятад, Солонгос зэрэг улсуудын оношлуур орно.

- Оношлуур хийхэд зарцуулагдах санхүүжилтийг хэрхэн шийдэж байгаа вэ?
- Зардлыг харьцангуй төвөг багатайгаар шийдэж байна. КОВИД-19 -тэй холбоотойгоор олон нийтийн зүгээс Эрүүл мэндийн яаманд цугларсан хандиваас гаргахаар болсон.

Улстөрч, шийдвэр гаргагч нарт улс орныхоо хэрэгцээнд зориулсан шинэ зүйлд шинжлэх ухаанч талаас нь хандан, мэдлэг чадвартай боловсон хүчнээ ашиглаж, дэмжвэл эерэг үр дүнд хүрэх боломжтой гэдгийг харуулах юм.

- Оношлуурыг амжилттай хийвэл бид хэрэглээндээ шууд нэвтрүүлэх үү? 
- Бид оношлуураа хийж дуусаад сайдын зөвлөлийн хурлаар гуравдугаар улиралд танилцуулна. Сайдын зөвлөлийн гишүүд оношлууртай танилцаад ямар хариу хэлэх, тухайн үед коронавирусийн нөхцөл байдал ямар байх, үнэлгээ тооцоолол хэрхэн хийх зэргээс цаашид хэрэглээнд орох эсэх нь шалтгаална.

- Одоо ашиглагдаж байгаа оношлуурын зардлыг хэр их хэмнэж чадах вэ?
- ХӨСҮТ-ийн асуудал эрхэлсэн хүмүүс хэвлэлд мэдээлэл өгөхдөө нэг хүний оношлуурын зардал 165 мянга гэдгийг хэлсэн байсан. Харин шинээр хийж байгаа оношлуурын зардал бидний тооцсоноор дээрхээс харьцангуй бага байх боломжтой. Дэлхийд хүн ам олонтой АНУ, Энэтхэг, ОХУ, Бразил зэрэг улс орнуудад цар тахлын халдвар эрчтэй нэмэгдэж байгаатай холбоотойгоор дэлхийн зах зээл дээр оношлуур болон түүний түүхий эдийн хомсдол болон үнийн хөөрөгдөл үүсэж байгаа учраас бидний тооцсон үнэ өөрчлөгдөх боломжтой. Тиймээс зардал яг төдий хэмжээнд болно гэж одоо урьдчилан хэлэх боломжгүй юм.

- Оношлуур бүтээснээр бидэнд өөр ямар давуу талууд гарч байна вэ?
- Монгол хүн оюуны чадамж өндөртэй хэмээн бид өөрсдийгөө багагүй магтдаг. Дэлхийн томоохон компани, байгууллагад ажилладаг монгол хүмүүс ч цөөнгүй бий. Бид оношлуур хийснээрээ нөөц боломжтой гэгдэх хүмүүст Монгол улсдаа хэрэгтэй үед нь зориулж ямар нэгэн зүйл хийх сэдлийг төрүүлнэ хэмээн найдаж байна. Мөн улстөрч, шийдвэр гаргагч нарт улс орныхоо хэрэгцээнд зориулсан шинэ зүйлд шинжлэх ухаанч талаас нь хандан, мэдлэг чадвартай боловсон хүчнээ ашиглаж, дэмжвэл эерэг үр дүнд хүрэх боломжтой гэдгийг харуулах юм. Эрүүл мэндийн яамны зүгээс уг төслийн бодлогыг нь зангидаж, нөөц боломжийг зохицуулан санхүүжилтийг нь гаргаж байна.

А хувилбар бүтэлгүйтэхэд Б хувилбартай байх үүднээс бид оношлуурыг ямар нэгэн байдлаар нөөцөлж, бэлэн байлгах хэрэгтэй

Цар тахлын халдварын оношлуурыг бүтээх ажлыг эрүүл мэндийн салбар дангаараа биш, хамтын хүчээр буюу бусад салбар болох мал эмнэлэг, мөн гадаадын их сургуульд ажиллаж буй монгол эрдэмтний оролцоонд түшиглэн хийж байна. Хийе гэвэл боломжтой зүйл олон байгааг эндээс харж болно. Энэ удаагийн ажил нь КОВИД-19-ийг тодорхойлох оношлуур гэлээ ч, оношлуурын бүрдлийн тодорхой хэсгийг өөрчлөөд бусад өөр өвчний вирус болон өвчин үүсгэгчийг таних оношлуур дотооддоо бүтээх боломжтой болох юм.

- Оношлуурыг бүтээхэд хэдэн хүний бүрэлдэхүүнтэй баг ажиллаж байна вэ?
- Үндсэн болон техникийн ажлын хэсэг гэсэн хоёр хэсэгтэй ажиллаж байна. Үндсэн ажлын хэсэгт ажиллаж байгаа Мюнхений Техникийн их сургуулийн эрдэм шинжилгээний багийн ахлагч доктор Д.Нямбаяр, ХААИС-ийн Мал эмнэлгийн хүрээлэнгийн Вирус судлалын лабораторийн эрхлэгч доктор Б.Болдбаатар нар бол энэхүү ажилд голлох хүмүүс юм. Ажлын хэсгийн ахлагчаар Эрүүл мэндийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Я.Амаржаргал, харин ажлын хэсгийн нарийн бичгийн даргаар би өөрөө ажиллаж байна. 

Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэл КОВИД19 өвчний халдварыг тодорхойлох оношлуурыг бүтээх ажлыг эхнээс нь дэмжиж, бүх талын туслалцаа, дэмжлэгийг үзүүлж байгаа. Техникийн ажлын хэсэг нь үндсэн ажлын хэсгийг мэдээллээр хангаж, оношлуурын туршилт, баталгаажилтад хамтран оролцож байгаа, үүнд ХӨСҮТ (С.Энхзаяа, Н.Амарбаясгалан), ЗӨСҮТ (У.Өнөрсайхан, Х.Тунгалаг), Мал эмнэлгийн хүрээлэн (Д.Эрдэнэчимэг, Г.Ариунболд) нар ажиллаж байна.

- Бид өмнө нь ийм төрлийн оношлуур хийж байсан туршлага бий юу?
- Хүмүүс янз бүрийн зүйл хийлээ, бүтээлээ гэж дуулддаг. Гэхдээ яг энэ төрлийн оношлуур зохион бүтээсэн эсэх талаарх нарийн мэдээллийг мэдэхгүй юм. Ер нь КОВИД-19 өвчний цар тахалтай холбоотойгоор улс орнууд өвчин үүсгэгчийн шинж чанарын тухай мэдээ мэдээлэл, эдгээртэй холбоотой шинжлэх ухааны ололтуудын тухай мэдээллийг нийтэд нээлттэй байршуулж байгаа учраас олон орны судлаачид мэдлэг туршлагаа солилцож үйл ажиллагаандаа ашиглах боломж нь нээлттэй байна.

- Цаашдаа бидэнд эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны салбарт хийж болох өөр ямар боломжууд байна вэ?
- Хэрэв КОВИД-19 дотооддоо тархвал яах вэ гэсэн айдас нийгэмд бий. Тийм зүйл болсон ч байсан, үгүй ч бай манайд гэлтгүй дэлхийн зах зээл дээр оношлуурын хэрэгцээ вакцин гарах хүртэл нэн түрүүнд хэвээр байх болно. Тиймээс А хувилбар бүтэлгүйтэхэд Б хувилбартай байх үүднээс бид оношлуурыг ямар нэгэн байдлаар нөөцөлж, бэлэн байлгах хэрэгтэй. Энэхүү оношлуурын гурван төрлийн баталгаажилт хийхээс эхний хоёрыг нь амжилттай хийгээд байна. Одоо манай ажлын хэсэг оношлуурын стандарт арга зүйгээ эцэслэн баталгаажуулснаар ДЭМБ-д протоколоо өгөхөд бэлэн болно. Дараагаар нь Дархан, Дорнод, ЗӨСҮТ-д оношлуурын стандарт арга зүйг эзэмшүүлэх сургалтыг хийхээр төлөвлөж байна. 

- Ярилцсанд баярлалаа.