Хүн хүчилтөрөгчгүйгээр таван секунд, усгүйгээр тав хоног, хоолгүйгээр 50 хоног амьдарч чадна гэдгийг эрдэмтэд тооцоолсон байдаг. Амьдралын анхдагч буюу үндсэн хэрэгцээний нэг хоол хүнснээс бид эрч хүч, оршин байх энергиэ авч, аз жаргал, баяр баяслыг мэдэрдэг. Тиймээс ч зөв зохистой хооллох нь эрүүл амьдралын суурь гэдгийг хүн бүхэн мэднэ. Эртнээс мал аж ахуйг эрхэлсээр ирсэн бидний хувьд тухайн улиралдаа тохируулан малын сүү, махыг янз бүрийн аргаар боловсруулж, зэрлэг жимс, ногоо, гурил зэргийг хачир болгон хэрэглэсээр ирсэн билээ. Үүнээс гадна ангийн махыг ч түлхүү ашигладаг байв. Монголчуудын гол хоол бол яах аргагүй мах оролцсон хоол бөгөөд үндэсний 200 гаруй нэр төрлийн хоол байдаг. Зөвхөн малын дотор гэдсээр хийдэг хоол гэхэд 70 гаруй төрөл бий.

 Аливаа амралт, зугаалгыг амттай болгодог зүйлс нь хээрийн салхи, алтан нар, амттай хоол, найз нөхөд, гэр бүлийн хөгжөөн байдаг. Энэ удаагийн нийтлэлээрээ аялалд, амралтад тань хамгийн сайхан тохирох монгол хоолнуудыг танилцуулна. Гэртээ эсвэл хээр хоолоо хийж зооглох нь тэс өөр мэдрэмж өгдөг гэдгийг аялагчид маань андахгүй. Хээрийн хоол илүү амттай байж, мартагдашгүй дурсамжийг үлдээдэг. Ингээд Монгол хоолныхоо гарал үүсэл, жортой танилцъя.

Монголчуудын уламжлалт, хүндэтгэлийн битүү хоолны нэг ХОРХОГ

Энэхүү хоолыг эрт үед богийн гүзээн дотор хийдэг байжээ. Харин өнөөдөр таглаа сайтай саванд нядалсан малын махыг жижиглэн эвдэж, цул махыг хэрчиж бэлтгэн хийнэ. Мөн үйрэхгүй бөөрөнхий нягт мөлгөр чулуу сонгож авна. Голын чулуу  илүү тохиромжтой. Сонгож бэлтгэсэн чулууг аргалтай хольж үелж өрөөд галлаж халааж, махтай саван дээрээ ялихгүй ус хийн, улайссан чулуунаас авч дээрээс нь үелэн хийдэг.

Мах, халуун чулууг ингэж ээлжлэн хийсээр бүх махыг хийж дуусаад савыг нягт таглана. Мөн давс, сонгино, сармис зэрэг халуун ногоог тохирох хэмжээгээр хийж амт тохируулна. Энэ үед сав дотор уурын өндөр даралт үүсэх учир савны таглааг бөх бат хийхгүй бол буудаж халуун шөлөөр тургиж шалз түлж болзошгүй, онцгой анхааралтай ажиллах ёстой. Савны тагийг завсраар нь ялихгүй уур гарч байхаар хийхгүй бол аюул ихтэй байдаг. Махыг жигд болгохын тулд савтай хорхогийг сэгсрэх, өнхрүүлэх зэргээр хөдөлгөнө. Үүний дараа цог дээр тавьж халуун нурмаар манаж нэг хэсэг хугацаанд байлгаад тагийг болгоомжтой онгойлгож мах чулууг гаргана. Хорхогийн халуун чулууг гартаа атгах үнэрийг авах нь хий ядаргаанд  тустай гэдэг. Санамж: Хорхогийг хүйтэн гаазтай ундаагаар даруулалгүй, сүүтэй цай зэрэг халуун бүлээн уух юмтай зооглоорой. 

БООДОГ

Ус хэрэглэхгүйгээр махыг өөрийнх нь шүүсэнд улайсгаж халаасан чулуугаар хайрч жигнэн арьсанд нь битүүлэн болгосон хоолыг хэлнэ. Боодгийг ямаа, тарваганы махаар хийдэг.

Шулж авсан ясаа улайтгасан бөөрөнхий чулуунуудтай хамт салаавчилсан маягтайгаар тулман дотроо хийнэ. Давс, сонгино зэргийг хийж амтлаад бага зэрэг ус хийж шөллөнө. зузаан махан дээр нь томоохон цог тавихгүй бол шүүрхий болох талтай. Дараа нь амсрыг нь битүүлээд сайтар боодог.

Шарж байхдаа амны уяаг бага зэрэг суллаж хийг нь гаргаж байхгүй бол буудах аюултай. Болсны дараа цогон дээрээс гаргаж гадна талыг нь сайтар хусаад усаар мөлийтөл нь угаана. Шөлийг нь ууж, халуун чулуугаар нь алгаа жигнэвэл ядаргаа, хий өвчинд сайн гэдэг.

БОРЦТОЙ ШӨЛ

Малын махыг хамгийн удаан хадгалах арга нь борцлох юм. Ястай махнаас 4 дахин хөнгөн, бага зай эзлэх тул тээвэрлэх, хадгалахад ашигтай, мал сүргийн өсөлтөд тустай, эдийн засгийн төдийгүй, эрүүл ахуйн ихээхэн ач холбогдолтой юм.

Борцолсон махны 80 орчим хувь нь уураг байдаг учир амьдралд хэрэгцээтэй олон тооны амин хүчлээр элбэг болохыг эрдэмтдийн хийсэн судалгаа нотолсон байдаг. Борцоо сайтар нүдээд аяга усанд хийж 30 минут дэвтээнэ. Тогоонд ус хийж дэвтээсэн борцоо хийж давс цацаад 10 минут буцалгана. Дээрээс нь бэлдсэн гурилаа хийгээд 5 минут буцалгаад гаргахын өмнө сонгиноо хийж таваглана.

ШАРСАН ЗАГАС 

Монголчууд Сяньбигийн үеэс загасыг хүнсэндээ хэрэглэж иржээ. Монголын нууц товчоо болон бусад сурвалж бичиг болох Рашид Ад дин, Плано Карпини, В.Рубрук, Чан чун бумба нарын тэмдэглэлд монголчууд загасыг өргөнөөр хэрэглэдэг байсан тухай бичсэн байдаг. Загасны махыг чанах, шарах, жигнэх, хайрах, нурамлах, бууз, хуушуур хийх гэх мэт олон янзын аргаар зоог болгодог.

Мөн давслах, борцлох, хөлдөөх аргаар нөөцөлж хадгалахаас гадна түрсийг нь авч бага зэргийн шар тос, гурилтай холиод бин хайрч иддэг байв. Эдгээрээс шарсан загас бэлтгэх хялбар жорыг хуваалцъя. Гурилаа устай хольж жонхуу маягийн болгоод дээрээс нь өөрийн хүссэн хэмжээгээрээ давс, хар перец хийж хутгана. Ингээд загасны махаа зуурмагтаа хийгээд 5-10 минут хүлээнэ. Энэ хооронд нимбэгээ хальснаас нь бүтнээр нь ухаж аваад сайтар нухна. Дараа нь хайруулын тогоонд ургамлын тосоо хийж, сайн халаагаад, цэвэрлэж бэлтгэсэн загасаа тавьж, тал бүрээр нь нэг минут орчим шар. Үүний дараа дээр бэлтгэсэн сармис, нимбэгийн нухшаа хийж, зөөлөн гал дээр таван минут орчим жигнэ. Дараа нь тагийг нь авч, дахин таван минут шараад амттай загас бэлэн болно.

ЭРТНИЙ МОНГОЛ ХООЛ БОЛОХ ХАВЧУУРГА

Ясгүй зузаан махыг хутгаар жигд хавтгай зүсээд давс, сонгино, хөмөл зэргийг тарааж үрээд хавсраад улайстал нь халаасан хоёр хавтгай чулууны хооронд хавчуулаад халуун нурман дээр тавьж дээр нь гал түлэн жигнэж болгодог. Мах нь халуун чулуунд наалдахаас сэргийлж хиаг, хялгана мэтийн өвс, гишүүний далбан навчаар хооронд нь жийрэг хийдэг. Ингэхдээ хавчих чулууг хэтэрхий халааж улайсгавал махыг түлж, шүүсгүй болгодгийг анхаарах хэрэгтэй. Аян замын хамгийн түргэн болох тохиромжтой хоолны нэг юм.

ШОРЛОГ

Чингис хаан болон түүний дайчид олон хоногоор аян дайнд алслан явахдаа ан гөрөө хийж, хоол хүнсээ залгуулж байжээ. Ангийн махыг шарахдаа задгай гал дээр бамбайгаа тавьж, сэлмээ эсвэл нумынхаа сумаар хутгах, шорлох, хуурах аргаар шарж иддэг байв.

Хонины махыг  хувилан зүсэж давс, повоороор амт тохируулан хатгуурт шорлож улайссан цог дээр эргүүлэн шарж болгоно. Чэсийг хальстай нь хүйтэн усаар сайтар угааж чэсийн их биеийн нэг тал дагуу тууш зүсэлт хийнэ.

Ингэхдээ дутуувтар зүснэ. Зүссэн хэсгээр давс, повоор, жижиг хэрчсэн сүүл, яншуйны навч хийж шалзална. Ингээд чэсээ бүтнээр нь хатгуурт шорлож эхлээд зүссэн талаар нь, дараа нь  эргүүлж тойруулан улайссан цог дээр зөөлөртөл  шарж болгоно. Махны  шорлогтой хамт хатгууртай нь таваглана. Шорлогийг дуртай ногоогоороо олон төрлөөр хийж болдог онцлогтой.

Нийтлэл бичсэн: М. Лхамдолгор, Эх сурвалж: Joinme.mn