Шинэчлэн батлагдсан "Нэ­мэгдсэн өртгийн албан татварын тухай" (НӨАТ) хууль хэрэг­жээд жил гаруй хуга­цаа өнгөрчээ. Хуу­лийн хэрэгжилтийг  Үндэсний ауди­тын газраас саяхан шалгасан байна.

Энэ үеэр НӨАТ-ын тухай хуулийг хэрэгжүүлэх, буцаан олголтын асуудалд Сангийн яамныхан хуулиа ноцтой зөрчиж байгааг шалгалтынхан ил­рүүлжээ. Сангийн сайдын 2007 оны 18 дугаар тушаа­лаар батал­сан НӨАТ-ын бу­цаан олгол­тын журмын дагуу НӨАТ-ын бу­цаан олголтыг Сангийн яамны Төсвийн бод­лого, зохицуу­лалтын газрын дарга, мэр­гэжилтэн гэсэн хоёр  албан ту­шаалтан эцсийн шатанд хяна­даг байна. Ингэж хянахдаа тэд Сангийн сай­даараа ч батлуулаагүй, өөрс­дийн бо­ловс­руулсан маягтад гарын үсэг зурж, олон тэр­бум төгрөгийн санхүү­жил­тийг Төрийн сангаараа дамжуулан хийдэг байсан аж. 

Энэ нь НӨАТ-ыг буцаан олгохдоо тэд татвар төлөгч­дийн хөрөнгөд дэндүү хүйтэн ханддагийг гэрчилнэ. Тухайлбал,  татварын буцаан олголтыг санхүүжүүлэхдээ НӨАТ тө­лөгч аж ахуйн нэгжүүдийн тооцоог актаар шалгаж батал­гаажуулдаггүй, нэг л татварын байцаагчийн гаргасан жаг­саалтыг үндэслэдэг нь тог­тоогдсон бөгөөд буцаан олгох баримтад давхар хяналт хий­дэг­гүйгээс 2007 онд НӨАТ-ын буцаан олголтоор төлөв­лөс­нөөс 300 сая төгрөгөөр илүү санхүүжилт хийсэн байна.      Хуульд олон улсын байгуул­ла­гуудын худалдан авсан барааны НӨАТ-ыг буцаан олгох тухай заалт байдаггүй ч 16 улсын 26 дипломат төлөөлөгчийн болон консулын газрын 268.7 сая, 10 олон улсын байгууллагын 566.6 сая төгрөгийн бараа, ажил үйл­чил­гээнд төлсөн татварыг буцаан олгосон байх юм.

Сангийн яамны Төсвийн бодлого, зохицуулалтын газ­рын дарга Б.Батжаргал Зас­гийн газар хоорондын хэлэл­цээрийн дагуу олон улсын байгууллагуудад НӨАТ буцаан олгодог гэсэн тайл­бар өгсөн гэх ч шал­галтын ажлын хэсгийнхний үзсэн зарим гэрээнд энэ та­лаар тодорхой заалт огт байхгүй байсан гэнэ. Тухайлбал, нийслэл дэх олон улсын сургууль байгуулах хэлэлцээрт "Сур­гуу­лийн боловсролын зорилт, хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх, сургууль байгуулах болон зохион байгуулалттай хол­богд­сон төлбөрийн татвар хураамжийг чөлөөлнө. Үүнд онцгой болон түүнтэй адилт­гах татвар үл хамаарна" гэж заасан байна. Гэтэл Татва­рын багц хуульд онцгой тат­вар­тай адилтгах татварыг тодорхойлсон зүйл байхгүй, энэ талаар Дээд шүүхийн тайлбар гараагүй. Өөрөөр хэлбэл НӨАТ төлөх эсэх нь тодорхойгүй байхад 2007 онд л гэхэд 231.7 сая төгрөгийн төлсөн НӨАТ-ыг буцаан олго­жээ.

Татвар төлөгч бидний хөрөнгийг хамгийн үр ашиг­тай зарцуулж байх ёстой Сангийн яам эсрэгээрээ амьдралд маань шууд хамааралтай байдаг мах, гурилын үнэд ч сөргөөр нө­лөөлж ажиллажээ гэж итгэхэд бэрх. Гэвч энэ нь хөндлөнгийн шалгалтаар тог­тоогдсон, маргашгүй үнэн болохоор яах билээ. Ту­хайл­бал, тус яамнаас боловс­руулсан НӨАТ-ын тухай хуульд өөрч­лөлт оруулах тухай хуульд үйлдвэрийн аргаар дотооддоо боловс­руулах махны НӨАТ-ыг чө­лөөлөх санал тусгагд­жээ. Өнгөц харахад дотоодод бор­луулах махны хангамжийг сайжруулах, үнийн өсөлтийг бууруулахад нөлөө үзүүлэхэд чиглэсэн мэт ч НӨАТ-ын тухай хуулиар махыг үйлд­вэрлэгчдэд борлуулсан бол үнэд нь 10 хувийн НӨАТ шингэ­сэн гэж үзэж, тэдгээ­рийн худалдан авсан эт­гээ­дийн төлөх НӨАТ-ыг дээрх хувиар хасна гэсэн нь до­тоодын үйлдвэрлэгчдийг дэмжих биш хорлож орхижээ.

Импортолсон болон үйлд­вэрлэсэн гурилыг НӨАТ-аас чөлөөлсөн хэдий ч Сангийн яамны Төсвийн бодлогын газарт дотоодод үйлдвэр­лэсэн гурилаас хэдий хэм­жээний НӨАТ чөлөөлсөн ту­хай мэдээ, судалгаа, тай­лан байхгүй юм байна. Тиймээс  хуулийн хэрэг­жилтийг шалга­хад их л хүндрэл учирч байжээ.

НӨАТ-ын тухай хуулийн 13.1.13-т  "Борлуулсан алтыг НӨАТ-аас чөлөөлнө" гэж заа­сан ч алтны компаниу­даас ганцхан "Бороо гоулд" НӨАТ-ын буцаан ол­голт авч байгаа аж. Яагаад ганц компанид давуу эрх эдлүүлэх болсон нь бас ан­хаарал татна. Сангийн яам тус компанитай байгуулах тогтвортой байд­лын гэрээгээ 2013 он хүртэл сунгахдаа ч НӨАТ-ын хууль­тай нийцүүлээгүй нь шалгал­таар илэрсэн аж. 2007 онд "Бороо гоулд", "Цайрт мине­рал"-ын дотоодын зах зээ­лээс ху­далдан авсан ба­раа, ажил үйлчилгээнд төлсөн 14.2 тэр­бум төгрөгийн НӨАТ-ын бу­цаан олголт хийгдсэн байгаа нь нийт буцаан олголтын 34 ху­вийг эзэлж байна.

Сангийн яамны НӨАТ-ын буцаан олголтын асуудалд харьяа агентлагуудын үйл ажиллагаа, мэдээлэл солил­цоо, түүний ашиглалт, тавих хяналт хангалтгүй байгааг шалгалтын хэсгийнхэн мөн тогтоожээ. Түүнчлэн, НӨАТ-ын буцаан олголтын татва­раас өөр төрлийн өрөнд шил­жүүлж хуулийг ноцтой­гоор зөрчсөн үйлдэл ч гаргасан байна­. Тухайлбал, "Мэжик сюит" компанийн төсвөөс буцаан авах 15.8 сая төг­рөгийг Хан-Уул дүүргийн нийгмийн даатгалын хэлтэст НДШ-ийн өрөнд шил­жүүлсэн гэнэ.

Тус  яамны баримталдаг НӨАТ-ын буцаан олголтын аргачлал гэгч нь тухайн хуу­лийг хэрхэн хэрэглэх талаар татварын байцаагч нарт арга зүйн туслалцаа үзүүлж байгаа хэлбэр болохоос энэ аргач­лал нь бүх нийтээр дагаж мөрдөх эрхзүйн акт биш гэдгийг ХЗДХЯ тогтоосон бай­на. Гэтэл энэ аргачлалаар ихэнх компани НӨАТ төлөг­чөөр бүртгүүлчихээд 1-2 жи­лийн өмнө импортоор оруулж ирсэн тоног төхөөрөмж, ба­раа, материалдаа төлсөн НӨАТ-аа буцаан авсаар бай­гаа юм. Энэ мэт олон зөрчил ду­тагдал Сангийн яамны Төс­вийн бодлого, зохицуулалтын газартай холбоотой болох нь Үндэсний аудитын шалгал­таар тогтоогдов.

Д.Мөнгөндалай