КОВИД-19 цар тахлаас үүдсэн хөл хорио бидэнд хөдөлгөөний ач холбогдлыг мэдрүүлсэн. Иймдээ ч цэвэр агаар, идэвхтэй хөдөлгөөнийг эрэлхийлэгчид ууланд алхах, аялах нь элбэг болжээ.

Тэгвэл уулын спортын хамгийн оргил төрөл болох өндөр уулын авиралтын спортын мастер, “Хайрхан аялагч клуб”-ийн гишүүн Бэх-Очирын Гантулгатай ярилцлаа.

Монгол төдийгүй, Африк, Европ, Өмнөд Америк тивийн ноён оргилуудад Монгол Улсынхаа тугийг намируулж явсан тэрээр удахгүй дэлхийн дээвэр Эверест оргил руу гарахаар төлөвлөж байна.

Уулчид дундаа “Жерри” хэмээн танигдсан Б.Гантулга бидэнд уулын спортын онцлог, оргилд гарах мэдрэмжээсээ хуваалцсан юм.

-“Жерри” гэдэг хочтой болсон шалтгаанаас яриагаа эхэлбэл сонирхолтой байх болов уу?
-Өндөр ууланд авирахад хурдан явдаг болохоор тэгж нэрлэсэн.

-Хүмүүс стрессээс хол байхын тулд ууланд алхаж, гадаа талбайн спортоор хичээллэн эрүүл амьдралын хэв маягийг илүүд үзэх болжээ. Тэгвэл Монголын нөхцөлд уулын спорт хэрхэн хөгжсөн бэ?
-Уулын спорт гэхээс илүү "Hiking" буюу ууланд алхах төрөл түлхүү хөгжиж байна. Энэ нь хүн бүрийн алхах боломжтой хэт өндөр биш ууланд алхаж, аялах төрөл юм. Тухайлбал Улаанбаатарчууд Богд ууланд гарч байгаа нь "Hiking" юм. Орчны бохирдлоос зайлсхийж эрүүл агаарт гарах гэсэн иргэд ууланд алхаж байна. Мөн уулын авиралт, гүйлт зэрэг мэргэжлийн салбаруудаар хичээллэж байгаа залуус бий.

-Өндөр уулын авиралтын спортоор хичээллэх шалтгаан юу вэ?
-Миний хувьд өөртэйгөө ярилцах цаг гаргах, өөрийгөө ялан дийлэх, стрессээс зайлсхийж, чөлөөлөх зорилгоос үүдэлтэй. Учир нь өндөр уулын спорт нь үзэгчгүй зөвхөн өөртэйгөө тэмцэлддэг төрөл. Энэ зорилго, сонирхлоо 2009 оноос хойш хөгжүүлсээр одоо хэт өндөр ууланд авирдаг болсон. Одоогоор улиралдаа эсвэл сардаа нэг удаа өндөр ууланд авирч байна.

-Монголчууд гадаадын уулс руу хамтран авирдаг ч цар тахлын улмаас завсарласан гэж харлаа.
-Уулчид ихэвчлэн сайн дурын клуб, баг, төрийн бус байгууллага болж хамтдаа ууланд гардаг. Цар тахлаас хойш идэвх буурсан ч одоо эргээд сэргэж байна.

ДОЛООН ТИВИЙН ДОЛООН ОРГИЛ РУУ ГАРАХ ЗОРИЛГОТОЙ, ОДООГООР ГУРАВТ НЬ ГАРСАН

-Таны хувьд тун удахгүй дэлхийн дээвэр Эверест рүү гарах гэж байна. Хэзээнээс бэлдсэн бэ?
-Бидний хэдэн залуус 2019 оны сүүлээр “Монгол мөрөөдөл-14” хэмээх төсөл эхлүүлсэн. Үүнд олон клубийн төлөөлөл залуус бий. Дэлхийд 8000 метрээс дээш өндөрт байрладаг 14 оргил байдаг. Түүний долоод нь Монголчууд гарчхаад байна. Харин үлдсэн оргилуудад Монгол хүн гарахад нь тусалж дэмжин, санаагаа нэгтгэдэг багтай болох үүднээс төсөл эхэлсэн.

2020 онд бид гурван оргил руу гарах гээд бэлтгэлээ хангаж байсан ч цар тахлын улмаас хил хаагаад явж чадаагүй. Гэхдээ төслөө зогсоолгүй өнөөдрийг хүртэл бэлтгэлээ хангаж байна. Төслийн хүрээнд дэлхийн дээвэр Эверест, дэлхийн тав дахь өндөр Макалу оргилууд руу энэ жил авирахаар төлөвлөсөн.

Уулчдын дунд 8000 метрээс өндөр 14 оргил руу гарах, дэлхийн долоон тивийн оргилд гарах зэрэг нийтлэг зорилгууд бий. Миний хувьд долоон тивийн долоон оргил руу гарах зорилтоо 2014 оны долоодугаар сард эхлүүлсэн. Одоогоор Европ тивийн ноён оргил 5641 метр өндөр Эльбрус, Африк тивийн ноён оргил 5895 метр өндөр Килиманжаро, Өмнөд Америк тивийн ноён оргил 6965 метр өндөр Аконкагуа уулсад гараад байна.

Ази тив болон дэлхийн ноён оргил 8850 метр өндөр Эверэст миний дөрөв дэх тивийн ноён оргил болно. Түүний дараа Хойд Америк тивийн ноён оргил 6191 метр өндөр Динали, Далайн орнуудын ноён оргил 2228 метр өндөр Косцюшко, Өмнөд туйл буюу Антарктидын ноён оргил 4892 метр өндөр Винсон Массиф үлдэнэ. Өмнөд туйлын оргилд анх Г.Ганхүү гарч байсан. Монголоос зай хол учраас зардал өндөр, өртөг ихтэй.

Эверестийн авиралтын улирал нь дөрөвдүгээр сарын 1-нээс зургаадугаар сарын 1-н хүртэл үргэлжилдэг. Уул руугаа шууд авирахгүй бэлтгэл хийдэг учраас хоёр сарын хугацаанд үргэлжилнэ. Өндөрт гарах тусам агаар сийрэг болж хүчилтөрөгч багасдаг тул өндөрт биеэ дасгаж хоёр сарын хугацаанд ууландаа амьдарна. Тавдугаар сарын 10-25-ны хооронд оргилын авиралтаа хийх байх. Зургаадугаар сарын 1-н гэхэд буцаж ирэх төлөвлөгөөтэй байна. Нислэгийн тасалбараа захиалчихсан.

Алтай таван богд руу өвөл гардаг тохиолдол цөөн. Тухайн үед өдөртөө -40, шөнөдөө -50 градус хүйтэрч байсан.

-Ууланд авирахад улирлын онцлог ямар ач холбогдолтой вэ?
-Авиралтын улирлаас бусад үед эрсдэл өндөртэй, хэцүү. Цаг уур, уулын бүтэц, цас мөсний байдлаас шалтгаалан эрсдэл хамгийн багатай гэсэн үеийг нь авиралтын улирал гэж үздэг. Мэдээж аль ч улиралд авирах боломжтой. Хувцас хэрэглэл бэлтгэл сайтай бол өвлийн улиралд авирч болно.

Тухайлбал би 2022 оны нэгдүгээр сарын 15-нд Монгол Улсын ноён оргил Алтай таван богд руу хамтрагчтайгаа хамт авирсан. Алтай таван богд руу өвөл гардаг тохиолдол цөөн. Тухайн үед өдөртөө -40, шөнөдөө -50 градус хүйтэрч байсан. Харин сонирхогчид, жуулчдын хувьд эрсдэл багатайгаа бодож улиралд нь авирах хэрэгтэй. Одоо бидний авирах Эверестэд өвөлдөө дунжаар өвөлдөө -65, зундаа -30 градус байдаг. Монгол хүн эрс тэс уур амьсгалд өссөн нь хурдан дасан зохицоход нөлөөлдөг. Харин ямар ч өндөр ууланд авирсан салхи хамгийн чухал.

-Хэт өндөр ууланд авирахад бие дасгах хугацаа их шаарддаг бололтой?
-Тухайлбал 5300 метр явахдаа амсхийж буудаллаад 6000 метрт гарч үздэг. Тухайн өндөрт амьсгалж үзээд биеэ дасган буцаж 5300 руугаа бууна. Гэнэт өндөрт гарвал амиа алдах эрсдэлтэй. Тиймээс агаарын сийрэг орчинд гэнэт гарч эрстэхээс сэргийлж биеэ бага багаар дасгадаг. Дараа нь 7000 метрт гараад буцаж 6000 руу бууж буудаллах зэргээр уулыг барж идэхгүй мэрж иддэг. Аргадаж л гарна даа.

-Ингэж бага багаар биеэ дасгаж авирсаар оргилд гардаг байх нь?
-Бидний хувьд анх удаа гарч байгаа учраас компаниас гаргасан хуваарийн дагуу хоёр сарын хугацаанд авирч оргилд нь гарна. Харин оргилд хэн нь хурдан гарахаа үздэг сорилт, хөтчүүдийн тавьсан замаас өөр замаар шинэ зам гаргаж авирдаг мэргэжлийн уулчид бий.

-40-60 хэмийн хүйтэнд ууланд авираад, шөнөдөө хээр хоноглоно гэхээр майхан хэрэгсэл их чухал байх?
-Мэргэжлийн өндөр түвшинд шалгагдсан сайн чанарын майхан, хувцас хэрэглэж буй. Хүнийг -40 градуст осгохооргүй зориулалтын аяны хөнжил зэрэг багтана. Мэдээж багагүй үнэтэй.

Хамгаалалтын олсыг нь татаад бэхэлчихсэн, урьдчилан бэлдсэн замаар, өөрийгөө бэхэлж явахыг Хималайн төрлийн авиралт гэдэг

-Ууланд авирахад тогтсон зам бий юу?
-Арилжааны төрлийн авиралтуудын хувьд нутгийн иргэд, аяллын хөтөч, зам тавигч нар замыг нь бэлдчихсэн байдаг. Ийнхүү хамгаалалтын олсыг нь татаад бэхэлчихсэн, урьдчилан бэлдсэн замаар, өөрийгөө бэхэлж явахыг Хималайн төрлийн авиралт гэдэг. Мөн арилжааны авиралтын үед нэмэлт хүчилтөрөгч бэлдсэн.

Хэрвээ өндөрт гараад агаарын дутагдалд орвол нэмэлт хүчилтөрөгч хэрэглэнэ. Бидний хувьд үйлчлүүлж буй компанийнхаа бэлдсэн замаар авирах бөгөөд эхний ээлжид хүчилтөрөгч ашиглахгүй гэсэн төлөвлөгөөтэй байна. Арилжааны авиралт учраас бүх хоол, майхан зэргийг компаниас бэлддэг.

Монголчуудын хувьд бие даасан баг гаргаад зөвхөн уулынхаа төлбөрийг төлж авирдаггүй. Иймээс л нэгдмэл, үндэсний хэмжээний баг босгохын тулд бид “Монгол мөрөөдөл 14” төслийг хэрэгжүүлж буй. Эхний ээлжид Эверэст, Макалу оргилууд руу гарч үзэн багцаа авч ирээд Монголынхоо багийг бүрдүүлнэ. Улмаар эмч, зөвлөх, дасгалжуулагч зэрэг бүтэн багаараа өөрсдийн зохион байгуулсан Монголын нэр дээрх авиралт хийхийг зорьж байна. Польш, Оросын багууд шиг болохыг зорьдог.

Хималайн төрлийг ихэвчлэн 8000 метрээс дээш хэт өндөр ууланд ашигладаг. Харин Альпын төрөл буюу өөрсдөө замаа гарган авирдаг хувилбарыг харьцангуй бага өндөртэй ууланд ашигладаг. Монголын уулс, тухайлбал Алтай таван богд руу Альпын төрлөөр авирдаг. Ингэхдээ хоорондоо олсоор холбогдож эсвэл ганцаараа үедээ олсгүй авирдаг. Монголын хувьд Хималайн төрлөөр авирах шаардлагагүй.

ҮҮЛНЭЭС ДЭЭР ГАРАХ МЭДРЭМЖИЙГ ҮГЭЭР ИЛЭРХИЙЛЭХЭД БЭРХ

-Ийнхүү ууланд авирахдаа санхүүгийн асуудлаа хэрхэн зохицуулдаг вэ?
-Уулчдыг төр засгаас дэмждэггүй. Тэглээ ч спорт гэхээс илүү хувь хүний сонирхол, тэмцэл байдаг учраас санхүүгээ өөрсдөө зохицуулдаг. Гаднын өндөр уулс руу авирах зардал хямд биш. Тиймээс хандив босгох, таньдаг хүмүүсээс гуйх, ивээн тэтгэгч олох зэргээр зохицуулдаг. Жишээ нь Эверэст рүү авирахад нэг хүнд 45 мянган ам.доллар шаардлагатай. Энэ зардлыг зөвхөн өөрөөсөө гаргаад явах хүндрэлтэй. Уулын аяллыг ивээн тэтгэдэг цөөн дэлгүүр, хувь хүмүүс бий. Нутгийн зөвлөл гээд явдаг хүмүүс байдаг. Мөн уулын спортын тэмцээн уралдаан болох нь ховор.

-Гаргасан зардлаа эргүүлээд нөхөх боломжтой юу?
-Гаргасан зардлаа эргэж нөхнө гэсэн ойлголт байхгүй. Тэндээ сонирхол болоод үлдэнэ. Мэдээж ивээн тэтгэсэн байгууллагынхаа туг, далбааг оргил дээр мандуулах тохиолдол бий. Гэхдээ бидний хийж буй арилжааны авиралтаас гадна дэлхийн хэмжээний уулчдын дунд шагнал гардуулах тохиолдол гардаг.

-Таны гарч байсан оргилуудаас хамгийн дурсамжтай, хэцүү нь юу байв?
-Уул болгонд өөр араншин бий. Аль нэгийг нь хэцүү, амархан гэж хэлэх нь өрөөсгөл. Ууланд гарч буй улирал, цаг агаар, зам, хугацаа зэргээс хамааран авиралтын хүнд, хэцүүг тодорхойлдог. Миний хувьд Өмнөд Америкийн ноён оргил Аконкагуа хамгийн яхир байсан. +30-40 градусын халуун оронд байрладаг тул өгсөх тусам хүйтэрч -30 градусын хүйтэнд хүрч байв. Өндрийн зөрүү бас их нөлөөлсөн байх.

Уулын оргилд гараад хүн өчүүхэн, хорвоо дэлхий уудам болохыг мэдэрдэг

-Оргил дээр юу байдаг вэ? Оргилд гарах тэр мэдрэмж ямар вэ?
-Хүн болгон үүнийг асуудаг. Уулын оргил дээр юу ч байхгүй л дээ. Гэхдээ үүлнээс дээр гарах мэдрэмжийг үгээр илэрхийлэхэд хэцүү. Хүн ямар өчүүхэн, хорвоо дэлхий ямар уудам болохыг л мэдэрдэг дээ.

Оргилд гарсан гэж өөрөөрөө бахархах мэдрэмж хамгийн чухал. Монгол, төдийгүй гадаадын ууланд олон хүн дагуулж явж байхад өөрийгөө ялан дийлэх торгон мэдрэмж нь оргил дээрх хэдхэн минутад ил болдог. Оргил дээр өнгөрөөх тавхан минутын төлөө маш их цаг хугацаа, хөлс хүч, мөнгө зарцуулдаг. Тэрхэн мөчийн төлөө амь насаа эрстүүлэн авирдаг. Миний хувьд хийморь сэргээд, тэнгэрт байгаа аав ээжтэйгээ ойртож байна даа гэж боддог. Зарим хүмүүс хаашдаа буцаж ирэхийн байж авирч яадаг юм гэдэг л дээ/инээв/.

-Оргил дээр яагаад уддаггүй вэ?
-Ямар ч уулын оргилд гарах гэж хүн ядарч байгаа учраас эрүүл мэндэд халтай. Мөн уулын оргил дахь цаг агаар тогтуун биш, салхи шуурга ихтэй учраас удаан байлгадаггүй. Буцах замын эрсдлээ тооцоод эрт буцахыг илүүд үздэг. Цаг агаар муудсан үед ангалд унах, халих, амьсгал боогдох, төөрөх зэрэг эрсдэлүүд бий. Мөн хүн болгонд өндрийн өвчин өөрөөр нөлөөлдөг. Бөөлжих, толгой өвдөх, амьсгал давчдах зэргээр өндрийн өвчин илэрдэг.

Оргил дээр өнгөрөөх тавхан минутын төлөө уулчид амь насаа эрстүүлэн, маш их цаг хугацаа, хөлс хүч, мөнгө зарцуулдаг

-Уулын спортын юу нь таныг дурлуулж байна вэ?
-Оргил дээр зогсохоос илүү оргил хүртэл явах тэр зам, хугацаа, мэдрэмж хамгийн чухал. Оргил дээр гарчхаад буцаад эсэн мэнд харих мөн чухал. Мэдээж оргилд гарч чадахгүйгээр буцах тохиолдлууд бий. Ууланд амжилттай авирна гэдэг нь гэртээ эсэн мэнд ирэхийг хэлнэ. Алтай таван богд руу жил бүр гардаг. Жил бүр ууландаа очмоор санагддаг. Он гараад л зүүдлэгдээд, уулс минь дууддаг.

УУЛАНД АМЖИЛТТАЙ АВИРНА ГЭДЭГ НЬ ГЭРТЭЭ ЭСЭН МЭНД ИРЭХИЙГ ХЭЛНЭ

-Уулын спортоор анхлан хичээллэх хүнд зориулан зөвлөвөл?
-Хэт өндөр ууланд авирахаас өмнө харьцангуй нам ууланд гарч үзэх хэрэгтэй. Түүнээс өмнө уулчдын клубд элсэж ууланд алхаж үзээд, тогтсон соёл, туршлагатай хүмүүсийн зөвлөгөөгөөр хичээллэж эхлэх хэрэгтэй. Хэрэгслийн хувьд сайн гэсэн эд болгоныг авах нь буруу. Ямар ууланд гарахаас шалтгаалан юу хэрэглэхийг туршлагатай уулчид зөвлөөд өгнө. Хөтөч, уулчдын зөвлөгөөг сайн авч сэтгэлзүйгээ бэлдэх хэрэгтэй. Монголд 100 гаруй клуб байдгаас Монголын уулчдын үндэсний холбоонд гишүүнчлэлтэй 24 бий.

-Уулчинд ямар чанар байх ёстой вэ?
-Самбаачлах хурд, авхаалж хэрэгтэй. Булчин, шөрмөс бол дараагийн асуудал. Уулчин хөнгөн байх хэрэгтэй. Булчингийн масс ихтэй хүмүүс өндөр ууланд хүчилтөрөгч их хэрэглэдэг учраас өндрийн өвчинд өртөх магадлал их. Мөн эрсдэлээ зөв үнэлдэг байх хэрэгтэй.

-2009 оноос хойш маш олон уулын оргилд гарчээ. Энэ 13 жилийн хугацаанд дэлхийн дулаарал хэрхэн мэдрэгдсэн бэ?
-Алтай таван богдод хамгийн их мэдрэгддэг. Монголын хамгийн урт Потанины мөсөн гол болон бусад хоёр гол тэнд бий. 2014 онд анх Алтай таван богдын Малчин хайрхны оргилд гарахад мөсөн гол маш том харагдаж байсан. Түүнээс хойш жил бүр Алтай таван богдын оргилд гарсан бөгөөд жил ирэх тусам мөсөн голын хэмжээ багасаж байгаа нь ажиглагдсан. Тиймээс эх дэлхийгээ онгон чигээр нь хайрлахыг илүүд үздэг. Ялангуяа уулчид хог хаягдал бага гаргаж, нэг удаагийн хэрэглээнээс татгалзах нь зөв.

-Уулын спорт танд юу өгсөн бэ?
-Тэвчээр, хатуужил сургасан даа. Би адгуу, түргэн зантай хүн. Энэ дутагдлыг минь дарах гол зүйл нь уул байсан юм болов уу гэж боддог. Хүн болгонд л тэвчээр сургадаг байх. Хүмүүс өндөр ууланд авирдаггүй юм гэхэд өөрсдийн эрүүл мэнддээ анхаараад цэвэр агаарт алхаж байх хэрэгтэй. Агаарын бохирдол ихтэй энэ үед хүмүүсийг алхдаг болоорой гэж уриалъя. Монголын уулчдыг мөнх цаст уулсын хийморь ивээх болтугай.