Ердөө дөрөвхөн хоногийн дараа Улсын их баяр наадам эхэлнэ. Хүн бүр дор дороо үндэсний их баярын бэлтгэлээ ханган энэ жил хэн гэдэг аавын хүү зүлэг ногоон дэвжээнээ товойн гарч, хэний хурдан хүлэг алтан жолоогоо өргүүлэх бол гэж таамаглал хөврүүлж байгаа. "ТЦ" сонин наадмын өмнөх "Бөхийн өргөө" буландаа олны танил болсон бөхчүүдээ урин оролцуулдаг уламжлалтай. Энэ удаа бид нэгэн эрхэмийг сонгосон юм.

Монгол улсын гавьяат тамирчин, улсын заан Жамбалын Ганболдыг бөхийн хорхойтнууд андахгүй. Тэр хэрхэн барилдаж явсан, ямар гавьяа байгуулсан, дархан мэх нь юу вэ, багш нар, гол өрсөлдөгчид нь хэн хэн байв гээд өгүүлэх бол илүүц биз. Түүнийг энэ удаагийн "Бөхийн өргөө" буландаа урих болсон маань бас учиртай. Бөхийн сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан гурав дахь хүн болсон тэрбээр бидний урилгыг хүлээн авч хөөрөлдсөн юм.

-Эхлээд таны эрдмийн ажлын тань талаар сонирхоё. Хичнээн жилийн судалгаагаар ямар сэдвээр цол хамгаалав?
-Би спорттой 30-аад жил холбоотой яваа хүн. Үүний 20 орчимд нь тамирчин, 10-т нь дасгалжуулагч, сүүлийн 3-4 жилд удирдах албыг хашлаа. Тамирчин байх үеэсээ өөрийн бэлтгэл сургуулилтын байдал болон барилдааныхаа талаар тэмдэглэл хөтөлдөг байсан. Энэ олон жилийн хугацаанд бөхтэй ойр ажиллахдаа барилдаанд тухайн хүний мэдрэмж чухал юм гэдгийг ойлгосон. Тэгээд л судалгаа, шинжилгээ хийж эхэлсэн юм. 2005 онд Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн докторантурт элсэж, эрдэм шинжилгээний судалгаа гэж юу байдгийг мэдэж, сурч авлаа.

Цолоо “Бөхийн барилдааныг бөхчүүдийн мэдрэмжтэй холбон судалсан нь” гэсэн сэдвээр хамгаалсан. Энэ маань удиртгал, хоёр бүлэг, долоон зүйл, дүгнэлт гэсэн бүтэцтэй. Үүгээрээ бөхийн барилдаанд амжилт үзүүлэх хүчин зүйлүүдийн нэг нь мэдрэмж юм гэдгийг гаргаж тавьсан. Энэ дашрамд миний эрдмийн ажлыг удирдан чиглүүлж ажилласан Шинжлэх ухааны доктор С.Жамц багшдаа талархал илэрхийлье. Мөн судалгаанд хамрагдсан бөхийн, спортын хамт олон, миний энэ бүтээлийг шүүн хэлэлцэж, шүүмж, дүгнэлт тавьсан эрдэмтэн, профессорууддаа талархаж буйгаа танай сониноор дамжуулан илэрхийлэх нь зүйтэй болов уу.

-Мэдрэмж гэдгийнхээ талаар дэлгэрэнгүй тайлбар өгнө үү?
-Төрөлхийн буюу олдмол мэдрэмж гэж байгаа. Биеийн тамир спортын болон хүн судлалын чиглэлээр судалгаа хийсэн дотоод, гадаадын олон эрдэмтдийн гаргасан шинжлэх ухааны онолууд дээр тулгуурлан харьцуулалт, судалгаа хийсэн. Судалгаагаа нь орчин үеийн барилдааныг үндэсний бөхтэй хослуулан амжилтад хүрсэн бөхчүүд, зөвхөн үндэсний бөхөөр дагнан барилддаг, орчин үеийн барилдаанаар хичээллэдэг гэсэн гурван ангиллаар судалгаагаа хийн мэдрэмжийн түвшнийг тодорхойллоо. Судалгааны явцад бөхчүүдийн мэдрэмжийг дээд, дунд, доод гэсэн түвшинд хувааж болох юм гэсэн дүгнэлтийг гаргалаа.  Ингэхэд хослуулан хичээллэгчдийн мэдрэмж нөгөө хоёроосоо илүү болох нь гарч байгаа юм. Мөн орчин үеийн барилдаанаар дагнан хичээллэгч зөвхөн үндэсний бөхөөр барилддаг хүнээс илүү мэдрэмжтэй байсан.

-Тухайн бөхийн хэдэн кг-тайг жин дээр гаргаж зогсоогоод л мэдчихнэ. Харин мэдрэмжийн үзүүлэлтийг нь яаж тодорхойлдог юм бэ? Тодорхой хэмжигдэхүүн бий юу? Жишээ нь бөхчүүдийг бөх хүний шинжний тэдийг агуулсан гэх яриа байдаг шүү дээ. Үүн шиг шинжвэл хамгийн өндөр мэдрэмжийн үзүүлэлттэй бөх нь хэн байна?
-Аливаа ажлын 1/4-ийг хийх чадвартай бол тухайн хүн түүнийгээ бие дааж гүйцэтгэж чадна гэсэн Энгемкамп гэдэг эрдэмтний онол бий. Үүн шиг үзүүлэлтийг гүйцэтгэлээр тодорхойлдог томьёолол байгаа. Судалгаанд хамрагдсан тамирчдаар тодорхой дасгал хийлгээд түүний гүйцэтгэлийг тодорхойлж түвшинг гаргадаг юм. Тив, дэлхийн хэмжээнд амжилт гаргахын зэрэгцээ үндэсний бөхөөр аварга, арслан цол хүртсэн хүмүүс хамгийн сайн мэдрэмжтэй байдаг нь нотлогдсон. Би судалгаагаа өсвөр үе, залуучууд, насанд хүрэгчид гэсэн 200 гаруй хүнийг хамруулан хийсэн.

-Таны судалгааны ажлыг практикт нэвтрүүлэх боломж хэр вэ?
-Бөхийн сургалт, дасгалжуулалтад мэдрэмжийг тооцож ажиллах нь чухал гэдгийг би эрдмийн ажлаараа гаргаж тавьсан. Хэрэв ингэвэл тухайн хүний үзүүлэх амжилт нэмэгдэх юм. Цаашдаа би эрдмийн ажлаа ном, гарын авлага болгон гаргах санаатай байна. Энэ сэдвийг улам төгс болгон бөхийн амьдрал, практикт хэрэгжүүлбэл үр дүнгээ өгөх нь лавтай.

-Эрдмийн ажлын талаарх яриагаа ингээд өндөрлөх үү. Наадам хаяанд ирсэнтэй холбогдуулан таны бөхөөр идэвхтэй барилдаж явсан үеийн талаар хуучлах нь зүйтэй болов уу? Уяулж сурсан морь гэдэг шиг олон жил сайн барилдсаных, улсын наадамдаа зодоглоно биз?
-Миний нэг үзэл баримтлал байдаг юм. Нэгэнт өөрийн ур чадварыг бөхийн үзэгч, хорхойтон олондоо харуулж, хойч залуу үедээ үлгэр дууриал болох уран сайхан барилдааныг үзүүлж чадахаа боливол дэвжээнд гарах хэрэггүй. Энэ үзлийнхээ дагуу нэгэнт миний барилдах үе өнгөрсөн гэж үзэж байгаа учир сүүлийн 3-4 жил наадамд зодоглосонгүй.

-Энэ жилийн баяр наадмын онцлог нь юу байх бол?
-Өмнөд хөршийн нийслэлд хүн төрөлхтөний агуу баяр Олимпийн наадам болох гэж байна. Харин дотоодод маань ирэх дөрвөн жилд улсаа удирдан авч явах парламентын сонгууль боллоо. Энэ хоёр том үйл явдлын дунд нь төрийн их баяр наадам болж буй нь онцлогтой. Тэр ч утгаараа дээрх үйл явдлууд бөхчүүдийн бэлтгэл сургуулилтад их нөлөөлж байна. Зарим нэг хүн энэ жилийн улсын наадамд онцгой ач холбогдол өгч, бэлтгэл хийж байгаа нь анзаарагдсан.

-Увс нутгийн бөхчүүдийн бэлтгэл хэр байна? Та залуучуудтайгаа хэр холбоотой байна даа?
-Улсын заан Б.Ганбатаар ахлуулсан “Увс нуур” галд манай нутгийнхан төвлөрч бэлтгэлээ базааж байгаа. Би өчигдөр галынхаа бөхчүүдийг эргэж очлоо, бэлтгэл жигдэрсэн байна лээ. Ер нь бөхчүүд зөвхөн галд гарсан хэд хоногт биш, жилийн дөрвөн улирлын турш бэлтгэлээ базаадаг. Харин наадмын галд гарснаар долдугаар сарын 11-12-нд торгон ирээ тааруулах бэлтгэлийг хийдэг юм.

-Нутгийнхаа залуучуудаас хэнийг улсын цол авах боломжтой гэж бодож байна вэ?
-Миний хувьд энэ жил эрдмийн зэрэг хамгаалах гээд залуучуудаа анхаарах цаг, зав хомс байлаа. Гэхдээ өчигдөр бөхчүүдээ эргэж очиход бэлтгэлийн өнгө нь ерөнхийдөө харагдаж байсан. Мэдээж Улсын гарьд Б.Гантогтох, заан Б.Ганбат нарын бэлтгэл сургууль нь таарсан болов уу гэж бодож байна. Аймгийн заан С.Батсуурь өмнөх жилүүдээс илүү өнгөлөг харагдлаа. Ер нь бяр, хүч нь жигдэрсэн хүн нүүр, царайнаасаа л тодорхой харагддаг.

С.Батсуурийн хувьд хүзүү, шанааг нь харахад л бяртай байгаа нь мэдрэгдэж байсан. Мөн сүүлийн хэдэн жил цол авах бөх гэж яригдаж байгаа цэргийн арслан А.Бямбажав байна. Намайг очиход аймгийн заан С.Мөнхбат байж таарсангүй. Тиймээс бэлтгэлийнх нь байдал өнгийг хэлж мэдэхгүй юм. Гэхдээ тэр цол авах дайны ур чадвартай, эрэмбэтэй залуу. Ер нь залуучуудыг ажиглаж байхад өөрсдөдөө зорилго тавьж, сэтгэлзүйн ч их өндөр болсон байна.

-Увс аймгийн нутгийн зөвлөл, бизнесмэнүүд бөхчүүдээ хэр дэмждэг вэ?
-Зөвхөн Увс гэлтгүй дийлэнх аймгийн бөхчүүд нутгийн бизнесмэнүүдийнхээ ивээл хайраар л явж байна шүү дээ. Байнга ингэж бидэнд хөрөнгөө зориулах тэдэнд хэцүү. Тэгэхээр монгол бөх зах зээлийн жамаар хөгжих ёстой. Одоо Б.Ганбат зааны найз ч гэх юм уу, манай нутгийн нэг бизнесмэн залуу сэтгэлээрээ наадмын галын бэлтгэлд зориулж зардал мөнгө гаргалаа гэхэд тэр хүнд эргээд буух ямар ч ашиг байхгүй. Түүнийг тэнд ингэж хөрөнгө, мөнгөө зориулж байгааг бөхчүүдээс өөр хэн ч мэдэхгүй өнгөрнө.

Энэ мэт бөхийн тогоонд эргэлдэж байгаа ил, далд мөнгийг төвлөрүүлж, шударга өрсөлдөөн, менежмент хийвэл бөх сонирхолтой байх болно. Мэргэжлийн чиг хандлагатай болгоно гэсэн үг л дээ. Тэгж байж л өнөөх сүмо бөх шиг өндөр бай шагнал, урамшуулалтай болох юм. Хэн нэгэн бөх нэг жилийн наадмаар түрүүлээд, эсвэл шөвгөрснөөрөө дор хаяж тухайн жилийнхээ амьдралын баталгааг хангадаг болчихвол энэ баяр наадмын барилдаан маань үзүүштэй, сонирхолтой, шударга болох нь дамжиггүй.

Нийгэм зах зээлд шилжчихээд байхад бөх мөн дагаж үүнд орох ёстой юм. Барилдах бөх нь байна, үзэгчид нь байна, одоо зөвхөн зөв менежмент л дутагдаад байна. Хоёр жилийн өмнө хоёр аваргын халз барилдаан болсныг бөх сонирхогчид санаж байгаа байх. Тухайн барилдааны тасалбарын үнэ 17 мянган төгрөг байхад Бөхийн өргөө дүүрэн үзэгчтэй байсан. Тэгэхээр монгол бөхөд үзэгчгүй болно гэсэн ойлголт байхгүй.

-Та сая цолны найрааны асуудлыг ярилаа. Үнэхээр энэ нь хүмүүсийн яриад байдаг шиг тийм их мөнгө эргэлддэг зүйл үү? Таны ид барилдаж байх үед найраа гэгч зүйл хэр байсан бэ?
-Олны яриа ортой гэдэг. Наадмын маргаашаас л тэр тэдэн саяар начин болжээ гэх яриа олны дунд явдаг шүү дээ. Бидний болон биднээс өмнөх үед энэ нь нутаг ус, ах дүүгээ, мөн ирээдүйтэй сайн залуучуудын асуудал л байсан. Х.Баянмөнх аваргын дурсамжид байдаг даа. Г.Цоодол арслан нас нэлээн ахисан хойноо “Энэ их ирээдүйтэй залуу байна, намайг давбал начин болог” гээд өөрийг нь амлаж авч байсан гээд.  Харин энэ маань зах зээлд шилжсэнээс хойш мөнгөтэй холбогдож яригдах болсон.

-Та хэдэн жил улсын наадамд зодоглож байж цолд хүрсэн бэ?
-Би 1977 онд анх улсын баяр наадамд хүч үзсэн. 1980 онд анх дөрөв давж байлаа. Энэ үеэс л начны тааварт орж, цол авах бөхөөр нэрлэгдсэн гэж болно. Тэгээд 1984 онд хоёроос тавын даваанд Говь-Алтайн Б.Пүрвээ, улсын заан Д.Лхагвасүрэн, улсын начин Д.Лхагва-Очир, улсын заан Ч.Гочоосүрэн нарыг даван начин болсон. Зургаад Хадаа аваргад унаж байлаа.

-Та 1990 онд заан болох хүртлээ дахиж шөвгөрөөгүй байдаг...
-Бидний үеийнхэн үндэсний бөх гэхээсээ орчин үеийн барилдаанд хөлс хүчээ зориулсан. Энэ нь бага, дунд жингийнхний үндэсний бөхийн амжилтад сөргөөр нөлөөлдөг байсан. Миний хувьд 78 кг-д барилддаг, бараг арваад кг хасч байж жиндээ ордог байж билээ. Заан болохдоо 98 кг байсан. Одоогийн залуучуудын барилдааныг хараад 20-иод насандаа 100 гаруй кг жинтэй барилдаж үзсэн бол гэж бодогддог шүү.

-Улсын наадамд хэдэн удаа шөвгөрсөн билээ?
-Долоо шөвгөрчээ. Нэг удаа долоо, нэг удаа зургаа, таван удаа тав давсан.

-Хэнтэй хамгийн олон удаа таарч барилдсан бэ?
-Улсын начин Ж.Чулуунтай нэг жил 13 удаа барилдаж байлаа. Тэр жилээс гадна бас цөөнгүй таарсан байх. Тэгэхээр Ж.Чулуунтай хамгийн олон барилдсан байх.

-Таны ид барилдаж байхад самбо, жүдогийн тамирчдыг салган шигшээ багийг тусад нь байгуулж байсан. Та аль багт нь орсон билээ?
-1985 онд самбо, жүдогийн багийг салгасан ч Б.Бат-Эрдэнэ, О.Балжинням бид гурав аль алинд нь барилдах эрхтэй үлдсэн. Би самбо бөхөөр 1982, 1986 онд дэлхийн аварга болж, жүдогоор 1985 оны Сөүлд болсон ДАШТ-д V байрт шалгаран, Сөүл, Барселоны олимпод оролцсон. Жүдо, самбо бөхөөр нийт 19 удаа улсын аварга болсон юм байна. Үүнээс 78 кг-д барилддаг байхдаа үнэмлэхүйд хоёр удаа түрүүлсэн.

-Жүдогийн ДАШТ-д медалийн төлөө барилдаж байжээ. Тэр барилдааныхаа талаар ярина уу?
-Хүрэл медалийн төлөө 1983 оны ДАШТ-ий хүрэл медальт, ХБНГУ-ын Штеффен Штранц гэж бөхтэй хүч үзсэн. Уул нь кока үнэлгээгээр хожиж явсан юм. Аравхан секунд дутуу байхад юүко алдаад хожигдсон доо. Штранц огцом үсрээд таллаж давуулдаг хүн. Цаг дуусахад 10 секунд дутуу байхад шүүгч зогсоогоод барилдуулсан. Шүүгчийн “хажимэ” гэнгүүт Штранц нөгөө давуулдгаа хийсэн. Би тэр талд эргээд шидтэл өөр дээрээ буулгаад юүко алдчихсан юм. Хэрэв аравхан секунд тэссэн бол жүдогийн ДАШТ-ээс медаль авсан анхны монгол хүн болох байлаа.

-Олимпод хэр барилдсан бэ?
-Хүний ид амжилт гаргах үе гэж байдаг. Харамсалтай нь яг энэ үед маань социалист орнууд Лос-Анжелесийн олимпийг бойкотлосон. Энэ үед ир бяр нь жигдэрч явсан олон хүн хохирсон доо. Тэр үед Европын тэмцээнүүдээс тогтмол медаль авдаг, хэнтэй ч барилдана гэж дэвжээнд гардаг байлаа. 1988, 1992 оны олимпод санасандаа хүртэл барилдаж чадаагүй ээ.

-Та Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай нэгэн үед барилдаж явсан хүчтэн. Таны үеийнхний аваргатай барилдахыг харахад энэ хүн түрүүлэх л ёстой гэсэн шиг хүлцэнгүй, эсэргүүцэлгүй унадаг юм шиг харагддаг?
-Тийм ээ. Б.Бат-Эрдэнэ аваргын хувьд байгалиас заяасан их бяр, хүчний зэрэгцээ их хөдөлмөрч хүн. Үнэндээ тэр цаг үед түүнтэй тэнцүүхэн үзчих хүн ховор байсан даа. Тийм болохоор хаашдаа давахгүй юм чинь биеэ зовоогоод яах вэ гэсэн хандлагатай барилддаг хүн олон байсан. Барилдахаасаа өмнө сэтгэл зүйгээрээ дийлдчихсэн байдаг хэрэг.

-Харин та яаж барилдаж байв?
-Би бол тийм хүлцэнгүй байгаагүй. Чадах бүхнээ хийгээд л унадаг байсан. Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай барилдахад хоёр гар “эзэнгүй” болно шүү. Хоёр шуу атгачихаад, толгой цээжээрээ дээрээс дарчихаар маш их ядарна. Тэгээд хоёр гараа авах гэж ноцолдсоор байгаад шуу мод болчихдог байлаа.

-Барилдахад эвгүй бөх гэж байдаг. Таны хувьд тийм бөх хэн бэ?
-Би баргийн хүнтэй л ач, тач үзээд унавал унаж, давбал давдаг байлаа. Харин Увсын Зүүнговийн аймгийн арслан Отгонбаатартай ер барилдаж чаддаггүй байсан. Сэнжигдээд зүүгдчихээр нь юу ч хийж болдоггүй. Хоёр удаа барилдаад даваагүй. Тэр үедээ цол авах магадлалтай гэгдэж байсан сайн бөх. Даанч бор дарсанд ороод амжилтад хүрээгүй.

-Хөвгүүдийнхээ талаар ярина уу? Ямар ч байсан хоёр том хүү тань чөлөөт, жүдогоор спортын хүрээнийхэнд танил болоод байгаа.
-Би гурван хүүтэй. Бүгд л бөхөөр хичээллэж байгаа. Том хүү Нямцогт жүдо бөхийн шүүгчийн шалгалтад орохоор Йеменд явж байна. Уул нь 2004 оны олимпод бэлтгэж байсан. Шөрмөс нь тасарсныг мэдэхгүй хоёр жил барилдуулчихсан байсан. Одоо аймгийн арслан цолтой. Дунд хүү Ганням чөлөөт бөхөөр барилдаж байгаа. АНЭ Улсад залуучуудын Азийн АШТ-д оролцохоор явсан. Үндэсний бөхөөр заалны барилдаануудад ганц нэг гардаг. Бага хүү 12 настай, жүдогийн секцэнд явдаг.

-Эцэст нь таны одоогийн ажлын тань талаар сонирхоё. Энэ албыг хэзээ авсан бэ? Хийж хэрэгжүүлж буй ажлынхаа талаар ярина уу?
-2005 оны дөрөвдүгээр сараас Нийслэлийн БТСХ-ны даргаар ажиллаж байна. Гол хэрэгжүүлж буй ажил бол нийслэлийн иргэдийн бие бялдрыг хөгжүүлэх, нийтийн биеийн тамирыг дэлгэрүүлэх юм. Одоо иргэдийн бие бялдрын хөгжлийн үзүүлэлт хангалтгүй байгаа Үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд яригдах түвшинд хүрчихээд байна. Бидний үед хөдөлмөрийн аргаар бие бялдраа хөгжүүлэх орчин бүрддэг байлаа. Харин одоо уламжлал тасарснаар тийм орчин алдагдаж нийтээрээ бие бялдрын хангалтгүй түвшинд очлоо.

Уламжлал алдагдсан өнөөгийн тохиолдолд иргэдийн нас насанд тохирсон технологийг боловсруулан орчинг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Үүний тулд Монгол Улсын бүх сургуульд стандартын талбай, спорт танхимыг байгуулах шаардлагатай. Хүн заавал математикч, эдийн засагч, улс төрч байх албагүй, харин эрүүл, бие бялдрын хөгжилтэй байх ёстой. Үүнд төрийн оролцоо зайлшгүй чухал. Ядаж л сургуулийн дэргэдэх биеийн тамирын талбайд, орон сууцны дундах хэсэгт барилга бариулдаггүй байхад дээд удирдах байгууллагын бодлого хэрэгтэй байгаа юм.

Үйл ажиллагаа явуулахад орчин хэрэгтэй гэдгийг ойлгуулсны дүнд 2008-09 онд Баянгол, Сонгинохайрхан дүүрэг тус бүр 700 хүний суудалтай, мөн Нийслэлийн БТСХ-ны мэдэлд Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт 1000 хүний суудалтай ордонг тус тус барихаар хөрөнгө мөнгийг нь төсөвт суулгууллаа. Улс орны эдийн засаг сайжирсан энэ үед зөв бодлого, төлөвлөгөөг тавибал энэ салбар хөгжих бололцоо байна. Нийтийн биеийн тамирыг хөгжүүлэх, иргэдийн бие бялдрыг сайжруулах ажлын үр дүн гарч, нийтээрээ зохих түвшинд хүрсэн цагт бид олимпоос ганц медаль авах болов уу гэж таамаг тавихын оронд тэдэн медаль хүртэнэ гэсэн магадлал ярих хэмжээнд хүрэх юм.

-Ярилцсанд баярлалаа. Санасан сэдсэн бүхэн тань биелэхийг хүсье.