Энэ сарын  1-ний өдөр нийслэлд болж өнгөрсөн дуулиант үйл явдлын та­лаар Зууны манлай нийт­лэлч Баабар ямар бодол­той байгааг сонирхлоо.

       ХӨӨРСӨН ОЛОН БА ГЭМТ ХЭРЭГ
Яриагаа саяын үймээ­нээс эхэлье. Яагаад хүмүүс ийм зэрлэг байв?
-Сципион Сигэле хэмээх судлаачийн 1892 онд хэвлэгд­сэн "Гэмт сүрэг" хэмээх суурь бүтээл байдгийм. Би тэрнээс хамгийн гол санааг нь орчуулаад маргааш чам руу мэйлдчихье. Тэгээд чи наанаа хариулт болгоод оруул­чихаарай.

...Ямарваа нэгэн улс тө­рийн жагсаал цуглаан нь голдуу хэн нэгэн эрх баригч, дарга даамлуудын бүдүүрч байгаад зэвүүцэн, номхон ардыг мэхэлж байгаад бухим­дан шаардлага тавин эсэр­гүүцсэнээс үүддэг. Ингэж илэр­хийлэхдээ бөөгнөрч хөөр­сөн хүмүүс уурандаа шатан замдаа тааралдсан бүхнийг хэмхчин эвдэлж сүйт­гэж, Засгийн газар руу дайран орохыг завдан хүч түрэн давшилж, магадгүй хоншоор нь хазайсан дарга тааралдвал дундаа хийж бай­гаад цусыг нь холих гэж та­чааддаг. Ямар ч шалтгаанаар үүссэн байлаа гэсэн олон түмний адал балмад хорлон сүйтгэх дээрх үйлдэл бол гэмт хэрэг. Мэдээж массыг ингэж хөөрөх хүртэл бухим­дуулсан эрх баригчдын ар­чаагүй бодлогыг зөвтгөх ар­гагүй. Гэхдээ яагаад олон түмэн нийлж байгаад эрүүл саруулаар шаардлага тавьж хүссэн үр дүндээ хүрэхийн оронд өөрсдөө гэмт хэрэгтэн болтлоо балмад авирладаг вэ? Цугларсан олон бүгд гэмт хэрэгтэн биш нь ойлгомжтой. Өөрөөр хэлбэл хүн ганцаараа байхдаа хэзээ ч хийж зүрх­лэхгүй үйлдлээ жагсаал цуг­лааны үед учиргүй зориг­тойгоор хийж орхидог нь юу­ных вэ? Олон түмнийг шүүх арга бараг байдаггүй, хариуц­лагыг ганц хүн дээр тохох боломжгүй байдаг нь хувь хүнийг ийн зориг оруулж сэтгэлийн мухартаа ёс сурта­хуун гэх мэтээр чөдөрлөгдөж байсан балмад зан нь өдөөгд­дөг гэж хэлж болох юм. Гэх­дээ л энэ хангалтгүй. Тухайн хувь хүнийг ганцааранг нь байлгаж байгаад "За хө чамд хариуцлага оноохгүй үүнийг эвд сүйтгэ" гэж ятгавал тэ­рээр өнөөх үйлдлээ хийх эсэх нь бас эргэлзээтэй. Тэгэхээр бөөгнөрсөн олны дунд хү­мүүсийн гаргадаг гаж авир нь ердөө нэг нэгнээ даган дуу­райх төрөлхийн заяамал сэт­гэхүйтэй холбоотой, тухайн уур амьсгал дахь ятгалгын нөлөөнд хэтэрхий автдагийнх юм.

Тэгвэл хүмүүс нэг нэгнээ дагаж дуурайх зөнтэй юм бол яагаад буянт үйлийг биш заавал муу муухайг нийлж үйлддэг юм бэ? Бараг л бүх хүн адгууслаг чанартай, түү­нийгээ хөгжүүлсэн үү, дарж унтраасан уу гэдэг нь хувь хүний хүмүүжил, төлөвшил, ёс суртахуунтай шууд хол­боо­той. Бөөгнөрсөн түмний ятгалгад автахгүй байх, сөрж тэсэх сэтгэлзүйн хүчтэй хүн маш цөөхөн аж. Цугласан олны дунд оруут л тэдний үг яриа баараггүй үнэн мэт санагдаж ханьсдаггүй юм гэхэд дэмжин турхирагч бо­лох нь олонтаа...

Зуу гаруй жилийн өмнө ингэж бичиж байж дээ. Ялан­гуяа саяхи тохиолдол театрт биш, стадионд ч биш, хүмүүс эрх баригчдын эсрэг бухим­дал тээж цугларсан асар том талбайд гэдгийг сана. Бөөг­нөрсөн олон хүнээс, ялангуяа янз бүрийн үзэл бодол, зан авиртай, өөр өөр боловсрол, хүмүүжилтэй хүмүүс нэг дор цугласан байхад тэндээс ухаалаг шийдвэр, эрүүл үйл­дэл гарна гэж горьдсоны гарз. "Тарцгаа" гэж лүндэн­дэ­хээ­сээ наана ингэж цугларуу­лахгүй байх, цугларах "овоо"-г босгохгүй байхад л ухаанаа зарж байх нь хавьгүй дээр гэдэг нь ойлгомжтой.

        ЛУЙВРЫН СОНГУУЛЬ
-Бухимдал юунаас үүдэв?
-Сонгуулийн булхай, луй­вар гээч юм 1996 онд анх үүсч байсан. Өвөрхангайд Түмэн-Өлзий эмчийг улайм цайм булхайдаад унагачиж байв. Баянмөнх, Наран хэн билээ АН-ын хоёр хүнийг сонгуулийн хороо санал ху­раалтын өмнөхөн булхайцан нэрсийн жагсаалтаас хасч байсан. АН олонхи болсон учраас гомдол гаргалгүй өн­гөрсөн юм шүү дээ. Энэ булхайг төрийн захиргааны байгууллага удирдан зохион байгуулж хийсэн юм. 2000 оны сонгуулийн үеэр луйвар тогтолцооны хэмжээнд очиж машинжсан. Сэлэнгэд "Бат-Үүл Зоригийг алсан нь тог­тоогдсон учир ямар ч байсан сонгож болохгүй" гэсэн заа­вар очиж байлаа.

Үүл ялаад эхлэнгүүт сон­гуулийн хайрцгийг булааж аваад мотоцикльтой зугтааж байлаа. Дорнодод Элбэгдорж гарцаагүй сонгогдсон юм шүү дээ. Ард түмний тэн хагас нь МАХН-ын эсрэг өгсөн байхад тэд суудлын 72-ыг авсан.

Энд сонгуулийн тогтол­цооны гажиг байсан боловч луйвар булхай илүүтэй үүрэг гүй­цэтгэсэн.

Олон жил өнгөрөөгүй боло­хоор 2004 оны сонгуулийг зарим хүн санаж байж магад­гүй. Дүнгээрээ АН хавтгай ялсан юм.

Луйврын машиныг зо­хион бүтээгч Энхбаяр өөрөө Баян­гол тойрог дээр Эрдэнэд ялагд­­сан юм шүү дээ. Сан­дарсандаа хажуу тойргоос өч төчнөөнөөр нь сонгогчид нүүлгэн шилжүүлс­нээс болж Бямбадорж хэн ч мэдэхгүй нэг бандид ялагдаж орхисон. Цагтаа Бямбадорж Энхбаярт гомдож агсан тавьж л байсан, одоо бол ичихгүй худлаа гээд мэлзэх байх л даа. Ганди ялагдчихаад бай­хад "Ганц худ­аг"-ийн хэсгээс са­нал луйвардан авчирч байж ялуулсан гэдгээ намын хурал дээр намынх нь нөхөр хэлж байсныг хүмүүс зурагтаар сонссон л байх. Гүррагчаа­гийн ялагдлыг өр­сөлдөгчид нь албан тушаал өгөх замаар тайтгаруулаа биз дээ. Шанд нь Энхболдтой нэг нэг болгоё гэж тохирсон. Би энд эд мөн­гөөр татсан, мөнгө тараасан тухай яриагүй байна шүү дээ. Төрийн машин өөрөө булхай хийж луйврын аргаар төрийн эрх мэдлийг нэгэн хүчинд хууль бусаар авч өгсөн тухай л хэлж байна.

-Саяын сонгуулиар АН-ын төлөөлөгчид хэсэг бол­гонд оролцсон биш үү?
-Төрийн байгууллага өөрөө зохион байгуулж луй­вар хий­дэг тогтолцоо чинь хувь хү­нээс үл хамаарсан машин болон хувирчээ. Тэр маши­наар үйлчлүүлсэн АН-ын болон өөр намын нэр дэвшигч байхыг үгүйсгэхгүй.  Гэхдээ луйврын энэ машин дийлэнхдээ эрх барьж байгаа хүчиндээ үйлчилдэг. Сүүлийн гурван сонгуулиар ингэлээ. Хэзээ нэг цагт АН төрийн эрх бариад энэ машиныг өөртөө үйлчлүүлээд эхэлбэл бас л энэ нь тэвчишгүй муухай зүйл болно.

Луйврыг гардан үйлдэгчид хуулийн хариуцлага хүлээ­хийн оронд шан урамшил авдаг болоод арван жил болж байна. Миний сонссоноор Увсад одоо сонгуулийн хэсэг хороонд ажилласан этгээдүүд шагналын мотоциклио уна­чихсан манаргаж явна гэнэ. Ийм луйвраар цадаад сур­чихсан, сонгууль тэсэн ядан хүлээж суудаг бүхэл бүтэн сүрэг буй болж.

-АН-ын хэсэг хороонд ажиллагсад болон ажиг­лагчид булхай луйврыг зогсоож болоогүй юм бо­лов уу?
-Луйвар сүүлдээ маш сайн төгөлдөршсөн гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Мөнгийг сонгуулийн хэсэг болгон дээр цацаж тараадаг юм биш бай­на. 2-4 хэсгийн хороог худал­даад авна. Тооллого болж байхад бусад нь тоолж дүнгээ гаргана, харин товлогдсон хэсгүүд яарахгүй, захиалаг­чаас дохио хүлээгээд сууж байна. Бусад нь байнга төв рүү болон нам руугаа, мөн нэр дэвшигч рүү мэдээлж байхад тэр хэсгүүд таг чиг. Эндээс хэнийг луйвардаж болох, хэнийг тэртэй тэргүй гүйцэх аргагүй болох нь тод­роод ирнэ. Луйварт хэдэн санал дутаж байгаа нь ч ойлгогдоно. Миний олж сонс­соноор ажиглагчийн ханш дор хаяхад 10 сая гэсэн. Бүх тойргоор мөнгө цацсанд ор­вол товлож луйвардсан нь хавьгүй үр дүнтэйгээс гадна мөнгөнд маш хэмнэлттэй. Баригдах магадлал нь ч ха­маагүй багасна. Шөнийн 3 цаг хүртэл жишээ нь Ганболд, Гарамгайбаатар нар Хэнтийн хойд сумдаар тасархай цойлж байсан. Урд сумууд таг чиг байсаар нэгд байсан Ганболд өглөө гэхэд дөрөвт орж байх жишээтэй. Олон газар ийм болсон. Дорнодод нэгээр гар­сан Зоригтыг дөрөв рүү чих­сэн байна. Хүмүүсийн өгсөн жинхэнэ саналыг устгаж ам­жаагүй байгаад сая уут шуу­дайгаараа баригдлаа. Энэ чинь эрүүгийн ноцтой гэмт хэрэг шүү дээ. Саяхан Хэн­тий аймгийн захиргааны под­валиас 2004 оны сонгуулийн жинхэнэ өгсөн саналууд шуу­дайгаараа олдлоо гэсэн. Ийм ноцтой гэмт хэргийг яагаад замхруулаад байдаг юм бэ? Тооллого эхлэхгүй удсан, бусадтай харьцуулахад хавь­гүй хойно дүнгээ гаргасан, хааш нь ч мэдээлэл өгөхгүй таг чиг байсан хэсгүүдэд дахин тооллого болон мөрдөн байцаалт явуулахад булхайн үндсэн чиг баримжаа, ме­ханизм тодроод ирэх байх.

-Өөрөөр төрийн бай­гууллагууд яаж оролцов?
-Сонгуулийн луйварт оролц­соноор эрүүгийн хэрэгт орох нь байтугай шан харамж, нэр нүүр албан тушаал хож­дог механизмтай болсон бо­ло­хоор төрийн байгууллагын төлөөлөгчид эрх баригчдад эрээ цээргүй идэвхийлэн үйлчилдэг тогтоц буй болжээ. Иргэний бүртгэл мэдээллийн газар он гарсаар 100 гаруй мянган үнэмлэх шинээр та­раасан байна. Өдөрт 200 үнэмлэх хийх хүчин чадалтай гэх мөртөө сонгуулиас хоёр хоногийн өмнөх шалгалтаар гэхэд тэр өдөр таван мянга гаруйг тараасан байгаа юм.  Иргэний регистрийн кодыг хэдэн мянгаар нь худалдаж авсныг хүмүүс мэдэж байгаа. Гадаадад 150 орчим мянган Монголын иргэд байгаа, хэд нь кодоороо сонгуульд орж орхив? 2004 онд нэг умгар гэрээс 40 хүн сонгуулийн санал өгсөн жишээ гарч бай­сан. Улаанбаатарт гадаадын иргэд олон бий, тэдний гэрийн хаягаар ямар олон Дулмаа, Дорж нар саналаа өгсөн гэж бодно. Үүнийг чинь нэр дэв­шигч дангаараа үйлдэх бо­лолцоогүй, төрийн машинаар дамжуулж, төрийн туслам­жаар хийсэн хэрэг шүү дээ.

        ЭНЭ БОЛ БУХИМДСАН ОЛОН
-Жагсаал, жагсаал гэх үү, тонуул гэх үү, МАХН-ын төв байрны өмнө болсон үймээ­ний тухай эргээд ярья. Үүнийг санаатай, урь­даас зохион байгуулсан байж болох уу?
-Удаа дараа байнга бол­сон илэрхий луйвар булхайд хүмүүс дургүйцээгүй гэж үү? Эрх чөлөөт оронд амьдарч буй иргэд төрөө сонгох эр­хийг нь улайм цайм луй­вардан авч байхад инээгээд сууж байх гэж үү? Нэгний өдөр хэн нэгний хатгаасаар дор хаяхад 20 мянган хулгайч, адгийн шаарууд, дээрэмчид гэнэт зохион байгуулалт­тайгаар цугларсан гэвэл хэн итгэх юм бэ? Өрөөсөн гартаа хүүхдээ тэвэрчихсэн, нөгөө гартаа чулуу бариад гүйж байгаа нас тогтсон эмэгтэй бухимдсан байна уу, дээрэм хийхээр хүний хатгаасаар явж байна уу? Олон жил хуримтлагдсан иргэдийн бу­химдал дэлбэ татсан. Энэ нь урьд өдрөөс нь ажиглагдсан. NTV нэвтрүүлгээ зогсоож байгаад шөнө нь хэд хэдэн удаа харуулсан юм. Би тэн­дээс харсан. Эхлээд АН-ын үүдэн дээр голдуу нас тогтсон 50 орчим хүн байлаа. Удахгүй тэд олширсон. Ийм юм болж байгааг NTV харуулснаас гадна энэ үед Ийгл ТВ-ээр ярилцлага өгч байсан Бурмаа зарласан. Шөнийн 2 цаг гэхэд цугларагсдын тоо мянга хүрсэн байх. Тэд Ху намын байр, Баянгол буудал зэрэгт очиж байсныг зурагт ха­руул­сан. 

-Маргааш нь дахиж цуг­лахыг Магнай, Жаргал­сай­хан нар уриалж байгаа бич­лэг бас байна...
-Ху намынхан ялалтаа сонгуулийн шөнө 3 цагт ба­хархалтайгаар зарлаж эхэл­сэн шүү дээ. 6 цагт дахиад зарласан. Отгонбаяр гэх нө­хөр, би түүнийг согтуу байна гэж харсан шүү, хөөр болон морь, бөх цоллож байгаа юм шиг өвчигнөсөн. Маргааш өглөө нь юу юугүй цэцэг навч болоод л явсан. Ингээд АН таг чиг болчихоор хүмүүс тэн­дээс их юм хүлээж байлаа. Нэгний 12 цагт Элбэгдорж мэдээлэл хийнэ гэдэг нь  урьд өдрийн орой зарлагдсан бай­сан. Үүнээс болоод үй олон хүн талбай хавиар цугласан байлаа. Ингэхээр цуглааныг зориудаар урьдчилан зохион байгуулсан хүн болоод бай­гууллага үгүй л болов уу.

-Магнай цуглаан боло­хыг урьдчилан зарлаж бай­сан бичлэг бий шүү дээ.
-Тэр Магнайг чинь хэн тоодог юм! Тэгээд харанхуй шөнөөр шүү. Мэдээллийн хэрэгслээр зарлаагүй шүү дээ. Зүгээр л нэг хувьсгалч бацаан. Хуучин Зөвлөлтөд болсон "өнгөт хувьсгал"-ын үзэл санаанд хэт автчихсан хүүхэд. Нийгэм түүнийг дэмж­дэггүй шүү дээ. Нэгэнт цугласан олон дээр очиж хувьсгалын удирдагч болж харагдах гэж улайрч яваад хэрэгт орж байгаа юм. Намын байр хамгаалж байсан гэрээт хамгаалагч нар руу тэр л чухал удирдагч гэдгээ илтгэх гэж туг яндар намируулсаар эхэлж дайрсан, гэхдээ энэ бол Магнай зохион байгуул­сан гэсэн үг огт биш. Жагсаал цуглаанаар далимдуулж цонх хагалах, үймээн үүсгэх, хий дөвчигнөх зэрэг өвчинг тэр хэд анх хэдэн жилийн өмнө санаачилсан нь үнэн. Ордны цонхыг яйруулж л байсан. Гэхдээ Монголд ийм юм талархал хүлээдэггүй юм байна гэдгийг хаа хаанаа ойлгомоор. Иймээс сүүлийн нэг хоёр жилд хүмүүс тэд­нээс нүүр буруулсан.  Юмыг хэт хялбаршуулж ойлгох бо­лон тайлбарлах, буруутныг юу юугүй илрүүлэн довтлох нь эрүүл ухаан биш дээ. 

-Тэгвэл цугласан олныг хэн үймээнд татан орол­цуулав?
-Хэрэв тийм буруутан хувь хүн хайж байгаа бол Магнай гэхээсээ олон түм­нийг дагуулсан хоёр том улс төрийн хүчний удирдлага юм. Хүмүүс энэ хоёр хүчинд итгэдэг, тэдэнд илүүтэй уруу татагдана. Хоёр дарга биен рүүгээ дайрсан, бурууг хаяг­ласан мэдэгдлийг угсруулан гаргасан. Цугласан, өдөөл­төд орсон, хөөрсөн олонтой тун эмзэг хандах ёстойг энэ хоёр туршлагатай улстөрч мэдэж байх ёстой. Уурын мунхаг, болгоомжгүй үг өдөөл­төд орсон олонд шууд л гал дээр унах тос болно. Талбай дээр дээрэмчид биш бухимдсан олон цугласан байсан. Дээ­рэмчдийн асуудал бол тус­даа. Манай нийгэм маш их зэрлэгшиж моралийн унал­тад орчихоод байгаа нь үнэн боловч арай ч аль нэг өдөөн хатгагчийн дохиогоор хэдэн арван мянгаараа дээрэм то­нуул хийхээр цуглах хэм­жээнд очоогүй шүү дээ. Тийм олон дээрэмчин ч байхгүй биз, эрхбиш. Ер нь бухимдсан олон, дээрэмчид хоёрыг ял­гаж салгахгүй нэг шуудайд хийж байгаад өшигчөөд уна­вал дараа дараагийн бухимд­лын суурийг л тавина.

-Сонгуулийн дүнгээс болж л олон түмэн бухим­дав уу?
-Ингэж нотолбол дахиад л хэт хялбаршуулсан хариу болно. Манайд ядуурал, ажил­гүйдэл замаа алдлаа. Саяхан олон улсын байгууллагаас хийсэн судалгаагаар Улаан­баатарт 44 хувь, хөдөөд 34 хувийн ажилгүйдэл байна. Ажилгүйдэл нь ядуурал, гэмт хэрэг, архидалт дагуулдаг нь жам. Баян ядуугийн ялгаа газар тэнгэрийн хэмжээнд хүрлээ.

Сүүлийн гурван жилд Мон­­гол Улс бараг гурав дахин баяжлаа. Статистик тэгж хэлж байна. Гэтэл энгийн олонд тэр баялаг очив уу? Чуулган дээр үймээний бу­руу­танг олчих­сон цээрлүүлэх ялыг нь Ша­равдорж бахар­халтайгаар оноогоод л ори­лоод байна билээ. Хааш хаа­шаа гучин метр танхим дотор арван хэдэн жил бүгсний шанд олон тэрбумтан болсон тэр өөрөө үймээний гол бу­руутан юм шүү дээ. Барьж байгаа хо­рооллыг нь байг гэхэд Их дэлгүүрийн хажууд барьсан олон давхар харшийг нь хү­мүүс харж л байгаа шүү дээ. Хүмүүс үүнийг хараад төрдөө талархаад байна гэж бодож байна уу? Хөдөлмөр зарж гараараа ядахнаа ба­римлын шавраар юм хийж үзээгүй хүмүүс ингэж тарга­лахаар бусдад нь таатай байх уу?  Замын-Үүдэд эзгүй газар хэрэггүй хашаа сая долла­раар барьчихаад цаана нь мөнгө дутаж байна гээд сууж байгааг хүмүүс зурагтаар хараад хөөр болох уу? Гэтэл Бат-Үүл шиг хувийн машин ч үгүй, хуучин байшиндаа сууж байгаа нэгнийгээ "улс төрд хичнээн жил зүтгэчихээд гэ­рээ тохижуулж чадаагүй ар­чаагүй амьтан" гэж хамт суугаа гишүүн нь мэдээллийн хэрэгслээр баалж суудаг хэмжээндээ хүрчихэж. Миний мэдэхээр Улаан сонгогдсон аймгийнхаа олон жилийн тө­сөвтэй тэнцэх мөнгө идсэн, цаадуул нь шүтээд л сонгоод байхаар тойргийн гаднах өөр бусад хүмүүс аль зэрэг баяр­лаж байгаа бол?  Заргалдвал заргалдаарай. Улсын Ерөн­хийлөгч нь төв талбайгаа тойруулаад баахан газар байр дээрэмдчихсэн, түүнээ шө­нийн цагаар эргэж тойрч бай­даг нь наад зах нь хүмүүсийн атаархал хөдөлгөх юм биш үү? Шүүхэдвэл шүүхдээрэй. Би үүнээс хавьгүй ихийг хэлж чадна, олныг ч хэлсэн, хөлс­ний алуурчин илгээвэл илгээ­гээрэй.

Хүмүүс бухимдах хан­галт­тай олон шалтгаан байна. Утаан дунд хордож байгаагаас эхлээд наад захын хүнсний үнэ огцом өсч байгаа нь хич­нээн цаанаа аргагүй шалт­гаан­тай ч гэсэн бухимдал хор­­сол үүсгэж л байгаа. Ядуур­лаас бушуу гаръя, бай­галийн асар их баялаг ийм боломж олгож байна гээд байдаг. Гэтэл судалгаагаар хүн амын дэн­дүү дийлэнх нь тэгье гээд байхад төр асууд­лыг шийдэх­гүй, хэдэн рэкет­чинг "ард түмэн" гэж заачи­хаад зориуд алгуурлаад бай­гаа нь тэвчээр барж л байгаа. Нод­нингийн нисдэг тэрэгний осол, өвлийн архины хордло­го, Хонгорын асуудал, биенээ олны нүдэн дээр хутгалж алсан явдал, үгүй дээ л Баа­сан авгайн дөв­чигнөл энэ тэр чинь бага багаар бухимдлыг нэмж овоолсоор дэлбэрч гарахаас өөр аргагүй хэм­жээн­дээ тулна биз дээ? МАХН гэдэг байгууллага энэ орны 30 мянган эрчүүдийг хоморго­лон устгажээ. Одоо болтол үүнийхээ төлөө уучлал гуйх­гүй, цаг өнгөрөх тутам аягүй бол бахархах маягтай. Энэ чинь бас л олон хүний сэтгэ­лийн мухарт байгаа, бухим­дагсад өөрсдийн хийж буй балмад ажиллагаагаа зөвтгөх бас л нэг шалтаг. Иймэрхүү өөр өсөрхөл гомдол ч олон хүний цээжинд яваа. Төрийн албанд зүтгэж байсан 15 мянган иргэнийг 2000 оны сонгуулийн дүнгээр зөвхөн улс төрийн шалтгаанаар ажил­­гүй болгож гудамжинд хөөж гаргалаа. Энэ олон хүн чинь цаанаа эцэг эх, ах дүү, ха­маа­тан садан гээд бүр ч олон хүнтэй биз дээ, тус болгонд нь л ямар нэг гомдол үүс­чихсэн л байгаа.

        ДЭЭРЭМ ТОНУУЛ БОЛ ТУСДАА АСУУДАЛ
-Хүмүүс бухимдсан, тэр нь сонгуулийн дүнгээр дэлбэрсэн байж, тэгвэл дээрэм тонуул, галдан ша­таалт зохион байгуулалттай байж болох уу?
-Тэр бол харин ёстой боломжтой зүйл. Ер нь голдуу тэгдэг. Англи хүний имиж нь жэнтлмэн. Соёлтой байх үл­гэр нь англи хүн. Бараг л соёлын жишиг байх. Гэтэл хөлбөмбөгийн тэмцээний дараа тэд яаж зэрлэгтдэг билээ? 1980 онд Брюссельд хөлбөмбөг үзэж суугаад 100 гаруй италичуудыг алж орхи­сон. Хүн үнэмшмээргүй. Хөөр­­сөн цугласан олон маш аюултай. Тэнд ямар ч эрүүл ухаан үйлчлэхгүй. Чухам энэ вандализмыг далимдуулж дээрэмчид алуурчид цугла­даг. АНУ-ын өмнөд мужид үер болж хот усанд авахуулахад хар цагаан арьст америкчууд хэрхэн дэлгүүр, байр тонож байгааг дэлхий даяараа хар­сан. Цэрэг оруулж байж зог­соо­сон. Хаа байна, америк­чуудын өндөр соёл?

-Саяын үймээний тэр­гүүнд голдуу хүүхэд, өсвөр залуус оролцлоо.
-Манай нийгэм ямар бол­чихоод байгааг харуулж бай­на. Харсаар байтал худагт оочир­лоод зогсч байдаг гэр хо­рооллын туранхай жаалууд байна билээ. Ху намын байр­ны өмнө машин угаана гээд бохир алчуур бариад ирдэг гуч дөчин хүүхэд хамгийн түрүүнд хамрагдаа биз. Хо­риод жилд бид хичнээн хүү­хэд траншейнаар хүмүү­жүү­лэв? Гэр оронгүй хүмүүс хаана ч байдаг. Харин хүүхэд ингэж амьдрахыг аль ч соёлж­сон төр зөвшөөрдөггүй юм. Бид л харин үүнийгээ бүр лого болгоод дэлхий даяар гай­хуулах шив. Гадаадын ердийн зурагт үзэгчид биднийг тран­шейнд амьдардаг гэж ойл­годог юм шүү дээ.

-Үймээнээс нэг ажиг­лагдсан зүйл бол манай төр ийм юманд дэндүү бэлт­гэлгүй аж...
-Манай төр асар данхар. Нийгмийн баялгийнхаа 50 гаруй хувийг нь залгичихдаг. Оролцохгүй юм байхгүй. Гэ­тэл төрийн гол үүрэг бол нийгмийн амар амгаланг хан­гах явдал юм. Чухам үүнийх нь төлөө иргэд төрдөө төлбөр төлдөг. Төр өөрийн ногдсон үүргээ биелүүлэх болохоор ямар арчаагүй болох нь ха­рагдлаа. Жагсагчидтай чулуу­гаар байлдаад зогсч байгаа хөөрхийлөлтэй цагдаа, 15-тай бацаанд зодуулаад хэвтэж байгаа арчаагүй офицерыг хэлээгүй шүү. Асуудал гол нь зохион байгуулалтдаа байгаа. Тоног төхөөрөмжийг нь Жагаа нийлүүллээ гээд л зурагтаар гараад байсан, Эрээний дуу­раймал бараа юу, хүүхдийн тоглоом уу. Авлига гүн шигд­сэн газар төрийн бүх юм нь болдоггүй юм даа.

Яагаад гал дүрэлзээд эхлэхээр цагдаа нар алга болчив, хажуу талын байранд хэн гал тавив, дээрэм тонуул хэн хийв, үүнийг хэн зохион байгуулав гээд олон асууд­лыг тодруулах шаардлагатай. Тэр үед юм тодрох байлгүй. Саяын хэд хоногт Үндэсний телевиз л хамаг юмыг мэд­сэн, учрыг нь олчихсон, бу­руутныг нь тодруулчихсан байх шив.

      МОНГОЛЫН СЭТГҮҮЛ ЗҮЙ ЭРИЙН ЦЭЭНД ХҮРЧЭЭ
-Мэдээллийн хэрэгс­лийн байр суурь үйл ажил­лагааг та юу гэж үнэлж байна?
-Нэг талаас чөлөөт мэ­дээллийн хэрэгсэл манайд бахархам түвшинд хүрснийг харлаа. Мэргэжлийн ур чад­варын хувьд Ийгл онцгой байсан. Үйл явдлыг CNN-ий түвшинд харуулж байсан. Шууд, олон талаас нь, элдэв тайлбар оношилгоогүйгээр дамжуулж байлаа. Мэдээл­лийн хэрэгслийн нэгдүгээр үүрэг бол энэ.

Тайлбарлах нь дараагийн асуудал. Дүгнэлт өгөх нь бүр дараагийн асуудал, тэр нь сэтгүүлчдийн биш мэргэж­лийн хүмүүсийн хэрэг. Бу­руут­ныг олж илрүүлэх, яллах, тооцоо бодох нь дахиад бүр өөр газрын шийдэх асуудал.

-Онц байдал тогтоосны дараа ганц үлдсэн нь харин ч нэг яллаж өгөх шив?
-Бид олон ургальч үзлийн нийгэмд амьдарч байна. Хүнд бүх төрлийн дүгнэлт очиж буй боловч иргэд өөрийн сонгол­тоо хийдэг. Хэн нэгнийг бод­лоо хэлэхээр "тархи угаалаа" гэх нь элбэг болж. Олон ур­гальч үзэл дунд тархиа угаал­гаж байгаа бол хохь нь. Уг нь энэ нэр томъёог Жоорж Ор­вэл гаргаж ирэхдээ нийгмийг бүх мэдээллээс хүчээр та­салчихаад ганц сувгаар зо­риу­дын бэлдсэн суртчилгаа явуулж албадлагаар нэгэн ойлголттой болгох процессыг нэрлэжээ. Бид олон жил тархи угаадаг нийгэмд амьдарч байсан. Харин сая дөрөв хоног "тархи угаах" гэдэг үнэндээ юу байдгийг иргэд ойлгосон болов уу. Сэтгэцийн өвчтэй, тахир дутуу хүнээр "Нэгэн Магнай надад сая төгрөг өгсөн" гэж хэлүүлээд, түүнийгээ үнэмшүүлэх гэж дайраад байгаа чинь тархи угаалт байхгүй юу даа.

      -Онц байдлын үед мэ­дээллийн хэрэгслийг хаа­даг нь зөв үү?
-Хуулинд тийм юм бий. Тодорхой тохиолдолд зөв ч байж болно. Яах гэж хаадаг юм бэ? Зорилго нь юу юм бэ? Онц байдал үүслээ гэдэг чинь нийгэм дундуураа хуваагд­чихаад маргаанаа хүчир­хийллээр шийдэх гээд бай­гааг таслан зогсоож буй хэрэг.

Нийгэмд буй болсон бу­химд­лыг тайвшруулахын тулд авч буй арга хэмжээ. Утга нь эндээ бий. Гэтэл сая нээлт­­тэй үлдсэн мэдээллийн хэрэгс­эл нэгийг нь өрөвдөж нөгөөг нь яллаж, буруутныг илрүүлж, учир шалтгааны цаад ёзоорыг гэхээс гарсан үр дүнг нь тайлбарлаж, өөрөөр хэлбэл нийгмийн бухимдсан нэг хэс­гийнх нь аазгайг хө­дөлгөн асууд­лыг улам буг­шуулах, эсвэл дэврээх ханд­лагатай байлаа. Зарим сэт­гүүлчид дотроо хурсан атаар­хал хорс­лоо тайлж байна уу гэмээр авирласан шүү. Нэг хэсэг нь чулуун мөндөр дун­дуур амь хайргүй тэмцэн гүйж мэдээ­лэл цуглуулан мэргэжлийн нэр хүндээ авч гарч байхад нөгөө хэсэг нь тэжээмэл тахиа шиг үүрэндээ бүгчи­хээд тааз харан юм зохиож бахаа хангаж байх юм. Фургон машинаар голоос чулуу зөөн авч ирж тарааж байсан гээд бичсэнийг унш­сан. Барьж буй барилга үймээн дэгдээгчдийг зэвсэг­лэсэн гэдгийг бүг­дээ­рээ л харж байсан биш үү? Бүр 36 тонн чулуу гэсэн тоо ч гарсан байсан. Энхбаяр, Элбэгдорж хоёр үгсэж бай­гаад самуун үүсгэлээ ч гэх шиг. Заавал бүх муу болгон тэр хоёртой холбоотой байх ёстой юм уу? Муулбал ба­римт түшмээр юм!  Ер нь хямрал, хурц үйл явдал хүний цаад мөн чана­рыг харуулдаг юм. Зарим нь мөнгө хараад юугаа ч худал­дана, зарим нь өөрийн бү­тэлгүй амьдралын бурууг бүтэлтэй яваа нэгэн­дээ тохож далим гаруут хорс­лоо тайлна. Ухамсарт хүний цаад ёзоорт адгууслаг чанар заавал нууг­даатай байдаг, түүнээ хү­мүүжил, боловсрол, төлөв­шил, ёс суртахуу­наа­раа дарж чадсан эсэхээрээ л хүмүүс хоорондоо ялгагддаг.

     ТӨР ДОРОЙТОЖ
-Байгалийн баялгаа ашиг­­­лаад ядуурал зовлон­гоос эгшин зуур гарах тухай сүүлийн хэдэн жил ярилаа. Энэ бүхэн гадаадын хөрөн­гө оруулалтгүйгээр болол­цоо­гүй. Ийм аймшигт үймээ­ний дараа хөрөнгө оруулагчдын хандлага ямар болох бол?
-Асуудал хүндэрлээ л гэ­сэн үг. Хөрөнгө оруулахад найдвар муутай газар гэдгээ овоо сайн баталгаажуулаад авсан шүү дээ. Ашигт малт­мал экспортлогч дэлхийн 72 орны хөрөнгө оруулалт хий­хэд таатай жагсаалтад Мон­гол нь араасаа дөрөвт орсон. Зимбабвеэ, Венесуэль, Болив гурав манай ард орсон байх. Хоёул гурвуулаа нийлж аваад л өөрсдийгөө хөдөлгөөн, фронт, арми гэж нэрлэн амаа­раа цагаан хөөс сахруулан "эх орон, ард түмэн" гэж орилон хүн айлгаж явдаг нь бараг моод болоо шив. Гэтэл иймэрхүү төрлийн жагсаалын оролцогсод нь төлбөртэй, зохион байгуулагчид нь за­хиалгатай, захиалагчид нь шантааж рэкетийн зорилготой байдаг нь нууц биш. Ноднин­гийн машин онхолдуулж ша­таахаар зэхэж байсан жаг­саалын зохион байгуулагчид 250 мянган ам.долларын хөл­сөөр үймээнээ нэгмөсөн зогсоох шаардлага тавьж байсан. Бас нэг удаагийн жагсаал 50 сая ам.доллар нэхэж мөнгийг намын дан­сандаа хийхийг шаардаж байсан. Баримттай юм ярьж байна шүү. Ийм ийм тэртэй тэргүй байгаа суурин дээр болсон саяын үймээн хөрөнгө оруулах гэсэн хэнд ч том цохилт болно шүү дээ. Ард түмэндээ сая саяар нь та­рааж цацах юм ярьж сон­гуульд­лаа. Ийм хэмжээний мөнгө манай эдийн засагт огт байхгүй. Үүнийг зөвхөн бай­галийн баялгийн ашиглал­таас олж болно. Газар дор буй ашигт малтмал асар их хө­рөн­гө оруулалтын хүчээр газар дээр гарч ирэн бо­ловсруулагдаж тээвэрлэгдэж борлогдож байж сая жинхэнэ баялаг болно. Бидэнд ашигт малтмалаа баялаг болгох хөрөнгө ч байхгүй, туршлага ч байхгүй, үнэнийг хэлэхэд ийм хэмжээний ухаан бо­ловсрол ч байхгүй. Хийгээд өгье гэснийг нь харин ч сай­хан айлгаж байна даа.

-Тийм л баримттай юм бол төр, Засгийн газраас даврагчидтай яагаад хатуу тэмцэж болдоггүй юм бэ?
-Манай төр данхар, тэгээд сул дорой байна. Автобусны мөнгөө өөрснөө төлөөрэй, нөхөн төлбөр засгаас олгоё гэхээр л дөрвөн зам дээр очоод хэвтчихдэг. Тэгэнгүүт нь л хуулиа засаад л буугаад өгчихдөг. Иргэд үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй боловч тэгж байна гээд бусдын эрх ашгийг хохироож болохгүй. Хаана ч тийм л байдаг. Хэн нэг нь өөрийн эрх ашгийн төлөө бусдынхыг хохироож байвал тэр газар төр өмгөө­лөгчөөр орж байх ёстой, энд л төрийн үүрэг бий. Гэтэл үерийн аман дээр гэрээ барь­чихаад сонгуулиар барьцаа­лан үүнээ баталгаажуулж авна гэдэг бид ямар арчаагүй, хууль ёсгүй төртэй байгааг илтгэж буй хэрэг. Төв талбай дээр төрийн цагдаа хутгал­чихсан хүнийг хөөрхий гээд л толгойг нь илээд өнгөрөөж байсан. Ордны цонхыг яйруулс­­­ны төлөө хэн хариуц­лага хүлээсэн бэ? Ахмадын тэмцэл гээд нэг марзан юмыг зогсоож чаддаггүй л төр шүү дээ. Хэв журам сахиулах гэдэг нь төрийн өөртөө хү­лээсэн энгийн үүрэг дээ. Хэв журам сахиулах чинь өөрөө ардчилал шүү дээ.

Саяын үймээн бол том сургамж. Монголд төрийг хүчирхийллээр унагаж сольж өөрчилж болдоггүй юм гэдгийг нэгмөсөн ойлгуулмаар бай­на. Мөн луйвар булхайгаар тө­рийн эрх авч болохгүй гэдгийг ч харуулмаар байна. Сон­гуулийн булхайд биечлэн оролцсон ялангуяа төрийн ажилтнуудыг хуулийн дагуу цээрлүүлэх хэрэгтэй. Энэ бол айл ухсанаас хавьгүй том гэмт үйлдэл гэдгийг нь олон тү­мэнд харуулах хэрэгтэй. Сургамж бол алдаагаа засах том бо­ломж.

        БИД АСУУДЛАА ӨӨРСДӨӨ ШИЙДЭЖ ЧАДНА
-Гадаад ертөнц биднийг юу гэж үзэж байгаа бол?
-Сонин хандлагууд ажиг­лагдаж байна.  Оросын ГЯЯ-ы сайд Лавров энэ хэргийг шууд л өрнөдийнхөнтэй хол­бож байна. Туслахад бэлнээ ч илэрхийлсэн. Юугаар? Да­хиад л цэргээр үү? Манай хойд хөрш өмнөдтэй баланс барин харгалдахуйц хэм­жээнд эргээд томорч буй нь сайн хэрэг. Гэхдээ дахиад л империалист санаархалтай томролт явагдвал сайнгүй л байх.

Үнэндээ саяын самуунд Оросын ч, Хятадын ч, Амери­кийн ч оролцоо байгаагүй байх. Оросууд ерөөсөө пар­нойтой, манай нийгэм ч пар­нойтой. Лавров саяын үймээ­нийг "өнгөт хувьсгал" гэж тодор­хой­лох маягаар АНУ-тай хол­бож байна билээ. Магадгүй тэдний зангаагаар үймээнийг шулуухан Ийгл телевизтэй ч холбоод үзэх монгол гарууд гараад ирж. Өнгөт хувьсгал гэдэг нь то­дорхой дарангуй­лагчийг хөөн зайлуулах про­цесс. Сон­гуулийн дүн гарчи­хаад байхад түүнийг үл хүлээн зөвшөөрч үймээн үүсгээд даран­гуй­лагчийг хөөн явуул­сан Гүр­жийн, Украйны, Кирги­зийн үзэгдэл. Бидэнд хөөж явуулах дарангуйлагч байх­гүй. Энх­баяр дарангуйлагч болохыг мөрөөддөг болохоос даран­гуйлагч биш. Монголын ний­гэм улс төрийн хөрс угаа­саа дарангуйлагч төрүүлэх­гүй. Балтын гурван орныг эс тооц­вол хуучин Зөвлөлтийн бүх орнуудаас бид хавьгүй илүү ардчилалтай, тэр маань ха­маагүй илүү баталгаажсан. Өнгөт хувьсгалд итгэсэн, үүнийг хэрэгжүүлэх хүсэлтэй хүмүүс манайд нэг биш бий. Гэвч үүнийг манай нийгэм дэмжихгүй гэдэг нь харагд­сан. Бид өөрсдийн асуудлаа өөрсдөө шийдэх бүрэн бо­лолцоотой. Маргаантай ч хэрүүлтэй ч, жагсаалтай ч тэр байтугай үймээн самуун­тай ч бид асуудлаа ардчил­сан ёс дэгээр өөрсдөө зохи­цуулж өөрсдөө шийдвэрээ гаргах эрийн цээнд хүрсэн. Буруу шийдвэр гардаг ч бай­сан бидний л шийдвэр. Алд­сан ч бидний л алдаа. Дотоод асуудлаа зохицуулах, хувь заяаныхаа шийдвэрийг гар­гахдаа гадны тусламж ав­мааргүй байна.

Лав л Өвөр Монголын зу­рагт үйл явдлын тухай таг дуугүй өнгөрөх шиг болсон. Хувьсгалын халдвараас бол­гоомжилсон болов уу. Өр­нөдийн мэдээллийн хэрэгс­лүүд илүү бодитой, хөнд­лөнгийн, эрүүл саруул бай­лаа. NHK, BBC, CNN, Ройтерс бо­лон Солонгос, Герман, Энэт­хэгийн мэдээллийн хэ­рэгслийн хандлагыг зориуд ажигласан.

-Асуудлыг одоо яаж шийдэх вэ. Дахин сон­гууль явуулах уу?
-Сонгуулийг дахих болбол хуулиар шийднэ. Хуулийг тог­тоодог институци бий. Шийд­вэр гаргах эрх бүхий хүмүүс бий. Тэдний шийдвэрээс бүх юм хамаарна. Иргэний хувьд бодоход дахин сонгууль явуу­лах нь утгаар бага хэрэг. Тийм тэнхэл бий юу? Оюун санааны хувьд ч, хөрөнгө мөнгөний хувьд ч? Мэдээж сонгууль дахиулж даагаа нэхэх хүсэл олон хүнд бий л байх. Гэхдээ л тооллогыг дахин явуулж холио солио хийсэн нь дээр болов уу?  УИХ-ыг хугацаанаас нь өмнө тараах, сонгуулийг дахин явуулах гэх мэтийн талаар ярьж л болохоос нэг хийгээд эхэлбэл эрүү нь байнга мул­тардаг хүн шиг болно шүү дээ. Хамгийн гол нь луйврын сон­гууль хойшид болохгүй байх нөхцөлийг л бүрдүүлэхэд ан­хаарлаа хандуулмаар. Энэ л чухам үйл явдлаас авах хам­гийн том сургамж, хичээл.

Л.Мөнхбаясгалан