Байгаль гоёмсог цэцэг­сээр өнгөө чимэх цаг нэгэнт иржээ. Урин цагийг бэлгэдэж цас ханз­лан хамгийн түрүүн дэлбээлдэг цэцэг бол яргуй.

Дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагаст буюу сэрүүн бүсэд ургадаг нийт 35 зүй­лийн яргуй бий гэж тэмдэг­лэгджээ. Харин эдгээрээс зургаан зүйлийн яргуй манай оронд ургадгийг эрдэмтэд судалгаагаар тогтоосон бай­на. Энэ цэцэг хаа сайгүй тохиолддог гэх бөгөөд ер нь элбэг ургадаг гэсэн үг. Гэвч яргуй таа­ралдсан газраа бас ургахгүй. Энд тэндхийн жал­га хөндий, мөн говьд ховор. Дээр дурд­сан зургаан зүйлийн тав нь хөх, нэг нь шар цэ­цэгтэй ч хоорондоо ялгарах онцлог байхгүй. Хээнцэр ган­ган энэ­хүү цэцгийн талаар ун­шигч­дадаа сонир­хуулахаар МУИС-ийн багш доктор, про­фессор Д.Суран­гийн яриа­наас эх сурвалж болгон да­раахь мэдээллийг хүргэе.

Жилийн дөрвөн улирал, эрс тэс уур амьсгал, нүүд­лийн мал аж ахуйтай манайх шиг орны нөхцөлд яргуй бу­сад цэцэгнээс түрүүлж ур­гадаг нь малд ашиг шимээ өгдөг тустай. Учир нь хаврын сульдсан малыг тэнх­рүүлэх увидас яргуйд бий. Тиймээс ч малчид хавар яргуйтай газар нутагладаг.

Үүнээс гадна яргуйг уламжлалт анагаах ухаанд эмчилгээний зориулалтаар хэрэглэсээр иржээ. Тухайл­бал, Түвдийн анагаах ухаанд эртнээс энэ цэцгийн бүлээн чанарыг ашиглан арьс­ны янз бүрийн шарх, үрэвсэлт өвч­ний үед хэрэглэж ирсэн бай­на. Мөн аливаа хор тайлах, хавдар хариулах, хүний биеийн хэм барих, булчир­хайн сүрьеэ, шамбрам, хо­доодны галын илчийг сайж­руулж тамир тэнхээ оруулах, шар усны өвчнийг хатаах, хуучирсан хүйтэн бэтгийг дарах зэрэг идтэй. Дэлбээг нь цэцэглэж байх үед нь эм­чилгээний журмаар хэрэг­лэвэл цусны даралт буул­гадаг.

Яргуйн хандаар малын хошууг арчиж тэнд байх элдэв бактерийг устгана. Түүний зөвхөн дэлбээнээс гадна үндсийг буцалган амьсгалын замын өвчинд уух нь нэн сайн төдийгүй халуун нам­даах ач холбогдолтой. Гуур­сан хоолойн үрэвслийг ана­гаах, жирэмсэн эмэгтэй­чүүдийн тамир тэнхээг сайж­руулах бэлдмэлийг яргуйнаас гарган авдаг байна. Түүнчлэн Хятад улсад цусны даралт багасгах үйлчилгээтэй яргуйн хандаар хийсэн цай ч байдаг. Энэ мэтчилэн олон төрлийн өвчнийг эмчлэхэд хэрэглэж болохыг манай өмнөд, хойд хөршийн эрдэмтэд нотолжээ. Хөрсний гадаргын градус өдөртөө нэмэх тав шөнөдөө тэг болсон тохиол­долд яргуй дэлгэрэх нөхцөл бүрддэг байна. Цэцэгсийн дундаас үнэр амтаараа ял­гардаг яргуй цэцэг хавраас намар хүртэл хөрсөнд ургадаг. Цэцэг нь 5-10 хоногийн настай.
Монголд ургадаг зургаан зүйлийн яргуйнаас Ээдрээт хэмээх яргуйг онцолж байна. Үндэс орчмын навч нь өдлөг бөгөөд үзүүр рүүгээ салбар­ласан байх энэ цэцэг элсэр­хэг, эргийн хайрга, нуга, чу­луурхаг хажуу, ойн цоорхойг голдог учир тэнд ургахгүй. Тиймээс ч түүнийг ээдрээт хэмээн нэрийдсэн учиртай. Энэ яргуй нь ээдрээтийг хор­той гэдэг ч хавар, зуны цагт түү­гээр бог мал идэх нь их. Харин нам­рын улиралд бусад мал түү­гээр хооллодог. Бүг­дийн та­нил хөх яргуй бу­таар ургадаг. Ээдрээ­тээс эрс өөр. Байц цохио, чулуурхаг хайр­гатай, хуурай газар ургана. Ямааны хам­гийн дуртай хоол нь. Өөр нэг төрөл Тур­ча­ниновын яргуй навчис нь өдлөг бөгөөд эл­сэрхэг хээр­жүү хажуу, ту­жийн ой болон ойн цоорхойд элбэг. Яргуйн цэцэг богино хугацаанд дэл­бээлээд хагд­равч хур бороо сайтай жилийн намар эргээд цэцэглэх нь сонин. Энэ нь яргуй хэнзэлж байгаагийн шинж аж.

Я.Мөнгөнцэцэг