Улсын дээд шүүх (УДШ)-ээс Улсын Их Хур­лын сон­гуулийн тухай хуулийн зарим зүйл, заал­тыг тайл­барласан тог­тоол гар­гас­наар УИХ-д болон сонин хэвлэлээр янз бүрийн са­нал, шүүмжлэл гарах бол­лоо.

Энэ талаар тодорхой мэдээлэл авах зорилгоор УДШ-ийн Иргэ­ний хэргийн танхимын тэргүүн Ц.Амар­­сайхантай ярилц­лаа.

-УИХ-ын сонгуулийн ту­хай хуулийг тайлбарлах ямар шалтгаан, үндэслэл байсан юм бэ?
-Үндсэн хуулиас бусад хуулийн заалтыг нэг мөр ойл­гож, зөв хэрэглэх талаар албан ёсны тайлбар гаргах бүрэн эрхийг УДШ-д Үндсэн хууль, болон Шүүхийн тухай хуу­лиар олгосон юм.

Сонгуулийн төв байгуул­лагын тухай хуульд СЕХ сонгуулийн хууль тогтоом­жийг хэрэглэх талаар албан ёсны тайлбар гаргах саналыг УДШ-д оруулах бүрэн эрхтэй гэж заасны дагуу СЕХ-ноос манайд Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн зарим зүйл, заалтыг тайлбарлуулах хүсэлт гар­гасан юм.

Уг нь СЕХ энэ тухай хү­сэлтээ 2007 онд анх гаргасан юм. УДШ энэ хуулийн тайл­барыг 2007 оны хоёрдугаар улиралд гаргахаар төлөв­лөсөн боловч хуулийн тодор­хой зүйл, заалтуудын талаар Үндсэн хуулийн Цэцэд мар­гаан үүсгэж, хянан хэлэлцэх ажиллагаа явагдсанаас гадна хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах болсон учир тайл­барыг 2007 онд гаргах бо­ломж­гүй болсон юм. Улмаар хуульд 2007 оны арванхоёр­дугаар сарын 26-ны өдөр нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, хүчин тө­гөлдөр болсноос хойш тун удалгүй УДШ уг хуулийн за­рим зүйл, заалтыг тайлбарлах тогтоолын төс­лийг боловс­руулж, нийт шүүгч­дийн хурал­даанаар хэлэлцээд 2008 оны гурав­дугаар сарын 31-ний өдрийн 16 дугаар тогтоолоор батал­сан.

-Улсын Их Хурлын сон­гуульд нэр дэвшигч хүн ялгүй байна гэсэн хуулийн заалтыг УДШ буруу тайл­барласан гэж зарим хүн үзэж байгаа. Энэ талаар тодруулна уу?
-Сонгуулийн тухай хуу­лийн 27 дугаар зүйлийн 27.4-т зааснаар УИХ-ын гишүүнд нэр дэвшигч нь 25 насанд хүрсэн бөгөөд сон­гуулийн эрх бүхий иргэн бай­хаас гадна шүүхийн шийдвэ­рээр тог­тоогд­сон, хугацаа хэтэрсэн өргүй, татварын өр төлбөргүй, мөн “ялгүй байх” шаард­лагыг хангасан байх учиртай.

“Ялгүй байх” гэдгийг УДШ “өмнө нь огт ял шийт­гүүлж байгаагүй” гэж ойлгон хэрэглэхээр тайлбарласан юм. Энэ тайлбарыг буруу гэж үзэж байгаа хүмүүс “ялгүй байх” гэдгийг Эрүүгийн хуу­лийн 78 дугаар зүйлд заасан “ялгүй болох”, “ялгүйд тооцох” гэсэн хоёр ойлголт­той адилтган үзэж байгаа бололтой.

Дээд шүүхийн тогтоолд эдгээр ойлголтыг адилтгаж үзэх үндэслэлгүй гэж тодор­хой заасан байгаа. Эрх зүйн хувьд нарийн учир агуулгатай асуудал учир УДШ-ийн шүүг­чид энэ талаар өөр өөр санал дэвшүүлж, дэлгэрэнгүй хэ­лэл­цэж, тогтоолыг олонхийн саналаар баталсан.

-УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшигч “ялгүй байх” гэдэг нь “ял шийтгүүлж байгаа­гүй” гэж ойлгох үндэслэ­лүүдийг товч тайлбарлаж өгнө үү?
-Нэгдүгээрт, үгийн шууд утгыг анхаарах нь чухал юм. “Ялгүй байх” гэдэг ойлголт цаг хугацаа, учир шалтгааны хязгаар, эхлэл, төгсгөлийг өөртөө агуулаагүй байна. Өөрөөр хэлбэл, хүн төрснөө­сөө ялтай байна гэж байхгүй, заавал ял шийтгүүлж, ялтай байх учиргүй тул ял шийт­гүүлээгүй л бол хүн бүр “ял­гүй байх” гэсэн шинжийг өөртөө агуулдаг.

Харин ял шийтгүүлсэн хүн шүүхийн шийтгэх тогтоол хуулийн хүчин төгөлдөр бол­сон өдрөөс эхлэн түүнийг “ялгүйд тооцох” буюу “ял­гүй болох” хүртэл хугацаанд ялтайд тооцогддог бөгөөд үүнийг “ялтай байдал” гэж Эрүүгийн хуульд нэрлэжээ. Тийм ч учраас Эрүүгийн хуульд заасан “ялтай бай­дал” дуусгавар болохтой холбоотойгоор “ялгүйд тоо­цох”, “ялгүй болох” гэсэн хоёр ойлголт бий болдог бө­гөөд тэдгээр нь цаг хугацаа, нөхцөл шалтгааны хязгаар­тай, “ялгүй байх” гэсэн ойлголтоос огт өөр агуулгатай юм. Эрүүгийн гэмт хэрэг үйл­дэж, шүүхээр ял шийтгүүлсэн этгээд тэнсэж хянан хар­галз­сан, хорих ял оногдуулсан шүүхийн шийтгэх тогтоолыг биелүүлэхийг хойшлуулсан хугацаанд гэмт хэрэг шинээр үйлдээгүй, эсхүл хөнгөн гэмт хэрэгт ял шийтгүүлсэн этгээд ялаа эдэлж дууссанаас хойш нэг жилийн дотор гэмт хэрэг шинээр үйлдээгүй, эсхүл хүндэвтэр гэмт хэрэгт ял шийтгүүлсэн этгээд үндсэн ба нэмэгдэл ялаа эдэлж дууссанаас хойш таван жи­лийн дотор гэмт хэрэг шинээр үйлдээгүй, эсхүл хүнд гэмт хэрэгт ял шийтгүүлсэн этгээд үндсэн ба нэмэгдэл ялаа эдэлж дууссанаас хойш най­ман жилийн дотор гэмт хэрэг шинээр үйлдээгүй, эсхүл онц хүнд гэмт хэрэгт ял шийт­гүүлсэн этгээд буюу онц аюул­тай гэмт хэрэгтэн үнд­сэн ба нэмэгдэл ялаа эдэлж дууссанаас хойш арван жи­лийн дотор гэмт хэрэг шинээр үйлдээгүй бол “ялгүй бол­дог” байна.

Ял шийтгүүлсэн этгээд үндсэн ба нэмэгдэл ялаа эдэлж дууссаны дараа зан байдал, засрал хүмүүжлээ­рээ үлгэр жишээч байвал шүүх хугацаанаас нь өмнө “ялгүйд тооцож” болдог.

Дээрх хоёр ойлголтыг УИХ-ын гишүүнд нэр дэвшиг­чид тавигдаж буй “ялгүй байх” шаардлагатай адилт­гаж үзэх үндэслэлгүй гэж үзсэн юм.

Товчдоо “ялгүй байх” гэсэн хуулийн заалтыг “ял шийтгүүлж байгаагүй” гэж ойлгох үндэслэлүүдийг ингэж тайлбарлахад ойлгомжтой болов уу.

-Энэ заалтын талаар ямар ч хүсэлт ирээгүй бай­хад УДШ дураараа тайлбар­ласан гэх яриа ч бас гарсан шүү дээ?
-УИХ-ын сонгуулийн ту­хай хуулийг тайлбарлахдаа СЕХ-ноос санал тавиагүй зарим зүйл, заалтын талаар УДШ шаардлагатай гэж үзэж, зарим хүний хэлж байгаагаар “дураараа” тайлбар гаргасан нь үнэн. Тухайлбал, сонгуу­лийн үйл ажиллагааны талаар гомдол гаргах, түүнийг шийд­вэрлэх, захиргааны зөрчлийг хянан шалгах болон хянан шийдвэрлэх асуудлыг зохи­цуул­сан зүйл, заалтыг нэг мөр ойлгоход тус болох тайлбарыг тогтоолд оруулсан юм. Сон­гуультай холбоотой урьд жилүүдэд гарч байсан мар­гаан, шүүхийн практикийг судалж үзэхэд хуулийн энэ талаархи зохицуулалтыг эх­нээс нь нэг мөр ойлгож, зөв хэрэглэх шаардлагатай юм байна лээ. Энэ бол “дураараа” хийсэн хууль бус ажиллагаа биш юм. Шүүхийн тухай хуульд зааснаар шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх нэгдсэн бодлого боловсруулж, нийт шүүхийг мэргэжлийн удирд­ла­­гаар хангах УДШ-ийн бүрэн эрхэд хамааралтай асуудал юм.

Харин “ялгүй байх” гэсэн ойлголтыг тайлбарлуулах санал СЕХ-ны хүсэлтэд бай­сан. Тайлбар гаргуулах тухай хүсэлтээ тодорхой болгож, тухайн зүйл, заалтыг хэрэглэ­хэд хүндрэлтэй, эргэлзээтэй байгаа асуудлаа тодруулж ирүүлэх талаар тайлбарын төсөл боловсруулах явцад УДШ СЕХ-ноос хүссэн, хороо саналаа тодруулж ирүүлсэн. УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 32 дугаар зүйлийн 32.1-д заасан “хүндээр өв­чилсөн, гэмт хэрэгт яллаг­дагчаар татагдсан” гэх ойл­голтуудыг, мөн хуулийн 27.4.3-т заасантай хэрхэн уялдуулж хэрэглэх талаар тайлбар хүссэн байсан.

“Хүндээр өвчилсөн”, “гэмт хэрэгт яллагдагчаар татаг­дах” гэдэг тодорхой ойлголтод уг нь УДШ-ийн тайлбар шаар­дагдахгүй баймаар гэж анх бодогдсон боловч тайлбарын төсөлд оруулсан. Харин нэр дэвшигч “ялгүй байх” шаард­­­лага болон нэр дэв­шүүлс­нээс хойш түүний ял­лагдагчаар татагдах хоорон­доо төдийлөн хамааралгүй асуудлыг холбож асууснаас харахад “ялгүй байх” гэсэн ойлголтыг сайн ойлгохгүй байгаагаас үүдэлтэй гэж үзэж, аль аль ойлголтыг тус тусад нь тайлбарласан.

-УИХ-ын сонгуулийн ту­хай хуулиас энэ заалтыг хасах талаар гишүүд ярил­цаж байгаа гэж дуулдлаа?
-Ер нь нэг их ойлгомжтой, тодорхой заасан зүйлийг хоёр өөрөөр ойлгоод байгаа юм биш шүү. Тухайн зохицуулал­тад чухам ямар санаа оруу­лах гэснээ тодорхой зааж чадаагүй бол ямар ч тайлба­раар түүнийг гаргах боломж­гүй шүү дээ.

Хууль тогтоогч “хар” гэж бодсон атлаа “ца­гаан” гэж бичсэн бол Дээд шүүх “ца­гаан” гэж тайлбарлах учир­тай. Үнэхээр парламентын гишүүн улс төрийн албан тушаалтан гэдэг утгаар ял шийтгүүлсэн ч байсан болно, гагцхүү ялгүй болох эсхүл тооцогдох хугацаа өнгөрч, нөхцөл нь бүрдсэн байх шаард­лагатай гэж хууль тог­тоогч үзэж байгаа бол энэ заалтаа тодорхой болгож зал­руулах нь зүйтэй байх. Ерөн­хийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг үзвэл Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийг намуудаас дэвшүүлдэг учир өндөр шаард­лагад нийцсэн хүнийг санал болгох нь ойлгомжтой боловч нарийн зохицуулалтыг нь үзвэл ял шийтгэлтэй бай­ту­гай, ялгүйд тооцогдоогүй, ялгүй болоогүй, ялтай байдал нь хэвээр байгаа хүнийг ч дэвшүүлэх боломжтой хараг­даж байгаа. Ялгүй болох, ялгүйд тоо­цогдох асуудлыг заасан Эрүү­­гийн хуулийн зохицуу­лалтыг хамааруулах гэж байгаа бол энэ хуулиас ишлэл авах, хуулийн талаар заалт хийх зэргээр тусгах боломж­той байтал өөр нэр томъёо хэрэглэчихээд энэ бол нөгөө л ойлголт юм гэж тайлбарлах нь буруу.

УДШ-ийн тайлбарын энэ хэсгийг зөв болж гэж үзэж байгаа иргэд, ялангуяа хууль­чид олон байгааг энэ даш­рамд дурдах нь зүйтэй болов уу. Хуулийн тайлбарыг Мон­гол Улсын нутаг дэвсгэрт байгаа иргэн, албан тушаал­тан, аж ахуйн нэгж, бай­гуул­лага дагаж мөрдөнө гэж Шүү­хийн тухай хуульд заасан байдгийг ч санах хэрэгтэй.

-Сонгогч санал өгөхдөө хоосон хуудас ч өгч болно гэж Дээд шүүхийн тайлбарт оруулсан нь зөв үү?
-Монгол Улсын иргэд сон­гуульд нэр дэвшигчид сана­лаа өгнө гэдэг нь сонгох эрхээ эдэлж байгаа хэрэг гэдэгт хэн ч эргэлзэхгүй байх. Сон­гомооргүй байгаа хүнийг заа­вал сонгох үүргийг хэнд ч оногдуулж болохгүй шүү дээ. Тийм ч учраас УДШ-ийн тайл­барт “...сонгогч нь нэр дэв­шигч нараас хэнийг ч сон­гохыг хүсээгүй бол аль ч дугаарыг дугуйлахгүй байх эрхтэй...” гэж заасан юм. Энэ тайлбараас болж будлиан маргаан гарах, нэр дэвшигчид сонгогчдын 25-аас дээш ху­вийн санал авч чадахгүйд хүрч, сонгууль хүчингүй бо­лох магадлал үүснэ гэж за­рим сонинд бичсэн байна лээ.

УДШ тухайн зохицуулал­тын эрх зүйн үндсийг нь тайл­барласан болохоос Их Хур­лын сонгуулийн тухай хуу­лийн 48 дугаар зүйлийн 48.9-д “са­налын хуудсанд огт тэм­дэглэл хийгээгүй... са­налын хуудсыг хүчинтэй саналын хуудаст тооцож, хэнийг ч дэмжээгүй санал гэж үзнэ” гэж заасан байгаа шүү дээ. УДШ хуулиас га­дуур, түүнтэй зөрчилдсөн тайлбар гар­гаагүй.

Энэ утгаараа нэр дэвш­сэн хүмүүсийн дундаас сон­гогчийн сонгохыг хүсч буй хүний тоо тухайн тойрогт ногдсон мандатын тооноос цөөн байвал сонгох хүнийхээ төлөө л саналаа өгөх нь сон­гогчийн эрхийн асуудал юм. Саналынхаа хуудсыг хүчин­гүй болгуулахгүйн тулд сон­гомооргүй байгаа хүний тө­лөө заавал саналаа өгөх нь ардчилсан сонгуулийн шинж биш биз ээ.

Харин тухайн тойрогт ногд­сон мандатын тооноос илүү нэр дэвшигчийн төлөө саналаа өгвөл хэнийг хасах, үлдээх нь ойлгомжгүй буюу хэний төлөө саналаа өгсөн гэж тооцох, тодорхойлох бо­ломжгүй болох учир саналын хуудас хүчингүй болно гэж хуульд ойлгомжтой заасан байгаа.

Үүнээс гадна саналаа өгөх хуулиар тогтоосон арга нь нэр дэвшигчийн нэрийн өмнөх дугаарыг дугуйлах байтал үүнээс өөрөөр тэмдэг­лэгээ үйлдсэн бол яах вэ гэдгийг хууль өөрөө тодор­хой­лохдоо энэхүү хуульд зааснаас өөрөөр хийсэн тэм­дэглэгээгээр хэний төлөө санал өгч буйг тодорхойлох боломжгүй бол саналын хуу­дас хүчингүй болохоор заа­жээ. УДШ-ийн тайлбарт “энэ хуульд зааснаас өөр тэм­дэглэл” гэж юуг ойлгох талаар л СЕХ-ноос хүссэний дагуу тайлбар өгсөн. Харин эдгээр өөр тэмдэглэлтэй саналын хуудас хүчинтэй, эсхүл хү­чингүй байх талаар Дээд шүүхийн тогтоолд ямар нэг заалт байхгүй байхад “...бүх нэр дэвшигчийн нэрийг дар­сан саналын хуудсыг хүчин­тэй саналын хуудаст тооцож, хэнийг ч дэмжээгүй санал гэж үзнэ” гэсэн хуулийн заалтыг Дээд шүүхийн тогтоол зөрч­сөн гээд л сонинд шүүмжил­сэн байна лээ. Хуульд заасан санал өгөх тэмдэглэл буюу дугаарыг дугуйлахаас өөрөөр ямар нэг тэмдэглэл хийх нь буруу. Гэхдээ буруу хийсэн тэмдэглэлтэй хуудас болгон хүчингүй болохгүй, харин хэний төлөө санал өгснийг тодорхойлох боломжгүй хуу­дас л хүчингүй болно гэдгийг хуульд тодорхой заасан учир УДШ энэ зохицуулалтыг тайл­барлах шаардлагагүй гэж үзсэн юм. Бүх нэр дэвшигч­дийн нэрийг дарсан буюу буруу тэмдэглэлтэй саналын хуудас хүчинтэй үлдэх учир нь хоосон саналын хуудсын адил хэний ч төлөө саналаа өгөөгүй гэдэг нь тодорхой байгаатай холбоотой. Ямар тохиолдолд саналыг тодор­хой, эсхүл тодорхой бус гэж үзэхийг УДШ урдчилан таа­маг­лаж, гараагүй байгаа мар­гааныг урдаас шийдвэрлэж, сонгуулийн хороодын эрхэд халдах үндэсгүй болохоор тайлбарт энэ талаар ямар нэг заалт ороогүй байгаа. Мар­гаан үүсэх магадлал хамгийн өндөр зохицуулалтын нэг энэ юм. Тийм ч учраас иргэн бүр сонгуульд оролцож, саналаа өгөхдөө саналын хуудсанд хуульд заасан журмын дагуу тэмдэглэлээ зөв, ойлгомжтой хийх хэрэгтэй гэдгийг анхаа­рах нь чухал юм.

-Хэний ч нэрийг дугуй­лаагүй хоосон саналын хуудас хүчингүй байх та­лаар Орон нутгийн хурлын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулсан гэж дуулсан юм. Энэ зөв үү?
-Энэ талаар сайн мэдэх­гүй. Сонин хэвлэлд гарсан хэмжээний мэдээлэлтэй бай­на. Нэмэлт, өөрчлөлт оруул­сан хуулийг ёсчилж, “Төрийн мэдээлэл” сэтгүүлд нийтэлж, хүчин төгөлдөр болсны дараа л ямар нэг зүйл хэлэх бо­ломжтой байх. Үндсэн хуу­лиар тус улсын иргэдэд ол­госон үндсэн эрхийн нэг бо­лох сонгох эрхийг зөрчсөн хууль гараагүй гэдэгт итгэж байна.

Орон нутгийн хурлын сон­гуулийн тухай хуулийн тайл­барыг энэ оны хоёрдугаар ули­ралд гаргахаар УДШ-ийн аж­лын төлөвлөгөөнд тусгасан байгаа.

Б.Батбилиг