Энгийн төлөв гоо сайх­ны төрсөн эгч.
Федор Достоевский (1821-1881)
Байгаль ертөнц ихэнх­дээ гоо сайхан байдгаас энгийн төлөв байгалийн дотны анд.
Федор Достоевскийн мөрдлөгөө

Ноднин Оксфордод нэгэн чухал семинар болсон юм. Семинарыг Нидерландын Уур амьсгалын хөтөлбөрийн га­зар, Орчны судалгааны Сток­голь­мын хүрээлэнгийн Окс­фор­дын салбарынхан зохион байгуулсан юм. Тэнд яригд­сан гол сэдэв бол дэл­хийн уур амьсгал тасралтгүй өөрчлөг­дөж байна. Уг өөрч­лөл­тийг дагаад улс орон бүр дасан зохицохоос өөр арга алга. Аливаа улсын хэтийн ба дунд хугацааны хөгжлийн төлөв­лөл­төд Уур амьсгалын өөрч­лөл­тийн талаар олигтой санаа­чилга байхгүй байна гэж үзсэн юм. Энэ семинарт оролцсон Монголын төлөөлөг­чид өөрийн орны байдлын талаар саналаа дэвшүүл­сэн билээ. Энэ талаархи олон талт эргэцүүллийг өгч тэмдэг­лэл бичихэд хувь нэмэр оруулсан профессор Р.Ми­жид­дорж, доктор П.Гомбо­лүү­дэв нарт талархал илэр­хийлье.

1.Эдийн засгийн хөгж­лийн асуудлууд, түүний дотор эдийн хөгжлийн үзүү­­лэлт болгон авдаг гол инди­ка­то­руу­дыг уур амьс­га­лын өөрч­лөл­төд дасан зохицох, амь­жи­р­гааны урт хугацааны тө­лөв­лөлт, тэд­гээ­рийг хэмждэг индика­то­руудаас ялгаж ойл­гох хэ­рэгтэй байна.

Энэ бол тогтвортой хөгж­лийн асуудалтай холбоотой хөгжлийн тухай ухагдахуун бөгөөд хөгжиж буй орнуудад хурц тавигдаж байна. Тогт­вор­той хөгжлийн тухай томъёо­лолд ихэд өрөөсгөл байдлаар, чу­хам­хүү эдийн өсөлт их байх явцуу агуулгаар энэ орнуудад хандаж байна. Эко­ло­гийн тэнцвэрийг байгалийн даа­цад тохируулах асуудал хоосон агуулгатай, цаасан дээр бич­сэн тунхаглалаас өөр зүйлгүй болж байгаа нь манай улсын жишээн дээр тод бат­лагддаг. Хөгжиж буй орнуудад яригдаж буй “хөгжил тогт­вор­той байх философи” хэр оновчтойг шүүх цаг болжээ. Sustainable enүironment or green eco­no­mic growth гэ­сэн агуулгаар авч үзэх нь оновчтой болж байна. Улс орны дотоодын эх үүсвэрээс гарч буй хөрөнгө оруулалт нь зөвхөн эдийн засгийн шууд өсөлтийг хан­га­хад чиглэгдвэл уур амьсгалын өөрчлөлтөд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх ма­гад­лал их байх болно. Жи­шээл­бэл, Монгол Улсад сүү­лийн арван жилд уул уурхайн салбарын тэсрэлт болж бай­на. Нүүрс гэхэд Мон­гол Улс урьдчилан тогтоосон 1,5 трил­­лион тонн нөөцтэй байна. Гэ­тэл энэ олбор­логд­сон нөөц ихэвчлэн Хятадад ашиглаг­дах бөгөөд агаар ман­далд нүүрсний тэр хэмжээ­нээс 1,5-1,8 дахин их нүүрс­хүч­лийн хийг ялгаруулах болно. Гэтэл үүнийг зохицуулах олон улсын эрх зүйн баримт бичиг байхгүй байна. Тогт­вор­той хөгжил гэдэг сайхан уриа бо­лон хөгжилд нэмэртэй гэ­сэн ерөнхий үгийн дор Монгол Улс дэлхийн бусад гүрэнтэй хамт­ран уур амьс­га­лын өөрч­лөл­төд жинхэнэ нө­лөө­­лө­хүйц хэм­жээний нүүр­сийг бэлтгэж ша­таах төслийг тэд­ний болон өөрсдийн мөн­гийг шатаан байж төлөвлөж байгаа нь энэ юм.

2.Өнөөдөр Монголд улс­­ тө­рийн дараагийн ялал­танд зориулсан нийгмийн хамгаал­лын салбарт бэлэн мөнгийг замбараагүй цацах бодло­гуу­дын алдааг зал­руулж, аль хэдийнэ томъ­ёо­логд­сон ч огт уншигд­даг­гүй, мөн батлагдсан ч хэ­рэгж­дэггүй байгаль орчны олон хөтөлбөр, түүний дотор уур амьсгалын өөрч­лөлтийн тухай үндэсний хөтөлбөрийг цомхотгож, тодорхой хэдхэн зүйлээр базан хөрөнгийн эх үүсвэр, хэрэгжүүлэх хууль, хариуц­лагын орчинг бий бол­гох шаардлагатай байна.

Монголын Уур амьсгалын өөрчлөлтийн үндэсний хөтөл­бөр, түүнд холбогдох баримт бичгүүд нь тунхаглалын шинж­­тэй, тодорхой хөрөнгийн эх үүсвэрээр баталгаажаагүй байна. 1999 онд батлагдаж албажсан эдгээр баримт бич­гийн хэрэгжилт амжилт муу­тай, хэрэгжихэд олон талын хүндрэлтэй байна.

Олон улсын хэмжээнд ч энэ асуудал эмх цэгцгүй л байна. Ядуурлыг бууруулах, нийгмийн халамжийн бусад төслийг Уур амьсгалын өөрч­лөл­төд дасан зохицох төс­лүү­дээс ялгаж ойлгох зааг, тодор­хой шинжүүр үнэн­дээ алга л байгаа. Ердийн төслүүдээс дасан зохицохуйн төслийг ялгаж чадахгүйн гай­гаар га­даад доноруудаас энэ чиглэ­лийн тусламжуудыг авч ча­дах­гүйд хүрэх болж байна. Нөгөө талаас улс төрийн түр зуурын ялалтыг гол болгосон, популист улс төрийн золиос болж байна. Уур амьсгалын өөрчлөлт эргэлт буцалтгүй, түүнд дасан зохицох шаард­лага онц нэхэлтэйг ойлго­дог­гүй, эсхүл буруу ойлгодог, бүр ойлгосон ч ойлгоогүй дүр үзүүлдэг эдгээр улстөрчдийн бултаж булздаг нүх сүв нь энэ болж байна. Нэн ялангуяа байгалийн олон янз байдлыг, цаг агаарын тухайн үзэгдлийг уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудалтай зориуд хольж улс төржүүлэх зуршил ихэсчээ.

Эдийн засгийн түргэн зуу­рын өсөлтийг гол зорилгоо болгосон Засгийн газар, Сан­гийн сайд нар уур амьсгалын дасан зохицолтод нэг ч мөнгө оруулахыг хүсдэггүй юм. Монголын тохиолдолд парла­мен­таар улсын төсвийг хэ­лэл­цэж баталдаг учраас пар­ла­ментын 76 гишүүнээс энэ асуудлыг илүү нааштай хү­лээж авдаг гишүүдийг энэ ажилд татан оролцуулбал амжилт олж болох юм.

Улстөрчид ялалт байгуу­ла­хын тулд ядуу олонхийн сэтгэл зүйгээр тоглох үзэгдэл хөгжиж буй орнуудад элбэг. Монгол ч адилхан. Тэд нийг­мийн хамгааллын асуудалд түлхүү анхаарч хоосон попу­лист амлалтуудыг өгснөөр засгийн эрх барих дөрвөн жилд энэ амлалтаа оронцог­лон биелүүлэх гэж цаг алдса­наар уур амьсгалын өөрчлөл­тийн сөрөг нөлөөллийг мэдэх ч боломжгүй, мэдсэн ч тоол­гүй өнгөрөөж байна. Энэ то­хиол­долд байдал их хүнд, шийдэхэд хэцүү. Энэ нэр хүнд бүхий хүмүүсийг зөв мэдээлэл, бодлогын томъ­ёол­лоор хангаж чадах экс­пер­түүдийн хамааралгүй, гадаад харилцаа холбоо сайтай баг байнга ажиллавал зүйтэй.

3. Уур амьсгалын өөрч­лөл­тийн системд олон та­лаас өгч байдаг ээлжит цохилтуудын нэг мэтээр ухаарч тийм ч учраас хан­галт­тай хэмжээний хөрөнгө зардлыг тусгаж чаддаггүй дутагдлыг халах ёстой.

Энэ бол Монголын хувьд хамгийн түрүүнд тавигдах ёстой асуудал юм. Манай улсад хамгийн сүүлд хийгд­сэн уур амьсгалын өөрчлөл­тийн бо­лон гамшгийн менеж­мент, малчдын амьжиргаа, бэл­чээ­рийн менежмент, өр­хийн амь­жир­гааг дэмжих чиг­лэ­лийн судалгаануудад ду­таг­дал их байна. Их хэм­жээ­ний мэдээ­лэл, баримт, судал­гааны үр дүнг бий болгосон ч тэдгээр нь цаашид шаард­лагатай шийдвэрлэх дүгнэлт хийхэд хангалтгүй, эсхүл асуудлын голыг олж харахгүй, эргэн тойрондоо л эргэлдээд байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлж байна. Амьдралд нийцсэн, улс төрийн шийдвэр гаргагчид шүүрээд авчихмаар үр дүн алга байна. Хий дэмий анхаа­руулж са­нуул­сан, сургам­жил­сан ерөн­хий тунхаглалууд л элбэг болж. Тухайлбал, мал аж ахуйд зориулсан дасан зохи­цохуйн зөвлөмжүүдэд инээд хүргэмээр зүйл ч гарч байна. Малын жин буурах ханд­ла­гатай тул бэлчээрлэх хуга­цааг уртасга, халуун өдрийн тоо ихэсч буй тул шөнө бэл­чээ гэх зэрэг. Ийм зүйлийг би уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицохуйд хамааруулмааргүй байна. Мөн уламжлалт нүүдлийн мал аж ахуйг ойрын 20 жилд халж, эрчимт фермерийн аж ахуйд шилжих, үгүй ядаж хагас фермерийг бий болгох гэсэн санаа, дүгнэлтүүд газар ав­чээ. Маш өргөн уудам нутаг­тай, цөөн хүн амтай, том хот суурин цөөнтэй Мон­голд нүүдлийн мал аж ахуйн уламж­лал соёлыг хадгалан үлдэхээс өөр уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох арга зам байхгүй гэж би үздэг. Сүүлийн жилүүдэд мал аж ахуй байгалийн экстремаль үзэгдлүүдэд өртөмхий байх болсон нь бэлчээрийн уламж­лалыг суурин фермерийн аж ахуйгаар солих арга замаар дасан зохицох дүгнэлтийг хийх шалтгаан биш юм. Ийн­хүү мал аж ахуй өртөмхий, эмзэг, хэврэг болсон нь өөр шалтгаантай. Монголын тал хээр нутагт урьд өмнө хэзээ ч ийм их хэмжээний мал бэлчээрлэж байгаагүй бөгөөд малчид эдийн засгийн эрэлт, хэрэглээний багцын өсөлтийн дарамтад орох болсон үнд­сэн шалтгаан малын хорог­дол, эмзэг байдлын цаана хараг­даж байна. Хур туна­дас­ны сарын дундаж хэмжээ бус, хөрсөнд шингэж буй чийгийн хуримтлал багасч буй үзүү­лэлт болон нэг малд ногдож буй талбайн хэмжээ багассан үзүүлэлтүүд л энэ эмзэг байд­­лыг хэмжих индикатор болж байна. Ямар нэг байд­лаар судалгааны цар хүрээ хумигдаж оновчтой дүг­нэл­түүд гарч чадахгүй байгааг хоёрхон зүйлээр тайлбарлаж болно. Нэгдүгээрт, судлаач­дын чадвар дутагдаж байна. Хоёрдугаарт, Засгийн газарт байгаа түшмэлүүдэд сонир­хол алга байна.

4. Уур амьсгалын өөрч­лөл­тийн эмзэг байдлыг бууруулах, дасан зохи­цо­хуйг хэмжих бодит, тооцож бо­лох индикаторууд үгүйлэг­­дэж байна.

Юуны өмнө хөдөө аж ахуй, нэн ялангуяа мал аж ахуйн салбарын эмзэг байд­лыг хэмжих индикаторын талаар саналаа хэлье. Өмнөх хэлсний дагуу хөрсөнд ху­римт­лагдсан чийгийн хэм­жээ (хур тунадасны хэмжээ, өвсөн бүрхүүлийн талбай, хөдөө аж ахуйн ургамлын ургац гэх зэрэг үзүүлэлтүүд үүнтэй нягт уялдаатай) нэг­дүгээр quantifiable indicator гэж үзэж болно. Жилийн дөрвөн улирлын туршид үйл ажил­лагаа явуулдаг аж ахуй эрх­лэгч­дийн гол хүсэл бол цаг хугацаа, байршлаа олсон хур тунадас байдаг. Хоёрдугаарт, нэгж талбайд ногдох бүтээг­дэ­хүүний хэмжээ буюу нэгж талбайн даац орно. Монгол бол өргөн уудам нутагтай тул нийт бэлчээрийн ч юм уу, тариалангийн боломжит тал­байг малын нийт тоо, ургацын хэмжээнд харьцуулсан үзүү­лэлт оновчгүй юм. Тухайн мал сүрэг (тариа, хүнсний ногоо) бодитойгоор хүрч чадах тал­бай­гаар авсан үзүүлэлтийн тухай юм. Гуравдугаарт, эдийн засагтай холбоотой үзүүлэлт. Монгол бол өөрийн онцлогтой. 2.7 сая хүн амын бараг тал нь Улаан­баатарт байнга амьдарч бай­на. Улаан­баатарчуудын хүнсний болон бусад хэрэглээг хангах эрэлт орон нутаг, хөдөө аж ахуйн салбарыг туйлдуулж, дасан зохицох аргагүй болтол нь дарамталж байна. Тиймээс Улаанбаатар болон Монгол Улсын (хөдөө аж ахуйн бүтээг­дэхүүний)гадаад зах зээлийн эрэлт гэсэн үзүү­лэлт цаашид чухал байх бол­но. Надад байгаа мэдээллээр Монголын тал нутагт байх бэлчээрийн малын тоо хонин толгойд шилжүүлснээр 50 саяас хэтэрч болохгүй. Сүү­лийн 10 гаруй жилд л Улаан­баатарын хүнсний хангамж­тай холбоотойгоор малын тоо тухайн орон нутгийн даацаас хэтэрсэн гэж үздэг. Улс орны мах, хүнсний хэрэгцээ, бэл­чээ­рийн мал аж ахуй болон газар тариалангийн потен­циа­лын харьцаа Монгол Улсын хөгжлийн баримт, аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд тусгалаа олох ёстой.

5.Монголын өнөөгийн бай­галь орчинд хоёр чухал хүчин зүйл шийдвэрлэх нөлөөг үзүүлж байна.
Хэдийгээр Монголын эдийн засаг хотжилт, уул уурхайн салбарын эрчимтэй хөгжлийн хүчээр дээшилж насанд хүрсэн (18 наснаас дээш) нэг хүнд ногдох дотоо­дын нийт бүтээгдэхүүн албан бус мэдээллээр 1600 USD болсон ч энэ өсөлт хэр тогт­вор­той байх асуудал, улс орны хөгжлийн концепци то­дор­­­хойгүй хэвээр байна. Өн­дөр зарлагатай үйлдвэр­лэл явуулдаг, хүйтэн сэрүүн, уулын өндөрлөг бүс нутагт амьдардаг монголчуудын хувьд уур амьсгалын өөрч­лөлт, түүний нөлөөллийн сце­на­ри онц чухал болж байна.

Эдийн засгийн ашгийн төлөө улайрал байгаль ор­чинд том драмт үзүүлж байна. Улаанбаатар хотын хэрэг­лээний зах зээлийн эрэлтийг хангах хэт том үүрэг Монго­лын байгальд шийдвэрлэх дарамтыг үзүүлж байна. Ма­лын сүргийн бүтэц өөрчлөг­дөж бэлчээр, хөрсийг гэм­тээж доройтуулдаг ямаа, адууны тоо эрс өслөө. Дэл­хийн болон Хятадын ноо­луу­рын зах зээ­лийн эрэлтийг хан­гах эдийн засгийн дарамт тал нутагт цөлжилтийг авчирч байна. Улаанбаатар хотын хэт богино хугацааны тэлэлт нь түүний хүнсний хангамжаар дамжин малын тоог орон нутгийн байгалийн даацаас хэтэртэл нь өсгөх аюулыг бий болголоо.

Хэдийгээр жилийн хур тунадасны дундаж зарим нэг утгаар нэмэгдэж байгаа бо­ловч ургамлын ургалтад эерэг нөлөө болж чадах­гүй байна. Гэнэтийн хүчтэй аадар, оройт­сон бороо, хэт эрт ор­сон цас урга­мал ургахад хан­галт­тай хэм­жээ­ний чий­гийг хөр­сөнд бий болоход дэм бо­лох­гүйгээр барахгүй хөрс­ний эвдрэл, цөлжилт үүсэхэд нө­лөөлж байна. Хур тунадас­ны бүтэц, үүсэх горим, хөрс­ний шингээлт, хуримтлалыг эм­зэг байдлын үндсэн инди­ка­­то­­роор авч иж судалгаа хийх шаардлагатай болж байна.

Ийм нөхцөлд газар нут­гийн нэгж талбайд учруулж буй аж ахуйн үйл ажилла­гаа­ны эрчим (intensity) нь эмзэг байдлын өөр нэгэн чухал үзүүлэлт(indicator) болох юм.

Дээрх хоёр факторын вариацаас аж ахуйн тухайн салбарын дасан зохицох бод­ло­го тодорхой болох боломж­той гэж бид таамаглаж байна.

Дээр өгүүлснийг Монго­лын ямааны аж ахуйн жишээн дээр маш тод харж болно. Ямааны тоо толгой сүүлийн 20 жилд дөрвөн саяас 18 сая болтлоо өсч мал сүргийн 40 гаруй хувийг эзлэх болжээ. Монгол ямааны ноолуур дэл­хийн зах зээлийн 20 хүртэл хувийг эзэлдэг гэсэн мэдээ­лэл бий. Ноолуурын эрэлт ихэсч сүргийн уламж­лалт бүтцийг эвдэхэд хүргэ­сэн байна. Ямаа гол төлөв ургам­лыг сорчлон идэж үрт ургам­лын цэцгийг хамж, ул үндсээр тасалж иддэг боло­хоор ургам­лан бүрхүүлийн бүтцийг их хэмжээгээр өөр­чилж бүр устгаж байна. Ноо­луу­рын үнэ бэлэн мөнгөний байдлаар малчдад очиж ямар нэгэн хуримтлал үүсэх­гүй­гээр үр ашиг муу­тай­ зарцуулагддаг байна. Ямаа­наас учирч буй эдийн засгийн ашиг, хохирлыг дэн­сэлж, УАӨ-д дасан зо­хи­цо­­хуйн агуул­гаар авч үзвэл со­­­нир­­хол­той үр дүн гарч болох талтай юм (уг төслийн PIN-ийг хавсралтаас үзэж болно).

6.Шийдвэр энгийн байх шалтгаан олон байна. Али­ваа зүйлд хандахдаа хэт нүсэр, олон хэрэггүй мэ­дээл­­лийн орчинг үүсгэх нь үндсэн асуудлыг бүр­хэг­дүүлэх гэм­тэй юм. Эн­гийн товч, тодор­хой үйл ажил­ла­гааг төлөвлөж хэ­рэг­жүүлж хэвших нь бид­ний эрмэл­зэх зүйл мөн.

Уур амьсгалын өөрчлөл­т (УАӨ)-ийн асуудлаар судал­гаа хийдэг ажилтнууд, мөн энэ талаар шийдвэр гаргах түвшний хүмүүст үндсэн нэг алдаа ажиглагдаж байна.

Судлаачид УАӨ-ийн та­лаар хэт нүсэр, практик ач холбогдол багатай судалгаа олон тоогоор хийж иргэд, олон түмний хандлага, бодол са­наа­наас холдож, ойлгомжтой нотолгоотой хэллэгээр ярил­цах боломжийг олгох­гүй бай­на. Судлаачид өөрсдийн хийж буй ажлын хүрээнд “чөтгө­рийн гогцоонд” эргэлдэж бай­на. Зуншлага сайн, өнтэй өвөлжилтийн үеэр уур амьс­галын өөрчлөлт бага яригдаж, хахир хатуу өвөл, зуд, хуурай халуун зун, гангийн үеэр илүү яриад эхлэхээр олон нийт гамшгийн асуудлыг уур амьс­галын өөрчлөлтийн асуудал­тай хольж байна.

Шийдвэр гаргах түвшний хүмүүс ч бодлогын алдаа юм уу, эсхүл юу ч хийгээ­гүй­гээс гарсан аливаа сөрөг бүхнийг УАӨ-тэй холбох ханд­­­лага гарч байна. Нэн ялангуяа дээд түвшний шийд­­вэр гаргагчдад энэ хамаарна.

Нэг үгээр бол Монголд “Уур амьсгалын өөрчлөлт” гэдэг монстр, эсхүл хэрэг­цээ­гүй зүйлээ хадгалдаг ав­дар бий болжээ. Иймд хам­гийн энгийн аргаар УАӨ, түү­ний дасан зохицох бодлогод хан­дах шаардлагатай. Хялбар байх тусам шийдвэр гарахад дөхөмтэй байх болно гэсэн хандлагыг дэвшүүлж байна.

7. Шилдэг орнуудтай хамт нэг зорилгын төлөө!
Төр хамгийн муу мене­жер боловч түүнтэй хамтран ажиллахаас өөр замгүй! Төр, түүний төлөөний байгуулла­гууд­тай хамтран ажиллаж чаддаг төрийн бус хүчтэй байгууллага хэрэгтэй. Гадаад донор байгууллагын шууд дэмжлэгээр УАӨ, түүнд дасан зохицоход шаардлагатай арга хэмжээний талаар мэд­дэг­гүй, сонсохыг ч хүсдэггүй шийд­вэр гаргагчдад судлаач­дын хамааралгүй, бие даасан баг эрхэм чухал гэдгийг онц­лон тэмдэглэмээр байна.

Б.Баясгалан