1.Цианит натри гэж юу вэ. Юунд хэрэглэдэг эд вэ?
Маш хүчтэй химийн хорт бодис. Химийн томъёо нь NaCN. Цианит натри нь ца­гаан, цианит кали нь хар өнгийн нунтаг бодисууд. Аль алийг нь үндсэн ордоос алтыг уусган ялгаж авахад ашиг­лана. Дэлхийн улс ор­нуудын цианит агуулсан бо­дисын нийт үйлдвэрлэлийн хэмжээ 1.4 сая тонн орчим. Үүнээс 180 мянган тонн орч­мыг уул уурхайд ашиглаж байна.

Бид­ний яриад байгаа цианит нат­ри нь өөрөө агаарт дэгдэмхий биш бөгөөд устай холилдсон үедээ цианы хүч­лийг үүсгэж, ус, хоол хүнсээр, амьсгалын замаар мөн арь­саар дамжин хүн, мал амьтныг хордуулдаг. Эх орны дайны үед фашис­тууд хоригдлуудыг үй олноор нь устгахдаа цианы хийг ашиглаж байсан гэдэг. Гэхдээ зөвхөн германууд ч биш орос ах нар, америкууд ч хүйтэн дайны үед энэ бо­дисыг хэрэг­лэдэг байж. Мөн өнгөрсөн зууны 80-аад онд Иран-Ира­кийн дайны үед хүн амыг үй олноор устгах зориу­лалтаар цианыг хэрэглэж байсан ба хамгийн сүүлд 2001 онд алан хядагчид Нью-Йоркийн мет­ронд цианы хий цацах гэж байгаад баригдсан. Ер нь өнөөдрийг хүртэл циа­нитийн осол дэлхийд 350 гаруй удаа гарч 10.000 гаруй хүн нэр­вэгдсэн гэдэг судалгаа бий.

2.Цианы хүчлийн шууд хордлогын хурц шинж тэмдгүүд яаж илрэх вэ?
Агаарт байх хэмжээ ба­гажны заалтаар 1ppm-ээс их буюу 1 куб метр агаарыг сая хуваасны нэгтэй тэнцэх хэм­жээнээс ихсэх үеэс хордло­гын шинж тэмдгүүд илэрнэ. Хүчтэй хордлогын үед амьс­гаа бачуурах, хоолой боох, татаж унах, толгой эргэх, муужрах, улмаар зүрх зогсох зэрэг үхэлд хүргэх шинж тэмдгүүд илэрнэ.

Цианы хүчил нь маш дэг­дэмхий бөгөөд 26 хэмд л буцалж эхэлнэ. Агаарт байх хэмжээ харьцангуй бага үед амьсгал давхцах, толгой эр­гэх, тархи руу хатгаж өвдөх, аажимдаа ухаан балартах, хий ханиах үеэр цустай цэр гарах, уушиг устах зэрэг шинж тэмдгүүд илэрч яваан­даа зүрх зогсох аюултай. Ялангуяа бага насны хүүх­дүүд өндөр настнууд ийм орчинд удаан байх юм бол арьс загатнах, туурах, үе мөч сулрах, хараа, сонсгол муу­дах, булчирхайн үйл ажилла­гаа алдагдах, биеийн эсэргүү­цэл сулрах зэрэг шинж тэмдэг илэрдэг аж.

3.Хаа нэгтээ циан агуулсан бодис байгаа эсэхийг яаж мэдэх вэ?
Тухайн орчинд дээр дурьд­сан шинж тэмдгүүд хүмүүсийн дунд хавтгай то­хиолдох юм бол мэдэж цө­хөөд байх явдалгүй. Хамгийн гол нь цианы хий нь өнгөгүй бараг үнэргүй учир таньж ялгахад төвөгтэй. Мөн хүний биед орсон циан эд эрхт­нүүдийг нь гэмтээгээд амар­хан задарч, гадагшилдаг учир яг л ид хордлогын үед гэхээс биш дараа нь цус шээсэнд илрүүлэх боломж тун бага.

4.Циан байгаль орчинд хэр удаан хадгалагдах вэ?
Усанд байх зөвшөөрөгд­сөн хэмжээ улс орон бүр харилцан адилгүй. АНУ, Кана­дын стандартаар бол 0.2мг/л. Гүний усанд ялангуяа худгийн усанд орсон бол цианыг арил­гаж цэвэрлэх боломж тун бага. Хөрсний гадарга, голын усан дахь циан бол аажимдаа задарч багасч арилж болно. Харин хөрсөнд нэвчиж шингэ­сэн цианы хагас задралын үе нь 1-3 жил. Өөрөөр хэлбэл нэг кг циан хөрсөнд нэвчсэн бол хоёр жилийн дараа 500 гр, дахиад хоёр жилийн дараа 250 гр гэх мэтээр аажмаар багас­на гэсэн үг.

5.Мөнгөн усны талаар товчхон
Мөнгөн ус бол байгаль дээр тохиолддог зургаа шин­гэн металлын нэг. Хүнд ме­талл. Үнэхээр хүнд л дээ. 1.5 лит­рийн багтаамжтай ундаа­ны саванд хийсэн мөнгөн усны жин 20 кг татна.

Бидний дунд сургуульд заалгаснаар -39 градуст царцана, +357 градуст буцал­на. Алт угаах зориулалтаар 1550 оноос хойш Африкт анх ашиглаж эхэлжээ. Тэр цагаас хойш дэлхийн улс орнуудад нийт 300 мянган тонн орчим мөнгөн ус ашиглажээ гэсэн тооцоо буй. Америкийн ба­руун эрэг орчим тэр чигээр мөнгөн усанд хордсоныг энэ том гүрэн одоо хүртэл ма­найхны туршлагаар цэвэр­лэж, саармагжуулж чадахгүй л байгаа гэсэн. Минамата өв­чин илэрсэн 1960-аад оноос дэлхийн бараг бүх оронд алт угаахад мөнгөн ус хэрэглэ­хийг хуулиар хориглосон юм. Мөнгөн усны гол үйлдвэрлэгч орон нь Испани байлаа. Ев­ропын холбооны улсууд энэ оноос эхлэн нутаг дэвсгэр дээрээ мөнгөн ус хэрэглэх, үйлдвэрлэхийг хорьсон уч­раас одоо тэргүүлэгч орон нь БНХАУ болоод байна. 1980-аад онд дэлхийн мөнгөн усны нийт хэрэглээ 7100 тн байсан бол 2001 оноос 1800 тн болж эрс буурчээ. Мөнгөн усыг замбараагүй уул уурхайд хэрэглэдэг орнуудыг Бразил тэргүүлнэ. Тэндхийн “нинжа­нууд” жилд 150-170 тн мөнгөн ус хэрэглэж байна гэж ярьдаг.

6.Монгол оронд хэдийнээс мөнгөн ус хэрэглэх болов оо?
Анх 1910 оноос “Монго­лор” хэмээх Орос, Хятадын хамтарсан компани Сэлэн­гийн сав газар алт олзвор­лохдоо мөнгөн ус хэрэглэж байсан гэдэг. 1960-аад оны үед алт угаах үйлдвэрээс ихээхэн мөнгөн ус алдаж асгаснаас одоо Бороо голын нэгэн тохойд их хэмжээний мөнгөн ус хуримтлагдсан байдаг. Жил бүр хэрэглэж байгаа мөнгөн усны хэмжээ Борнуур, Баянгол, Сүмбэр сумдад хагас тоннд хүрч байгаа талаар Японы “JICA” байгууллагаас таван жилийн өмнө гаргасан судалгааны тайланд тодорхой бичсэн буй.

7.Өнөөдөр мөнгөн усны хэрэглээ ямар байгаа вэ. Үүнээс гарах үр дагаврын талаар
Мөнгөн усыг алт худалдан авагчид Хятадаас их хэмжээ­гээр хууль бусаар оруулан ирж борлуулж байна. Мөнгөн усны хор хөнөөлийн талаар мэддэг боловч маргаашийн өөхнөөс өнөөдрийн уушиг гэж ярьдгаар нүдэнд ил харагд­даг­гүй, хэдэн жилийн дараа ноцтой байдалд хүрсний эцэст илэрдэг аюулын талаар санаа зовнихгүй байгаа нь цаашдаа түгшүүрийн харанга нэгэнт дэлдсэн л бол цусаар уйлаад ч нэмэргүйг анзаа­рахгүй, эсвэл мэдсэн ч мэ­дээ­­гүй дүр эсгэж байгаад л хэр­гийн гол учир байна.

Гар аргаар алт угаах үед мөнгөн усыг ямар ч хяналтгүй хэрэглэдэг. Энэ ажилд залуу­чууд хүүхдүүд ихэвчлэн оролц­дог ба ууршуулалтын үед эмэгтэйчүүд гэр оронд амьдарч буй өндөр настнууд бага насны хүүхдүүд илүү хордох нөхцөл бүрддэг.

Хувиараа алт олборлог­чид 200 гаруй грамм алт олз­вор­лохын тулд дунджаар 400 гр мөнгөн ус хэрэглэдэг гэвэл Монгол нутагт алт угааж буй 100 гаруй мянган нинжа тонн тонноор нь мөнгөн ус хэрэг­лэж байгаа тооцоо гарна. Алтаа ялгахын тулд мөнгөн усыг гал дээр уур­шуул­на. Ууршуулах үед агаарт дэгдэх мөнгөн ус ав­сан алтны хэм­жээ хоёр яг тэнцүү байдгаас үзэхэд жилд тонн тонноороо мөнгөн ус агаарт ууршиж байна гэсэн үг. Ууршуулж байгаа мөнгөн усанд нь зөв­хөн тэнд байгаа хүмүүсээр зогсохгүй эргээд цас бороо­ны усаар дамжин тэр орчмын нутаг орон хор­доно. Дээр нь мөнгөн устай хаягдлаа ил задгай асгаснаас тэр орчмын хөрс газар, хүн, мал хордоно. Малын мах, сүү цагаан идээ, гурил, ногоогоор дамжаад хэн, хаана ч амьдар­сан ял­гаагүй нийтээрээ хор­до­но. 80-аад оны үед Иран улсын нэгэн тосгонд 1000 гаруй хүн учир битүүлгээр өвдөж өмөрч байсны шалт­гаа­ныг нь тод­руулж үзэхэд мөнгөн усны хольцтой шавьж устгах бодис цацсан талбайн үр тариагаар дамжин хордсон нь тогтоогд­сон байдаг.

8.Мөнгөн усанд хордсон хүмүүст ямар зовиур илрэх вэ?
Мөнгөн усыг ахуйд ингэж өдөр тутам хэрэглэх болсноос хойш нүд нь аргаж, биеэр нь улаан юм туурсан, үе мөчөөр нь янгинаж, толгой, бөөр өвд­дөг болсон зэрэг бие мах­бодид нь мэдэгдэхүйц өөрч­лөлт орж эхэлсэн талаар олон хүн ярьдаг. Гэхдээ металл мөнгөн усны хүний биед агуу­лагдах хагас үе нь 70-90 хоног гэж үздэг юм билээ. Өөрөөр хэл­бэл гурван сар тутам хүний биед байх мөнгөн усны хэмжээ хоёр дахин буураад байна гэсэн үг.

2003 онд Борнуур, Сүм­бэр, Баянгол суманд үзлэгт хамрагдсан хүмүүсийн 70 гаруй хувийнх нь шээсэнд мөнгөн ус зохих хэмжээнээс 50-60 хувь их байсан ба заримынх нь үсэнд, хумсанд, бүр цусанд нь мөнгөн ус илэрч байсан гэдэг. Эмч на­рын явуулсан үзлэгийн дүн­гээс авч үзвэл тэдгээр хү­мүүс мөнгөн устай харьцаж эхэлснээс хоёр гурван жи­лийн дараагаас хөлрөмтгий болж бие нь салгалан чичир­дэг болсон, элэг нь томорсон, даралт ихэссэн, нүдний салст нь шархалж үрэвссэн зэрэг зовиурууд илэрсэн байдаг юм билээ. Тэр үед төр засгаас зохих арга хэмжээ цаг ал­далгүй аваагүй мөртлөө үүний­гээ мартчихаад олон улсын шинжээчдийн саяхны дүг­нэлтэд өнөөдөр хөөрцөг­лөл­дөж байгаа нь тун инээд­тэй санагддаг.

Судалгаанд хамрагдсан гурван сумын төв орчимд жилд 500 кг, өнгөрсөн таван жилд 2.5 тн мөнгөн ус хаягд­санаас хагас нь агаарт цацаг­даж үлдсэн хэсэг нь хөрс усанд шингэсэн байна. Энэ орчинд хөрсөнд агуулагдах мөнгөн ус зохих хэмжээнээс даруй 10-20 дахин их, цааш­даа ч улам өсөх хандлагатай байгаа нь түгшүүр төрүүлээд байгаа юм.
Ийм байдал өнөөдөр ма­най бараг бүх аймагт үүсчих­лээ. Цаашид удаан үргэлжил­бэл байгаль орчин ноцтой бохирдож иргэдийн эрүүл мэнд бүр цаашилбал монгол хүний удмын санд засаг­дашгүй ноцтой аюул нүүрлээд байна.

9.Хонгор суманд яг юу болчихов оо?
Хонгор сумын төвд гарсан хордлого бол циан, мөнгөн ус дан дангаараа биш циант мөнгөн усны давхар хордлого болсныг АНУ-д төвтэй Хүрээ­лэн орчны аюулгүй байдал эрүүл мэндийн хүрээлэнгийн http://www.cdc.goү/niosh/mining/topics/ гэсэн вэб хуу­даснаас үзэхэд тодорхой харагддаг. Өөрөөр хэлбэл мөнгөн ус нь циантай урвалд орж хоёр валенттай ион хэл­бэрт шилжинэ. “Галсан Мээ­рэнгийн хатан гэдэг чинь шал хөгшин чавганц байхгүй юу” гэдэг шиг металл мөнгөн уснаасаа энэ бол шал өөр нэгдэл. Ийм хор цацагдах үеэр тэнд байсан эхчүүд болоод эх малаас эрүүл хүүхэд, төл гарч буй бол ховор, азтай тохиолдол гэж үзэхээс өөр аргагүй. Учир нь энэ бодис дөнгөж бүрэлдэж буй урагт асар хүчтэй нө­лөөлж ургийн хөгжлийг зог­соох, эсвэл гаж, согог болго­дог юм билээ.

Даралт гэнэт ихсэх, бага­сах, толгой өвдөх, хоолой бачуурах, биеэр юм туурах, ходоод гэдэс өвдөх, дотор муухайрах, огиудас хүрэх, шүлс гоожих, аманд муухай юм амтагдах, булчирхай үрэв­­сэх, уушиг, элэг, дэлүү, бөөр өвдөх гээд энэ хүчтэй хороос үүдэн сумын төвийн хүмүүс ялангуяа бага насны хүүхдүүдэд илэрсэн нийтлэг өвчлөл бол ямар ч арьсны өвчин тэр тусмаа хамуу, тэм­бүү биш гэдгийг Эрүүл мэндийн яамны­хан болоод захын эмч нар мэдэхгүй байсан гэвэл хэн ч үнэмш­мээр­гүй. Хүн, мал, но­хой шувуугүй ингэж бөөн бөөнөө­рөө зэрэг зэрэг өвдөж, үхэж, хээл хаяж, хачин төрх­тэй юм гаргаж байсан тохиол­дол урьд өмнө Монгол Улсын түүхэнд ер нь гарч байсан юм уу? Тэр бүү хэл ийм тохиол­дол XXI зуунд дэл­хийн аль ч улс оронд гараагүйг би батал­на. Гагцхүү энэ бүх­нийг хо­роос болоогүй гэж муйхарлах нь анхнаасаа дээрээсээ зо­хион байгуу­лагд­сан ажил байсан гэдэг нь одоо улам тодорхой болж байна.

10.Одоо яах вэ?
“Алт” хөтөлбөрийг ер нь зогсоох шаардлагатай. Зөв­хөн Хонгор сумыг ч биш хордсон бүс нутгуудыг цэвэр­лэх, ариутгах ажлыг дулааны улирал эхлэхээс өмнө Зас­гийн газраас яаралтай зохион байгуулах хэрэгтэй. Улс ор­ныг ийм байдалд хүргэсэн албан тушаалтнуудтай хуу­лийн дагуу хатуу хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Манай урд хөршийн хуулиар бол дээд хэмжээ авах хүн зөндөө бий.

Хүндэрсэн өвчтөнүүдийг эхний ээлжинд гадагш нь явуулж эмчлүүлэх, өвчилсөн хүн, малыг эрүүлжүүлэх аж­лыг гадны туршлагатай эмч мэргэжилтнүүдийг урьж ирүү­лэн тэдний туслалцаатайгаар гүйцэтгэх, цаашид энэ чиглэ­лээр урт, богино хугацаагаар хүн сургах, багаж материа­лын хангамжийг нь сайжруу­лах, мэргэшсэн байгуулла­гуу­дын чадавхийг бэхжүүлэх гээд хортой хоргүй гэж мар­галдаж суухын оронд нэн даруй хийх ажил маш их байна.

Ш.Пүрэвсүрэн