Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэн 1960-аад онд Москва хотын Эдийн засаг, статистикийн их сургуулийг дүүргэжээ. Төгсөж ирээд Статистикийн төв газарт ажилласан түүхтэй. Манай улсад салбар хоорондын тэнцлийг анх удаа нэвтрүүлж, их хэмжээний өгөгдөл мэдээллийг боловсруулдаг, өндөр түвшний энэ судалгааг анх удаа хийжээ.

Манай улсад орчин цагийн статистикийн алба байгуулагдсаны 100 жилийн ой ирэх сард тохионо. Иймд Д.Бямбасүрэн гуайтай салбар хоорондын тэнцлийг анх хэрхэн хийсэн, энэ судалгааны ач холбогдлын талаар ярилцлаа.       

Ю.ЦЭДЭНБАЛ ГУАЙ НЯГТЛАН БОДОХ МЭРГЭЖИЛТЭЙ ТУЛ ЭДИЙН ЗАСАГ ТАЙЛБАРЛАХАД МАШ АМАР. БИД ХОЁР ЦАГ ЯРИЛЦСАН

-Би 1960 онд аравдугаар ангиа төгсөөд Москвагийн Эдийн засаг, статистикийн дээд сургуульд хуваарилагдан очсон. Тэр үед Статистикийн төв газар Тоо бүртгэлийн төв газар гэсэн нэртэй, Төрийн ордон дотор байв.

Төрийн ордны 141 дугаарын өрөөнд боловсон хүчин сууна. Тэнд очоорой гэв. Би 1965 онд сургуулиа төгсөж ирэхэд Статистикийн төв газар гэдэг нэртэй, одоо Ардчиллын ордон байгаа байр руу нүүсэн, Тухайн үеийн социалист орнууд дотор гологдохооргүй түвшинд хүрсэн байв.

1969 оны хоёрдугаар сард орлогч дарга надад “Нэгдүгээр дарга өөртэй чинь уулзана” гэв.

Зургаан хэлтэстэй, бүртгэлийн механикжуулалтын станцтай, тоон мэдээллээ шивэгч машинд боловсруулдаг байв. Өрхийн төсвийн судалгааг статистик арга хэрэглэн хийдэг, хүн амаа тоолдог байв. Мэргэжлийн, том байгууллага болсон байлаа. Би 1965 оны хоёрдугаар сараас ажиллаж эхэлсэн юм. Төв газарт 70-аад хүн ажилладаг.

Би залуу байсан тул банкны нягтлан н.Тэрбиш, гадаад худалдааны ерөнхий нягтлан н.Лхамсүрэн, төсвийн ерөнхий нягтлан н.Жамъяндоржид шавь орж их зүйл заалгасан. н.Төгсжаргал, н.Рэгзэдмаа гээд хоёр ахлах нягтлан надад их тус болсон.

Тэр үед манай аж ахуйн нэгжүүд нягтлан бодох бүртгэлийн журналтай болсон байв. Төсвийн нягтлан бодох өөр системтэй. Тэр үеийн дарга нар залуусаа их дэмжинэ. Бид залуу, ажлын туршлагагүй, хашир суугаагүй тул улс төрийн мэдлэг ойлголт муутай. Судалгаагаа дуусгаад Сайд нарын зөвлөлийн орлогчид биш, Улс төрийн товчоо руу хаяглаад явуулсан. Ийм ийм асуудал байна гээд бүгдийг бичив. Дарга бидний бичсэнийг засаж өөрчилдөггүй байсан юм.  

1969 оны хоёрдугаар сард орлогч дарга надад “Нэгдүгээр дарга өөртэй чинь уулзана” гэв. Би мэргэжилтэн тул их гайхсан, төрийн тэргүүн ямар учраас уулзах болов гэж бодлоо. Тоо материал буруу ашигласан зарим хүн хэрэг төвөгт орооцолдсон үе юм. Тэгээд цайны ганц костюмаа бэлдээд долоо хонолоо, таг. Тэгсэн нэг орой дарга “Одоо явна аа” гэв. Би тэгэхэд ажлын муу хувцастайгаа байв. Очтол манай газрын дарга, төлөвлөгөөний комиссын дарга н.Рэнцэнпэлжээ гуай, Сангийн сайд Д.Содном байв.

Ерөнхий дарга гадаад худалдааг онолын талаас юу гэж тайлбарлах вэ гэж асуулаа. Дарга нар халшрангуй шинжтэй. Би эхлээд надаас асуусныг мэдсэнгүй. “Чи юу гэж боддог вэ” гэхээр нь “Хөдөө аж ахуйгаас нэмүү өртөг бүтээх нь зөв. Гэхдээ манай аж үйлдвэр хоцрогдсон, бид гаднаас өндөр үнээр бараа авдаг. Манай экспортын бүтээгдэхүүн, гаднаас авдаг бүтээгдэхүүний үнийн зөрүү” гардаг гэв.

Ю.Цэдэнбал гуай дарга нарыг явуулаад, би үлдлээ. Улс ардын аж ахуйн тэнцэл гэж юу юм, яаж хийдэг вэ гээд тайлбарлуулав. Ю.Цэдэнбал гуай нягтлан бодох мэргэжилтэй хүн тул тайлбарлахад маш амар. Бид хоёр цаг ярилцсан. Улс ардын аж ахуй нь хүний санаанаас зохиосон юм биш. Жинхэнэ амьдралын бодит баримтуудад үндэслэдэг гэв. Ингээд энэ ажил улс төрийн хувьд, төрийн бодлогын талаас хүлээн зөвшөөрөгдсөн. Энэ судалгаа эргэлтэд орсон гэх үү дээ.

Ингээд Улс ардын аж ахуйн тэнцлийн бүлэг байгуулж, жаахан хүч нэмэх хэрэгтэй болсон тул Өмнөговьд ажиллаж байсан н.Цэнд-Аюушийгаа авчирсан. Бид нэг сургууль төгссөн юм. Сургуулиа их сайн төгссөн хүн. Н.Нямдулам мөн улаан дипломтой төгссөн тул мөн татаж авсан. Биднийг албаддаггүй байсан ч шөнө хүртэл сууж ажилладаг байв. Дийлэнх нь гэр бүлгүй, залуус байлаа.        

       ҮЙЛДВЭР, АЖ АХУЙН ГАЗРУУД АШИГ ОЛОХОД УЛС 95 ХУВИЙГ ШУУД ХУРААЖ АВДАГ БАЙВ

-Улс ардын аж ахуйн тэнцэл яагаад чухал вэ?
-Улс ардын  аж ахуйн тэнцлийн системийн үзүүлэлттэй болсноор эдийн засгаа нэгтгэж харах, тэнцвэрүүдийг зөв үнэлэх боломжтой болно. Макро эдийн засгийн судалгаа тооцооны үндэс бий болсон юм.

Салбар хоорондын тэнцэл нь улс ардын балансын тогтсон системээс жаахан өөр. Илүү өндөр түвшний загварын түвшинд хүрсэн асуудал шүү дээ. Бид 1968 онд улс ардын аж ахуйн балансын системээ цэгцлээд, зүгшрүүлээд дараа нь салбар хоорондын баланс зохиох ажилд орсон. Энэ нь онолын үндэслэл, арга талаасаа нэлээн нарийн. Тэр үед социалист орнууд салбар хоорондын баланс гэж нэрлэдэг байлаа.

Багшдаа сайн юм хийсэн гэдгээ харуулах гэж Зөвлөлтийн хэрэглэдэг схемээр нэг хийсэн. Нөгөөг нь Рагнар Фрийсийн Осло загвараар хийсэн. Тэгээд багшдаа очив.

ЗХУ 1962 оны үзүүлэлтээр анхныхаа салбар хоорондын балансыг зохиосон. Манайхан салбар хоорондын баланс гэж нэрлээд байгаа зүйл Америкийн эдийн засагч, Нобелийн шагналт  Василий Леонтьевийн боловсруулсан эдийн засгийн загвар юм. Үүний үндсэн дээр загвар боловсруулах, гаргасан мэдээг ашиглах зэргээр математикийн нэлээн өндөр түвшинд хэрэглэдэг. Бид тухайн үед Зөвлөлтийн схемийг ашигласан.

Баланс боловсруулах ажлыг удирдсан, төрийн шагналт профессор Михаил Румич Эдэлман надад ном хайрласан багш. Зөвлөлтийн статистикийн газрын нэгдсэн хэлтсийн даргаар ажилладаг байсан юм.

Норвегийн эдийн засгийн анхны Нобелийн шагналтан Рагнар Фрийс гэж хүн 1948 онд Осло гэж нэртэй загвар боловсруулсан. Сүүлд түүний хүү мөн ийм загвар хэрэглэж байсан юм.              

Английн эрдэмтэн, Нобелийн шагналт Ричард Стоун “Үндэсний тооллогын систем” номоо гаргасан нь бидэнд маш том гарын авлага болсон. Статистикчид нийт долоон баланс тэнцэл гаргадаг байв. Ажиллах хүчний, хөрөнгө оруулалтын тэнцэл гэх мэт.           

Бид материалаа боловсруулахад Монголын эдийн засаг зовлонтой. Яаж, хэдэн салбарт ангилах вэ? Салбар хоорондын баланс зохиосны дараа олж авсан тоо материалаа ашиглах болоход тооцоолох электрон машин дээр хийж байж өндөр нарийвчлалтай гаргахгүй бол үзүүлэлтүүд маш их зөрүүтэй болж болно.

Таслалын ард таван орны нарийвчлалтайгаар авч байж сая шаардлага хангана. Электрон машингүйгээр урвуу матриц тооцоход, жишээ нь 9 салбараар эдийн засгаа ангилан тооцоход гурав хоног сууна. 20, 30 салбар юм уу, тэр үед НҮБ дээд тал нь 76 салбарыг ангилсан юм. Бид өөрийн боломждоо хязгаарлагдсан, анхны салбар хоорондын балансыг 29 салбартай боловсруулсан.

1969 онд би багшдаа очлоо. Одоо бодоход буруу ч юм хийсэн юм болов уу. Багшдаа сайн юм хийсэн гэдгээ харуулах гэж Зөвлөлтийн хэрэглэдэг схемээр нэг хийсэн. Нөгөөг нь Рагнар Фрийсийн Осло загвараар хийсэн. Тэгээд багшдаа очоод, Монголд бид салбар хоорондын баланс гаргасан гэлээ. Багш харангуутаа ширээ шаагаад босоод ирсэн. Би чамд ийм юм заагаагүй гэв. Би ширээн доогуур орохын наагуур болоод. НҮБ-ын Статистикийн байгууллагад ажиллаж байсан Юрий Иванов гуай хажууд байсан юм. Тэр хүн “НҮБ-д энэ загварыг хэрэглэдэг” гэв.

Бид 29 салбараар салбар хоорондын балансаа боловсруулж, арга зүйтэй болсон. Бүрэн зардлын коэффицент тооцож чадаагүй. Учир нь гараар тооцох боломжгүй юм. Электрон машин байгаагүй. Гэхдээ салбар хоорондын тэнцэл улс орны бодлогод том үүрэг гүйцэтгэсэн.

1967 онд Унгарын Гүний хорооны дарга Монголд ирсэн юм. Тэр хүн социалист орнууд дотор зах зээлийн эдийн засгийн цолтой хүн. Либерал үзэлтэй, онолын хувьд маш зөв байр суурьтай хүн. Тэр хүн ирээд төрийн дээд удирдлага болон мэргэжлийн байгууллагуудад лекц уншив.

Үнийн хороо байгуулахад Төв хороо эдийн засагчдаас санал авсан юм. П.Жасрай гуай бид хоёр хэрэггүй гэж санал өгөв.

1968 онд тэр үеийн МАХН-ын хорооны тавдугаар бүгд хурал хуралдан, эдийн засгийн шинэчлэлийн бодлого явуулах болсон. Ингээд санхүүгийн системээ нэлээн өөрчиллөө. Үйлдвэр, аж ахуйн газрууд ашиг олоход улс 95 хувийг шууд хурааж авдаг байв. Тавдугаар бүгд хурлаас хойш  үндсэн хөрөнгийн, ашгийн татвар авч эхэлсэн.

Гэвч 1970 он болоход үүнийг хэрэглэх эдийн засгийн боломж бидэнд байсангүй. 1930-1940-өөд онд тогтоосон үнийг бид мөрдөж байв. Заримыг нь л 1950-иас 1960 онд тогтоосон. Иймд үйлдвэр аж ахуйн газруудыг хооронд нь жиших аргагүй. Ингээд үнэ өөрчлөх боллоо. 1970 онд Үнийн хороо байгуулж, үндсэн хөрөнгөө дахин үнэлж, үнийн системээ жигдрүүлсэн юм. Үнийн хороо байгуулахад Төв хороо эдийн засагчдаас санал авсан юм. П.Жасрай гуай бид хоёр хэрэггүй гэж санал өгөв.

Тэгтэл Үнийн хороо байгуулж, бид хоёрын нэгийг даргаар, нөгөөг нь орлогчоор томилов (инээв). Тэгээд одоо яах вэ дээ, бид бөөний үнийн шинэчлэл хийж эхэлсэн. Тэгэхэд үнийг яаж өөрчлөх, салбаруудын харилцан үйлчлэл, нөлөө ямар байх вэ гэхэд салбар хоорондын тэнцлийг зайлшгүй хэрэглэх хэрэгтэй болсон юм.                 

1971 оны тоон үзүүлэлтээр Монголын эдийн засгийн салбар хоорондын үзүүлэлтийг 76 салбартайгаар Статистикийн төв газарт хийсэн. Тэр үед манай Ус, цаг уурын алба Минск-2020 электрон машинтай болсон байв. Математикийн боловсруулалт хийх боломжтой болсон. Монголын эдийн засгийн шинэчлэлийн анхны алхмыг ингэж хийсэн дээ.

Ер нь төрийн бодлогод салбар хоорондын тэнцлийн гүйцэтгэсэн үүрэг их, олон асуудлыг шийдсэн. Тэр үед Монголын гадаад худалдааны гол түнш нь ЗХУ бөгөөд нийт гадаад худалдааны 95 хувь ногдож байв. Гадаад худалдааны үнийг дэлхийн зах зээлийн үнээр тогтоох уу, Зөвлөлтийн үнийн сууриар тогтоох уу гэх мэт саналууд гарсан.          

Тэр үед манай Ус, цаг уурын алба Минск-2020 электрон машинтай болж, математикийн боловсруулалт хийх боломжтой болсон.

Энэ нь эдийн засаг, улс төрийн хувьд, улс орноо тусгаар байлгах гэсэн маш том асуудал юм. Бид 1981 оны үзүүлэлтээр мөн 76 салбарт бөөний үнийг шинэчлэхдээ өмнөх аргаараа салбар хоорондын тэнцлийг зохиосон. Салбар тус бүрээр нь Зөвлөлтийн үнийн хороотой хамтарч, Зөвлөлтийн, Монголын, дэлхийн зах зээлийн гэсэн гурван үнээр зохиосон.

Аль үнээр зохиоход бидэнд ямар нөлөө үзүүлдэг талаар маш их мэдээлэлтэй болсон. Тэр салбар хоорондын тэнцлийн албан ёсны, тамга дарж баталгаажуулсан шинжилгээний дүнгээр ЗХУ манайхаас бараа авахдаа нэг рублийн барааг 39 копейкоор авдаг. Манайд өгөхдөө нэг рублийн барааг 1 рубль 56 копейкоор өгдөг байв.           

Гэхдээ Зөвлөлтийн дотоодын үнэд шилжих нь огт өөр асуудал. Бид дэлхийн зах зээлийн үнээ дагах нь цаашид Монголын бүрэн эрхт байдал, тусгаар тогтнолд эерэг нөлөөтэй гэж дүгнэсэн.

1990 онд ардчилсан хувьсгал болов. 1991 онд Хорьдугаар тогтоол гарлаа. Үүнийг Монголчууд маш сайн мэднэ. Энэ тогтоолыг яагаад гаргав гэхээр 1976 оноос эхлэн дэлхийн мөнгө, санхүүгийн систем, гадаад худалдаа ихээхэн өөрчлөгдсөн.

1975 оноос өмнө ам.доллар алтан баталгаатай байв. 1975 оны Манилын хэлэлцээрээс хойш алтан баталгаагүй болж, чөлөөт ханшид шилжсэн, юмны үнэ хэд дахин өссөн.

ЗХУ манайхаас бараа авахдаа нэг рублийн барааг 39 копейкоор авдаг. Манайд өгөхдөө нэг рублийн барааг 1 рубль 56 копейкоор өгдөг байв.

Зөвлөлтийнхөн энэ үнийг хэрэглэнэ. Гэхдээ манай хуучин авч байсан, уламжлалт нэрийн бараанд 1976-1980 оны хооронд 40 сая шилжих рублийн буцалтгүй тусламж өгсөн. 1981-1985 оны хооронд 1.5 тэрбум шилжих рублийн буцалтгүй зээлээр үнийн өсөлтийг хаасан. Дэлхийн зах зээлийн үнийн өсөлтийг Монголын эдийн засаг мэдрээгүй. Үнийн зөрүүгүй бараанууд шинэ үнээр орж ирнэ. Жишээ нь Зил-54 трактор 4000 шилжих рублийн үнэтэй байсан бол шинэ үнэ нь арваад мянган шилжих рубль болсон.

Ингээд манай үнийн систем үндсэндээ 1990 он гэхэд задарч, хүнд байдалд орсон. 1990 оны манай улсын үндэсний орлого 9 тэрбум төгрөг, улсын төсөв 4.4 тэрбум төгрөг байв. Зөвхөн үнийн зөрүүг нөхөхөд тэр үед нэг тэрбум 760 сая төгрөг зарцуулсан. Төсвийнхөө бараг 40 хувийг зарцуулсан юм.                           

Ийм нөхцөлд үнийг зах зээлийн зарчмаар чөлөөлбөл үйлдвэр бүрд, салбар бүхэнд харилцан адилгүй нөлөөлж, улс гипер инфляцад орох магадлалтай. Бид 1987 онд Сангийн яаманд н.Чимэддагва тэргүүтэй мэргэжилтнүүдийн боловсруулсан салбар хоорондын тэнцлийг ашигласан. 76 салбартай, салбар хоорондын тэнцлийн үргэлжлэл байв. Бодит байдлаас зөрүү гараагүй.  

20 дугаар тогтоолын үндэслэл нь энэ юм. Төмөр замынхан гомдол хэлж, та нар манай үнийг багаар тогтоолоо гэсэн. Шалгаад үзэхэд төмөр замынхны санал Засгийн газраас өгсөн үнийн хязгаарын хооронд 0.1 хувийн зөрүү л байв. Энэ нь зөрүү биш юм.

Салбар хоорондын тэнцэлд үндэслэн улс орны амин чухал асуудлуудыг ингэж шийдсээр ирсэн. Энэ бол манай статистикчдын үндэснийхээ оюун сэтгэлгээнд оруулсан хувь нэмэр юм. Энэ судалгааг хийхэд хэрэглэж буй хүмүүсээс өндөр боловсрол шаардана.

-Таны бодлоор Монгол Улсын хөгжилд статистикийн байгууллага ямар хувь нэмэр оруулж байна вэ?
-Статистикийн үзүүлэлтэд тулгуурлахгүйгээр, өндөр түвшинд хийсэн загварын чанартай, салбар хоорондын тэнцлийг ашиглахгүйгээр эдийн засгийн ирээдүйг төлөвлөх боломжгүй.

Одоог хүртэл Монгол яагаад салбар хоорондын тэнцлийг статик загвараар боловсруулав? Динамик загвараар яагаад боловсруулж чадахгүй байна вэ? Мөнгөн орлого өсөхөд хэрэглээний бүтэц дагаж өөрчлөгддөг. Үүнийг дагуулж Энгелийн функц тооцох хэрэгтэй. Монголд энэ функцийн тооцоо байхгүй. Өнөөдөр чи 70 кг мах идэж байхад орлого нь хоёр дахин нэмэгдэхэд шууд 140 кг мах иднэ гэж болохгүй. Оюуны хэрэгцээгээ хангах гэх мэт өөр зардлууд нь өснө.

Статистикчид урьдчилсан таамаг дэвшүүлж, чиг хандлагыг таамаглаж болно. Тэднээс өөр хэн ч хийж чадахгүй.

Энгелийн функцын судалгаа зайлшгүй хэрэгтэй. Уг нь би Стандартын хороонд ажиллаж байхдаа 1964 онд эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд энэ талын судалгаа, өрхийн төсвийг судалж эхэлсэн.

-Статистикийн салбарын цаашдын хөгжлийн талаар та ямар санал бодолтой байна вэ?
-Манай статистикийн албаны хамрах хүрээ, мэдээлэл авах чадвар НҮБ-ын гишүүн орнууд дотор муугүй. Нэлээн дээгүүр орно. Гэхдээ статистикийн алба гэдэг бол зөвхөн тоон материал цуглуулаад, боловсруулж гаргадаг газар биш. Нэгтгэж дүн шинжилгээ хийдэг газар.      

ҮСХ-ны ажлыг харахад надад гурван зүйл бодогддог. Одоогийн нийгмийн амьдрал зөвхөн эдийн засаг, арилжаа наймаагаар дамжсан гүйлгээнд үндэслэсэн тооцоо биш юм. Шинжлэх ухаан, техникийн дэвшил, байгаль орчны асуудал гээд нийгмийн амьдралын олон хүрээг хамардаг. Энэ талаас нь харвал статистикт технологийн прогрессын дэвшил, байгаль орчны асуудал үгүйлэгдээд байх шиг.

Ерөнхийлөгч тэрбум мод тарих хөтөлбөр гаргаж, Монгол даяар хөдөлгөөн өрнөж байна. Мод тарихын сацуу хотын тохижилт хийж, жимсний мод тарьж, нөхөн сэргээх ажлыг ч хийж байна. Энэ бүтээн байгуулалтыг бүртгэж байна уу?                  

Шинжлэх ухаан, техникийн дэвшилгүйгээр улс хөгжихгүй. Одоо манай эдийн засагт хэрэглэж буй технологийн түвшин ямар байна вэ? Бид хаана явна вэ? Энэ талын судалгаа мэдээлэл байдаггүй. Манай ААН-үүд ISO9001 гээд чанарын удирдлагын тогтолцоог нэвтрүүлсэн үү? Олон улсын стандартад хүрсэн үү?

Жижиг үйлдвэр, ААН-үүдээ зориулалтаар нь, хүнээр нь, орлогоор нь ангилсан уу? Эндээс манай аж ахуй эрхлэгчид хаашаа хөдөлж байгааг харна. Энэ мэтээр статистикийн үзүүлэлтийн системүүдээ сайжруулах шаардлагатай.     

Жил бүр том, том ботиуд гаргадаг нь мэргэжлийн хүнд бүрэн хангалттай. Мэргэжлийн биш хүнд бол аймшиг байхгүй юу. Мэргэжлийн бус хүмүүс олон тоо харахаар нүд нь эрээлжилнэ. Тийм болохоор тоон мэдээлэлдээ гүнзгий шинжилгээ хийдэг. Манай эдийн засаг хаашаа явж, хаана доголдов гэдгийг мэдээлэх нь чухал.

Статистикчид урьдчилсан таамаг дэвшүүлж, чиг хандлагыг таамаглаж болно. Тэднээс өөр хэн ч хийж чадахгүй. Үүний тулд статистикийн аргууд хэрэглэнэ. Малын зүй бус хорогдлын график гэхэд энгийн хүний нүдээр харахад тахиралдсан шугам юм. Мэргэжлийн хүн хараад хаос динамикийг ойлгоно. 1940 оноос хойш манай цаг уурын мэдээ, малын зүй бус хорогдлоос хоёр зүйл их тод харагддаг.

Манай үр тариа, төмс, хүнсний ногооны ургацын өөрчлөлтийг харвал өсөж байгаад 2000 оноос хойш нэг түвшинд хүрээд зогсчихсон. Бидний хэрэглэж буй технологийн нөөц шавхагдлаа гэсэн үг. 

Нэг нь нарны 10-12 жилийн эргэлт, нөгөө нь Номхон далайн Эль Нино урсгал. 8-9 жил Эквадорын урдуур, Америкийн Калифорни руу урсаад, буцаад Эквадорын хойгуур ирж, Филиппин хүрдэг. Номхон далайн ус хойд талаар явахаар 1-2 градус халуун болоод дэлхийн хойд хэсгийн уур амьсгалд нөлөөлдөг.        

Ер нь Эль Нино Африкийн уур амьсгалд ч нөлөөлдөг. Нарны идэвхжил, агаарын ионжилттой холбоотойгоор цаг уур догшрох гэх мэт янз бүрийн үзэгдлүүд гарна. Энэ жил бид үүнийг амссан. Манай үр тариа, төмс, хүнсний ногооны ургацын өөрчлөлтийг харвал өсөж байгаад 2000 оноос хойш нэг түвшинд хүрээд зогсчихсон. Бидний хэрэглэж буй технологийн нөөц шавхагдлаа гэсэн үг.  Бид технологио өөрчлөх ёстой болсон. Усалгаагүй газар тариаланд бид ургацаа нэмж чадахгүй. Үүнийг статистикчид судалж хэлэх хэрэгтэй. Өөр хэн ч хэлэхгүй.

ҮСХ-ны харьяанд эрдэм шинжилгээний, мэргэшсэн төв ажиллах хэрэгтэй. Бидний үед гаднын мэргэжилтэн урьж, судалгаа хийлгэдэг байв. Салбар хоорондын тэнцэл гаргаж байхдаа Зөвлөлтийн шинжлэх ухааны академийн Математик, эдийн засгийн судалгааны төвтэй хамтран ажиллаж, академич Гранберг, Эдуард Маранов нарын эрдэмтдээр заалгасан.

Төрийн бодлогод шинжлэх ухааны мэдлэг дутаад байгаа нь харамсалтай. Бүгдийг өөрчилнө, бүгдийг  шинэчилнэ гэсэн улс төрийн зориг л Монголчуудад байна. 

-Сайхан түүх өгүүлж, одоогийн нөхцөл байдалд ч дүн шинжилгээ хийж, дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгсөн танд баярлалаа.