-БАЙР СУУРЬ-

Үндсэн хуулийн цэцийн дарга асан, одоо гишүүн Д.Одбаярын бүрэн эрхийн хугацаа энэ сарын 17-нд дуусна. Үүнээс өмнө буюу маргааш өглөө 09.30 цагт Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаан болно. Энэ хуралдааныг хийх шаардлагагүй гэж олон хуульч үзсэн юм. Гэвч цэцийн гишүүн Г.Туулхүү иргэний мэдээллийн дагуу маргаан үүсгэжээ. Иймд энэ хуралдааныг Д.Одбаяр гишүүний бүрэн эрх дуусаж байгаатай холбон үзэх хуульчид байна.

Хуралдаанаар УИХ-ын хяналт шалгалтын тухай хуулийн 29 дүгээр зүйлийн нэр дэвшигчийн сонсголтой холбоотой зарим заалт Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхийг хэлэлцэх юм.

29-р зүйлд нэр дэвшигчийн сонсголыг УИХ зохион байгуулна, нэр дэвшигчийн дэлгэрэнгүй танилцуулга, томилогдсон тохиолдолд хийх ажил, нэр дэвшсэн үндэслэл, тухайн албан тушаалд тавих нийтлэг болон тусгай шаардлага зэрэг мэдээллийг холбогдох байнгын хороо авна гэжээ.

• Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн,
• Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүн,
• Шүүхийн сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүн,
• Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын гишүүн,
• Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх асуудал эрхэлсэн гишүүн,
• Авлигатай тэмцэх газрын дарга, дэд дарга,
• Сонгуулийн ерөнхий хорооны гишүүн,
• Олон нийтийн радио, телевизийн Үндэсний зөвлөлийн гишүүн,
• Төрийн албаны зөвлөлийн гишүүн,
• Монгол Улсын Ерөнхий аудитор,
• Монголбанкны Ерөнхийлөгч, Тэргүүн дэд, Дэд ерөнхийлөгч,
• Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга, гишүүн, Санхүүгийн зохицуулах хорооны Хяналтын зөвлөлийн дарга,
• Үндэсний статистикийн хорооны дарга,
• Монголбанкны Хяналтын зөвлөлийн даргыг албан тушаалд томилуулахаар Улсын Их Хуралд санал болгосон нэр дэвшигчийн талаарх томилгооны сонсгол хийх юм.

Дээрх байгууллагын гишүүн, удирдлагад ямар хүнийг томилох нь иргэдийн анхаарлыг байнга татдаг. Гэтэл иргэн Ж.Баянмөнх сонсгол явуулах нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэв. Гэхдээ тэрээр маргаандаа ҮХЦ, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүний томилгоог л дурджээ. 

1992 оноос хойш Үндсэн хуулийн цэц иргэдийн өгсөн мэдээллийн 3 хувьд нь л маргаан үүсгэж, 97 хувийг нь хэрэгсээгүй байна. Маш цөөн мэдээлэлд л маргаан үүсгэдэг гэсэн үг. Тэдгээр цөөн маргаанд Ж.Баянмөнхийн маргаан багтсан нь хачирхалтай.    

НЭР ДЭВШИГЧИЙН СОНСГОЛ ЯАГААД ЧУХАЛ ВЭ?    

Сонсголыг УИХ долоо хоногийн өмнө зарлан, дээрх байгууллагуудад ажиллах нэр дэвшигчдийн танилцуулгыг 14 хоногийн өмнө олон нийтэд танилцуулах үүрэгтэй. Ингэснээр иргэний нийгмийн байгууллагууд, ТББ-ууд, тухайн салбарын судлаачдад нэр дэвшигчийн намтартай танилцах, үнэлэлт дүгнэлт өгөх хугацаа өгчээ.

МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн профессор, хууль зүйн доктор О.Мөнхсайхан “Үндсэн хуулийн 3.1-д “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэ эрхээ эдэлнэ.” гэж заасан. Энэ дагуу сонсгол хийх болсон. Сонсголоор нэр дэвшигч тухайн албан тушаалд тавих шаардлагыг хэр хангасан талаар иргэд,  парламентын гишүүд нэр дэвшигчээс асуух, саналаа хэлэх, ил тод хэлэлцэх форум бий болгосон давуу талтай.

Ийм сонсгол АНУ, Их Британи, Өмнөд Солонгост байдаг шилдэг туршлага.

Сонсгол нь олон талын тэнцвэртэй оролцоо, баримт, судалгаанд үндэслэн нэр дэвшигч тухайн албан тушаалд тавих шаардлагыг хангасан эсэх, зохих мэдлэг, чадвар, туршлага, мэргэшил, ёс зүйтэй эсэхийг хангалттай хугацаанд олон нийтэд танилцуулах, нээлттэй, ил тодоор хэлэлцэх зорилготой. Ийм сонсгол АНУ, Их Британи, Өмнөд Солонгост байдаг шилдэг туршлага, УИХ-ын эрх хэмжээний хүрээнд шийдэгдсэн асуудал” гэжээ.

УИХ-ын хяналт шалгалтын тухай Үндсэн хууль зөрчөөгүй хэмээн байр сууриа илэрхийлсэн дараагийн хуульч нь “Оюуны инновац” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Б.Төрболд. Тэрээр “УИХ-ын Хяналт шалгалтын тухай хуулийг Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд 2021 оны арван хоёрдугаар сард баталсан. Нээлттэй сонсгол явуулснаар Дээд шүүх, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхэд халдахгүй. Энэ хоёр субъект ҮХЦ-ийн гишүүдийг нэр дэвшүүлдэг юм. Сонсгол нь нэр дэвшигчдийн мэдлэг, ур чадвар, ёс зүйг олон нийтээр хэлэлцүүлэх, иргэдэд мэдээлэл өгөх л үйл ажиллагаа юм. Энэ нь УИХ-ын тухайн нэр дэвшигчийг томилох бүрэн эрхэд халддаггүй. Тухайн нэр дэвшигч албан тушаалын шаардлагыг хангасан уу, үгүй юу гэдгийг л ил тод хэлэлцдэг.           

Д.Одбаяр гишүүнийг УИХ-аас нэр дэвшүүлэн томилсон. Энэ хүнийг улираан томилох, эсэхийг одоогийн УИХ-ын дарга шийднэ. Хэрэв ийм санал оруулбал нээлттэй сонсгол явуулна, асуудал үүсэж болзошгүй. 2018 онд томилсон, ҮХЦ-ийн гурван гишүүний нэг нь эрхзүйч мэргэжилтэй ч энэ чиглэлээр ажиллаагүй атлаа сонгогдсон шүү дээ. Дахин ийм явдал болох вий хэмээн хуульчид болгоомжилж байна. Өнгөрсөн хугацаанд 38 хүн ҮХЦ-ийн гишүүнээр ажилласны 5 нь эрхзүйчээр ажиллаагүй. Энэ үүднээс сонсгол ил тод байдлыг хангахад маш чухал. ҮХЦ-ийн шинэ гишүүний томилгооны өмнө анх удаа нээлттэй сонсгол болох гэж байна. Үүний өмнөхөн Цэц хуралдаж байгаа нь анхаарал татлаа.

Маргааш цэцээс Үндсэн хууль зөрчжээ гэж дүгнэвэл УИХ-ын хяналт шалгалтын тухай хуулийн 29.1 дэх заалтыг шууд түдгэлзүүлнэ. Тэр хооронд УИХ-ын даргын дэвшүүлэх хүнийг сонсгол явуулахгүйгээр томилох боломжтой” гэв.

Төрийн албаны зөвлөлийн хоёр гишүүний бүрэн эрхийн хугацаа мөн дуусжээ. 2016 оны наймдугаар сард томилогдсон, Төрийн албаны зөвлөлийн дарга Б.Баатарзоригийн хугацаа дууссан. Гэвч  У ИХ өнөөг хүртэл дараагийн хүнийг томилохгүй, нээлттэй сонсгол хийгээгүй.

Хүний эрхийн үндэсний комиссын гишүүд, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүдийг нээлттэй сонсголоор томилсон. Эдгээр сонсголд иргэний нийгмийн байгууллагынхан идэвхтэй оролцсон юм.    

ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ЦЭЦИЙН ГИШҮҮН Г.ТУУЛХҮҮ МАРГААН ҮҮСГЭСЭН НЬ ЁСЗҮЙГҮЙ ҮЙЛДЭЛ

Нээлттэй нийгэм форумын Засаглалын хөтөлбөрийн менежер Д.Энхцэцэг: Сонсгол бол шууд ардчиллын баталгаа юм. Сонсгол явуулахгүй болсноор иргэдийн шууд оролцох эрхийг булаан авсантай адил.  

Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн Г.Туулхүү маргаан үүсгэсэн нь ёсзүйгүй үйлдэл. Ер нь манай  Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хууль их муу хууль. Сүүлийн 30 жил энэ хуулийг засаагүй.

Жишээ нь олон оронд ҮХЦ-ийн цэцийн гишүүдийг нэг л удаа томилдог. Хоёр дахь удаа томилохын тулд ҮХЦ-ийн гишүүд ашиг сонирхлын зөрчил гаргаж болзошгүй гэж үздэг юм. Харин манай улсад хоёр дахь удаа томилогдох боломжтой.      

Ил тод байдал ардчиллын амин сүнс юм.

Мөн хуралдаанд оролцсон гишүүн олонхоос өөр санал гаргасан байж болно. Энэ нөхцөлд санал нийлээгүй гишүүний байр суурийг хэвлэхийг хуулиар хориглосон тул олон нийт цэцийн гишүүдээс хэн, ямар санал хэлснийг мэдэх ямар ч боломжгүй. Өнгөрсөн гуравдугаар сард цэцэд маргасан талууд хоёул хуралдааныг нээлттэй явуулахыг хүссэн ч Цэц хуралдааныг хаалттай явуулсан. Энэ мэт алдаа дутагдлууд цэцэд байсаар байна.    

Иргэд ҮХЦ, АТГ, Сонгуулийн ерөнхий хороо гэх мэт байгууллагуудын удирдах албанд ямар хүн томилохоор нэр дэвшүүлснийг мэдэх эрхтэй. Ил тод байдал ардчиллын амин сүнс юм. Хэрэв ҮХЦ маргааш болох маргааныг баталж, УИХ-ын хяналт шалгалтын тухай хуульд оруулсан нэмэлтийг хүчингүй болговол маш том ухралт болно. Энэ хууль болон Нийтийн сонсголын тухай хууль иргэдийн оролцоог хангаснаараа ихээхэн ач холбогдолтой. Иргэдийн оролцоо гэсэн ойлголтод иргэдийн мэдэх эрх ч багтана. Гэвч зарим УИХ-ын гишүүн эдгээр хуулийн үр нөлөөг дутуу үнэлж, томилгооны сонсгол хийх хэрэгтэй юм уу гэх мэтээр байр сууриа илэрхийлдэгт харамсаж байна. Маргааш ҮХЦ ардчиллын талд шийдвэр гаргана гэж найдаж байна гэв.                  

Үндсэн хуулийн цэцэд иргэн Ж.Баянмөнх хэний захиалгаар мэдээлэл гаргасан нь одоогоор тодорхойгүй байна. ҮХЦ-ийнх үү эсвэл УИХ-ынх уу? Цэцийн дарга Н.Чинбатын бүрэн эрхийн хугацаа ирэх оны тавдугаар сард дуусна.

2018 онд Ерөнхийлөгч асан  Х.Баттулгын дэвшүүлснээр УИХ-аас баталсан Г.Туулхүү, Ц,Нанзаддорж, Б.Буяндэлгэр нарыг Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүнээр томилсон юм. Тэдний томилгоог гуравхан өдрийн дотор хийсний сацуу эдгээр гишүүд хууль зүйн өндөр мэдлэггүй хэмээн тухайн үед хуульчдын эсэргүүцэлтэй тулгарч байв. Хэрэв маргааш ҮХЦ дунд суудлын хуралдаанаараа иргэн Ж.Баянмөнхийн талд шийдвэл 2018 оны үйл явдал дахин гарах үүдийг нээлээ гэсэн үг.        

Мөн Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүхийн сахилгын хороо гэх мэт олон байгууллагын гишүүний томилгоог УИХ-ын хяналт шалгалтын тухай хуулиар зохицуулсан. Цэц сонсгол явуулах нь Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэвэл эдгээр байгууллагыг “араасаа чирэх” эрсдэлтэй.       

Маргааш өглөө 09.30-д эхлэх хуралдаанд УИХ-аас итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр Г.Ганболд гишүүн оролцоно. Тэрээр УИХ-ын хяналт шалгалтын тухай хууль Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэж батлах учиртай.