1963 онд Оросын геоло­гичид Хөвсгөл дэх фосфо­ритын орд газрыг анх олж тогтоосон гэдэг. Үүнээс хойш 20 гаруй жилийн дараа Хөвс­гөл далайн ойролцоо орших Бүрэнхааны фос­фо­ри­тын ордыг ухаж ашиглах санал гарч, бүр ажил эхлэх дээрээ тулжээ.

Тус ордын нөөцийг нь тогтоон, Бүрэн­хааны ойрол­цоо уулын бая­жуулах үйлд­вэр байгуулж, бүрэн хүчин чадлаараа ажил­лахад жилд 12 сая тонн фос­форитын хүдэр боловс­руул­на хэмээн тооцоо гаргасан байдаг. Ингэж ажил­лахад уг орд 40 жилийн нөөц­тэй гэж тогтоож. Харин үүнийг эсэр­гүүцэж цэнгэг уст Хөвс­гөл нуураа хамгаалан дуугар­сан хүн нь соёлын гавьяат зүт­гэлтэн Ц.Балдорж агсан. Тэрбээр “Далай ээж маань цаазын тавцанд” хэмээх ал­дарт нийтлэлээ бичин тухайн үеийн төр засгийн төв хэвлэл “Үнэн” сонинд хэвлүүлж бай­сан нь түүх болон үлджээ. “…Бүрэнхааны орд нуураас зуу орчим километр хол. Түүнийг ил аргаар ашиглахад арван ам дөрвөлжин ки­ло­метр газрын хөрс, бэлчээрт гэм тарина. Нуурын эрэг дээр нь байгаа Бүрэнхааны олон арван сая тонн нөөцтэй фос­форитын ордыг ил аргаар ашиглахад Дэлгэр мөрний ус ямар болох вэ? Ил аргаар хүчтэй тэсэлгээ хийхэд дэгд­сэн нүдэнд үл үзэгдэх хи­мийн найрлагатай тоос Хөвс­гөл нуурын усанд буувал ямар нөлөө үзүүлэх вэ? Фосфо­ритын нөөцийн үлэмж хэсгийг хадгалсан Жанхайн нуруу, Онголог нуур, Уран­дөш уулын орчим Үзэс­гэ­лэнт байгаль, ан амьтан, загас жараахайгаа­раа хосгүй сай­хан нутаг. Ил аргаар биш ч гэсэн арав биш зуун саяар тоологдох тонн хүдрийг хөр­сөн дотроос нь хөндийлж сэндчээд авчихаар ой мод амьдаараа, нуурын ус хэвээ­рээ үлдэх болов уу”. Ц.Бал­дорж агсан ингэж бичиж байв. Тэр бол 1987 он.

Байгаль далайн дараа цэнгэг усны нөөцөөрөө дэл­хийд хоёрдугаарт ордог Хөвс­­гөл нуур, онгон дагшин бай­галиа хамгаалах сэтгүүл­чийн нийтлэл үр дүнд хүрч, шийд­вэр гаргагчид төлөвлө­гөөгөө дарахад хүрсэн гэдэг.

Харин тэр дарсан төлөв­лөгөө өдгөө эргэн сөхөгдөж эхэллээ. Өнгөрөгч долоо хо­ногт болсон Шинжлэх ухаан, технологийн үндэсний зөв­лөлийн хурал дээр Хөвс­гөлийн Бүрэнхааны фос­фо­ритын ор­дыг ашиглаж, фос­фобаяжмал, хүхрийн хү­чил, фосфорын хүчил, азот фос­форын нийл­мэл бордоо үйлд­вэрлэх төс­лийг оны эх­ний хагаст багтаан Засгийн газ­рын хуралдаанаар хэлэл­цүүлэхээр тогтжээ.

Ат­рын III аянг эхлүүлж, нураачихгүйн тулд ахиухан ургац авах хэрэгтэй. Үүний тулд сайн бордох ёс­той. Тэрхүү сайн бордооны нэг нь азот фосфорын нийл­мэл бор­доо юм. Атрын шинэ аянг эрдэмтэд суурь судалгаагүй, биеллээ гэхэд байгаль эко­логид асар хортой нөлөөлөл авчирна хэмээн дүгнээд бай­гаа. Гэтэл энэ нь багадаад Хөвсгөл далайг сэн­дийчи­хээр төлөвлөж сууна. Фос­форитын орд ашиглаж сайн бордоо гар­гаж авахыг хүсээд байгаа бол Завханы нутагт ч ийм томоо­хон орд бий. Заа­вал яагаад Хөвсгөл далайг онилоод бай­гаа хэрэг вэ. Яахав, орд газар ашиглан, химийн үйлдвэр бай­гуулаад өндөр ашиг авлаа гэж бодо­ход Далай ээж маань хор­дож, бохирдож эхэлнэ. Хөвс­гөл бохирдохоор хүйн хол­боо­той Байгал далай ч өн­гө зүсээ алдан гундана. Хүн тө­рөлхтөн ундны усны хомс­долд ороод байгаа энэ үед манай төр ийм бодлогогүй шийдвэр гаргах гээд сууж байгаа нь дэндүү харам­салтай юм.

Монголын Швейцарь гэгд­дэг Хөвсгөлийн цэвэр ус бохирдож, олон төрлийн за­гас жараахай устан, цэвэр бай­галь сэвтэх юм бол энэ Зас­гийн газар бус энэ үед амь­дарч байгаа бид бүгдээ­рээ буруутан болно. Үйлдвэр хэдэн зуун жил ч ажиллаж болно, үр дагавар нь юунд хүргэх вэ гэдгийг орой­толгүй саная. Хөвсгөл нуур мөнх байх ёстой. Мөнх байх байх­даа унаган төрхөөрөө, цэвэр тунгалаг байх ёстой. Гэрээс­лэл болсон энэ үг бид­ний үед замхрах ёсгүй.

Хөвсгөл далай дахин цаа­зын тавцанд ирлээ. Эх бай­галь, Далай ээжээ хамгаалах үүрэг монгол хүн бүхэнд бий. Хөвсгөл далайгаа хам­гаалъя.

Экосистем судлаач, доктор Гарьдхүүгийн Баярсайхан