Монгол улсаас БНТУ-д суугаа онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд Б.Батхишигтэй ярилцлаа. Тэрээр  Стамбул хотод болсон, Евразийн, эдийн засгийн дээд хэмжээний хуралд Ерөнхийлөгч асан Н.Багабандийн хамт оролцсон юм.

Хурлын эхний өдрийн сэдэв “Торгоны зам” төсөл байв. Энэ төслийг санаачлагч БНХАУ-ын төлөөлөгчид “Торгоны зам”-д нэгдэх нь бүх улсад ашигтай гэсэн бөгөөд хойд, урд, дунд гэсэн гурван маршрутаар өмнөх түүхэн жимийг өргөтгөх боломжтойг онцлов.

-Шинээр бий болох “Торгоны зам”-д улс орнууд газраар, агаараар хэрхэн холбогдох боломжтой болон зам тавих, шинэ нисэх буудал барих зэргээр дэд бүтцийн ажлуудаа дор бүрнээ хэдийнээ эхэлсэн талаар хуралд оролцогчид ярьцгаалаа. Харин “Торгоны зам” төслийг бүхэлд нь танилцуулсангүй. Хятадын баруун талаас Турк хүртэлх маш том газар нутгийг хамрах энэ төслийг эцсийн байдлаар цаасан дээр буулгасан байдаг уу. Бүх маршрут нь тодорхой болчихсон уу?
-Цаасан дээр буусан төсөл бий. Жишээ нь төмөр замын төсөл нь бэлэн. Бид төслийн материалуудыг Зам тээврийн яам руу явуулсан. Удахгүй Босфорын хоолой дээгүүрх гурав дахь гүүр ашиглалтад орно.  Энэ намар ажил нь дуусна. Тэр үед шинэ гүүрэн дээгүүр ачааны галт тэрэг явах юм. Энэ галт тэрэг Азербайжан, Иран, Туркменистан, Казахстанаар дамжаад, Шинжаан Уйгар хүрнэ.

Бид одоогоор төмөр замаар бол Москвагаар дайрч Европ хүрдэг. Шинэ төмөр замаар Европ руу 1000 км богино замаар хүрнэ. Өмнөх тэмээн жингийн маршрут ер нь хэвээрээ. Тэр л хамгийн дөт зам байсан юм билээ.    

Хоёрдугаарт, мөн л дээрх чиглэлээр авто зам барьж байна. Усан зам ч бий. Ийм олон хэлбэрийн замаас бүрдсэн, цогц төсөл юм.  БНХАУ Торгоны замын эдийн засгийн шинэ бүс байгуулчихлаа. Турк, ОХУ, Казахстан зэрэг бүс нутгийн улсууд бүгд л маш өндөр ач холбогдол өгч байна.

-Бид эдгээр замтай хэрхэн холбогдох вэ?           
-Бид урагшаа Ховд, Говь-Алтайгаар Шинжаан Уйгарын төмөр зам тавин,  холбогдох юм. Авто замаар ч холбогдож болно. Зам тээврийн яам ийм төлөвлөгөө гаргасан. Харин зураг төсөл нь ямар шатанд байгааг мэдэхгүй байна.  

-Агаарын тээврийн хувьд?
-Сүүлийн үед карго буюу ачаа тээврийг улс орнууд илүүд үзэх боллоо. Хурдан бөгөөд багтаамж ихтэй. Манай улсын хувьд агаарын тээвэр Торгоны замыг орлохгүй ч маш том нэмэлт хүч болно. 

Бусад иргэд манай улс руу сонирхож ирдэг бол Туркууд Монголыг зорьж ирэх учиртай.

-Одоогоор Монгол-Туркийн нэг жилийн худалдааны эргэлт хэдэн сая ам.доллар байгаа вэ?
-Ирэх тавдугаар сард БНТУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч Ылдырым Турул Туркэш манай улсад айлчилна. Тэрээр Монгол-Туркийн эдийн засгийн хамтарсан хорооны хуралд оролцох юм. Энэ хурлыг хоёр жилд нэг удаа зохион байгуулдаг. Хурлын Монголын хэсгийн даргаар Батлан хамгаалахын сайд Ц.Цолмон, Туркийн талын ахлагч нь Ерөнхий сайдын орлогч байдаг.     

Сүүлийн үед хоёр орны эдийн засгийн худалдаа ихээхэн хөгжиж байна. Албан ёсны дүн мэдээнд хоёр улсын нэг жилийн худалдааг 35 сая ам.доллар гэдэг. Гэхдээ Улаанбаатарт турк бараа маш их. Ганзагын наймаачид Монголд борлуулдаг бараа бүтээгдэхүүн бүрээ гаалийн мэдүүлэгтээ тусгадаггүй. Ийм учраас хоёр орны худалдааны эргэлт 150-200 сая ам.долларт хүрсэн гэж би боддог. Манайхан эндээс янз бүрийн аргаар л бараа зөөж байна.  

-Засгийн газар БНТУ-тай аль чиглэлд илүү нягт хамтран ажиллахаар зорьж байна вэ?
-Орон сууцны барилга байгууламж, зам гүүр барих, арьс ширний үйлдвэрлэлд шинэ технологи нэвтрүүлэх, сэргээгдэх эрчим хүч болон аялал жуулчлалыг хамтран хөгжүүлэхэд голлон анхаарч байна.

Аялал жуулчлал яагаад чухал гэхээр Туркууд монгол нутагт ирэх маш их хүсэлтэй. Гаднын бусад иргэд манай улс руу сонирхож ирдэг бол Туркууд Монголыг зорьж ирэх учиртай. Яагаад гэвэл Туркийн өвөг дээдэс монгол нутагт амьдарч байсан. Билгээ хаан, Культэгин, мэргэн Тоньюкүкийн хөшөө зэрэг Түрэгийн үед хамаарах үнэт дурсгалууд одоо ч бий.  Эдгээрийг Туркууд үзэхийг маш их хүсдэг. БНТУ 80 сая хүн амтай. Тэгэхээр цаашид олон турк жуулчин манай улсад ирнэ. Аялал жуулчлалын салбарт асар их нөөц бололцоо бий.

2014 оноос эхлэн Монгол-Туркийн иргэд 30 хоногийн турш харилцан визгүй зорчих боллоо. Энэ нь томоохон түлхэц болсон. УБ-Стамбулын чиглэлд долоо хоногт гурван удаа шууд нислэг үйлдэж байна. Өмнө нь бид Бээжин, Москвагаар дайрч л гадагшаа нисдэг байсан бол ингэж гурав дахь чиглэлийг нээлээ. Тэгээд ч бид 2011 оны гадаад бодлогын шинэ үзэл баримтлалдаа БНТУ-ыг гурав дахь хөрш улсаа гэж зарласан шүү дээ. Энэ бол зүгээр нэг томьёо биш. Агаарын гурав дахь замыг нээж байгаа юм. Удахгүй Турк руу галт тэргээр хүрнэ.        

Мөн Туркийн компаниуд манай арьс ширний салбарт хөрөнгө оруулах сонирхолтой. Нийслэлд арьс ширний шинэ цогцолбор барих шийдвэр гарсан. Үүний хэрэгжилтийг хүлээж байна. Гэхдээ “Монгол Шевро” Туркийн Сарчин компанитай хамтран ямаа, үхрийн арьсыг маш сайн боловсруулан, экспортолдог. Технологио нэвтрүүлчихсэн. Тээвэр жаахан хүнд байна. ОХУ-ын нутгаар дамжуулан газраар тээвэрлэж байсан юм. Гэвч Турк-Оросын харилцаа муудсан тул тээвэрлэлт зогссон. Агаараар эсвэл далайгаар тээвэрлэх талаар судалж байна. Би ноднин “Монгол Шевро” компанид очиж үзэхэд арьсыг торго шиг болтол нь боловсруулдаг юм билээ. Тэрүүгээр нь энд хувцас, цүнх үйлдвэрлэж байна.

Ноосны салбарт ч хамтран ажиллах их нөөц бий.  Бид экспортоо нэмэгдүүлэхийн тулд ноолууран бүтээгдэхүүнээ Туркийн томоохон дэлгүүрүүдэд худалдахыг зорьж, яриа хэлэлцээ эхэлсэн. Туркууд Монгол руу олноороо явах болсон тул монгол ноолуурын чанарыг сайн мэддэг болсон.    

Стамбулаас нэг онгоц дүүрэн жимс жимсгэнэ ачаад, Улаанбаатарт буулгахад бид өөдөөс нь тэр онгоцыг махаар дүүргээд илгээхэд аль алиндаа ашигтай.

Дараагийн нэг асуудал нь хоёр орны хооронд агаарын тээврийн онгоц нисгэх тухай юм. Туркиш эйрлайн компани олон жилийн турш энэ хүсэлтээ илэрхийллээ. Тэд Ази-Европыг холбосон, Стамбул-УБ-Сөүл хүртэл бараа тээвэрлэдэг сүлжээ үүсгэх хүсэлтэй. Туркиш эйрлайн компани 304 иргэний, арван тээврийн онгоцтой, их том компани. Стамбулаас нэг онгоц дүүрэн жимс жимсгэнэ ачаад, Улаанбаатарт буулгахад бид өөдөөс нь тэр онгоцыг махаар дүүргээд илгээхэд аль алиндаа ашигтай. Манайд мах элбэг бол энд үнэтэй. Ирэх тавдугаар сард болох хурлаар хэлэлцэхийн тулд энэ асуудлыг протоколд оруулчихсан байгаа.

Засгийн газар ярилцаж тохиролцох нэг хэрэг. Хамгийн гол нь бизнес эрхлэгчид хоорондоо уулзан, бие биеэ танин, хамтарч ажиллах нь чухал. ЭСЯ зуучлах үүрэг гүйцэтгэж байна. Компаниуд үнээ тохирох ёстой. Заримдаа тохиролцоонд хүрдэг, заримдаа хүрдэггүй тал бий. Гэхдээ Туркууд Монголд их элгэмсүү ханддаг. Тийм болохоор цаашид хоёр орны эдийн засгийн харилцаа хөгжинө гэж бодож байна. Дахин хэлэхэд бидэнд тээвэрлэлт л асуудалд болж байна.

Түрүүн дурдсанчлан Торгоны замын төмөр замд холбогдчихвол бид ачаагаа урдуур, 1000 км-ын дөт замаар Турк, Европ руу тээвэрлэнэ. Одоо бол Улаанбаатараас Турк руу авто тээврээр бараа зөөхөд 14 хонож байгаа нь их урт хугацаа. Тээврийн шинэ хувилбартай болох тул “Торгоны зам” төсөл чухал.       

-Та сая аялал жуулчлалын талаар хөндлөө. Туркуудыг Монгол руу аваачихын тулд энд бид сурталчилгаагаа идэвхтэй хийх хэрэгтэй болж байна. Энэ үүргийг ЭСЯ хүлээдэг үү?
-ТРТ гэж Туркийн төв, радио телевизтэй манай ЭСЯ их ойрхон байрладаг юм. Тэд Монголын талаарх баримтат кино, нэвтрүүлгийг байнга нэвтрүүлдэг. Саяхан бид хамтран монгол гэрийн тухай, 40 минутын нэвтрүүлгийг хамтран дамжууллаа. Бид ЭСЯ-ныхаа хашаан дотор таван ханатай гэр барьсан юм. Монголоос бүжигчид, дуучид, загвар өмсөгчид ирэхэд бид мөн л ТРТ-д хандан, нэвтрүүлэгт оролцуулсан.     

Би 2013 онд Анкарад элчин сайдаар ирсэн юм. Тэр жил 600 хүн л Монголд жуулчилсан байсан. Өнгөрсөн оны бүрэн бус тоогоор 5000 турк жуулчин очжээ. Энэ тоог надад УБ дахь Туркийн ЭСЯ-наас өгсөн юм. Турк жуулчид хүлээн аваад эхэлбэл Хархорин хот илүү хөгжих боломжтой. Хархориноос 45 км-ын зайд Билгээ хаан, Культэгиний хөшөө бий.  Энэ хооронд туркууд авто зам тавьчихсан. Одоо харин УБ-аас Хархорин руу шууд нислэг үйлдэх шаардлагатай. Ирэх тавдугаар сард Улаанбаатарт болох хурлаар Хархорины нисэх буудлыг шинэчлэх асуудлыг Туркийн талд дахин тавина. Улаанбаатараас жижиг онгоц нисвэл Хархорин руу нэг цагт хүрнэ. Тэгвэл турк жуулчид нэг өдөрт түүхэн дурсгалуудаа үзээд буцах боломжтой. Одоо машинаар явдаг учир очих, буцахдаа хоёр өдөр зарцуулдаг.   

-Нисэх буудлыг яаж шинэчлэх вэ?
-Онгоц газардах зурвас асфальтан замгүй, шороон замтай байгаа юм.

-Таны дурдсан тээврийн онгоцыг УБ-Стамбулын хооронд нисгэхгүй байгаа шалтгаан нь юу вэ?
-Туркиш эирлайн компани долоо хоногт гурав байгаа  нислэгийн тоогоо нэмэгдүүлэн, тав юм уу долоо болгох хүсэлт тавьдаг. Манайх тус компанид долоо хоногт 500 зорчигч тээвэрлэх хязгаар тогтоосон юм. Гурван удаагийн нислэгтээ хуваахаар тэд жижиг онгоц нисгэж таарч байгаа юм. Ийм учраас Бишкект зогсож, онгоцоо цэнэглэдэг. Туркиш эирлайн хэрэв та бүхэн хязгаараа авчихвал бид том онгоц нисгэнэ. УБ-Стамбулын хооронд зургаан цаг ниснэ, тийзний үнэ 30 хувь хямдарна гэдэг.

Ирэх онд шинэ нисэх буудал ашиглалтад орно. Тэгэхээр зорчигч тээврийн болон ачаа тээврийн том онгоц нисгэх асуудлууд шийдэгдэх байх.  Одоогийн манай нисэх буудлын хүчин чадал хүрдэггүй юм уу мэдэхгүй. Тодорхой хариулт өгдөггүй.

-БНТУ-ын Эксим банкнаас Засгийн газар зээл авах талаар ярилцаж байсан нь юу болов?
-Манай ЭСЯ үүрэг авч, 5000 айлын орон сууц барих 300 сая ам.долларын зээлийг Туркийн Эксим банкнаас авах чиглэлийг бидэнд өгсөн. Туркийн тал арван жилийн хугацаатай, хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй зээл өгөхийг зөвшөөрсөн. Гэтэл манай өрийн тааз 2014 оны намар ДНБ-ий 40 хувьд тулсан тул зээл авч чадахгүйд хүрсэн. Учир нь Засгийн газар заавал баталгаа өгөх ёстой. Ингээд энэ асуудал зогссон. Хэрэв Засгийн газар баталгаа өгчихвөл Туркийн тал өнөөдөр ч өгөхөд бэлэн байна.

-Ярилцсанд баярлалаа. Хоёр орны хөгжлийг өргөжүүлэн хөгжүүлэх ажилд тань амжилт хүсье.