“Хадны сүг зургийг ямар нэгэн эмх замбараагүй дүрсийн овоолго ч юм уу санаандгүй байдлаар сийлчихсэн зүйл гэж ойлгож болохгүй. Тэдгээрийг сайн ажиглавал бидэнд ямар нэгэн мэдээллийг дамжуулж байдаг юм.

Түүнийг өөрийнх нь логикоор буюу учир шалтгааных нь үүднээс тайлан тайлбарлаж, уншаарай гэж өвөг дээдэс маань бидэнд гэрээсэлсэн захиа гэж үзэх хэрэгтэй” хэмээн шинжлэх ухааны доктор, профессор С.Дулам өгүүлэв.

Тэрбээр бүжгийн хөдөлгөөн, дохио зангаа илэрхийлсэн хадны сүг зургуудыг тэмдэг зүй, бэлгэдэл зүйн танивар дохионуудын (кодууд) тусламжтайгаар тайлан уншжээ. Түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

-Хадны сүг зургийг бэлгэдэл зүйн үүднээс тайлсан судалгааныхаа тухай танилцуулаач. Та чухам юу олж мэдэв?
-СУИС-ийн Дүрслэх, дизайн урлагийн сургуулийн захирал, доктор Д.Уранчимэг надтай уулзаж, сургуулийнхан нь хээрийн шинжилгээний ажил явуулах хүсэлтэй буйг хэлээд яавал дээр болох, хаанаас эхлэх ёстой талаар зөвлөгөө авахыг хүссэн.

Тэгэхэд нь би “Монголын хадан дээр буй сүг зураг, тамга тэмдэг, бичээсүүд та нарт л зориулсан зүйл. Дүрслэх урлагийнхны ирээдүйд зориулсан бичиг зохиол юм. Та нар түүнийг сурвалжлан судалж, буулган авч өөрийн гэсэн эрдэм шинжилгээний сан хөмрөгтэй болох хэрэгтэй” гэж хэлсэн.

Зөвлөгөөний дагуу өнгөрсөн оны наймдугаар сард Дүрслэх, дизайн урлагийн сургууль, ОХУ-ын эрдэмтэдтэй хамтраад Хэнтий аймгийн Батширээт сумын Биндэр уулын Рашаан хад гэдэг газар хээрийн шинжилгээний ажил явуулсан.

Тус ажилд би биеэр оролцох ёстой байсан ч тухайн үед Румынд хуралд оролцоод чадаагүй. Гэхдээ чадлынхаа хэрээр зааж зөвлөсөн. Рашаан хадны нэг том хадан самбар дээр монголын овог аймгуудын 450 гаруй тамга байдаг.

Түүнийг буулгаж авчраад, дээжээс нь надад өгсөн. Тамгадын зургийг ажихад нэг л хүний дүрс тэр дунд нь байв. Хүний дүрс нь тамгатай ямар харьцаатай юм бэ, юуг илэрхийлж байна вэ гэдгийг тайлахыг оролдож, ажсан. Баруун гарынхаа таван хурууг сэгсрэн хаяж буй байдалтай зогсох эрэгтэй хүнийг дүрсэлсэн байв.

Баруу хөлөө дээш нь этийлгэн өргөж, зүүн хөлөө доош жийсэн нь нэгэн төрлийн бүжгийн хөдөлгөөн хийж байгаа юм шиг харагдсан. Эргэн тойрных нь тамгыг сонирхон үзэв. Зүүн гарынх нь дээхнэ талд монголчууд хөмрөгөн гурвалжин гэж нэрлэдэг шовх үзүүр нь доошоо харсан, гурвалжин тамга байсан.

Энэ нь монголчуудын домог зүй, бөө мөргөлийн үзэлд хар тэнгэрийн язгуурыг тэмдэглэдэг тэмдэглэгээ юм. Гэтэл баруун хөлнийх нь дээхнэ талд яг үүний эсрэг дээшээ харсан шовх гурвалжин тэмдэг байсан.

Дээш, доош чиглэсэн шовх гурвалжин тэмдгүүд нь хоорондоо эсрэг тэсрэг, сайн муу, эерэг сөрөг харьцааг үүсгэдэг. Хамгийн сонирхолтой зүйл нь баруун гарынх нь дээд талд иштэй, сэтэртэй туухай тамга бий.

Одоогийнхоор бол нэмэх тэмдэг, загалмай юм л даа. Тэр загалмайнх нь дунд хэрчлээсээс хоёр сэтэр гарсан байгаа. Сайн ажиглавал баруун сэтэрнийх нь дээхнэ нь гурван үзүүртэй гал буй.

Туухай тамга буюу зарим газар чагтан тамга гэж нэрлэдэг зүйл нь монголчуудын соёлд хооронд нь үрж анх гал гаргасан үрүүл, хавируул хоёр модыг илэрхийлдэг юм. Түүнийг нь хараад үүнийг үйлдсэн хүн бол ерийн нэгэн биш байж гэдгийг ойлгосон.

Энэ хүн анх үрүүл, хавируул хоёрыг хооронд нь үрж хавиралдуулан, гал гаргах арга ухааныг нээсэн хүн байж. Гал гаргасандаа баясаж, баруун гарынхаа таван хурууг сарвайлгажээ. Энэ нь гэрэл гэгээ цацарлаа гэсэн утгыг илэрхийлж буй юм.

 Ярицлагын үргэлжлэлийг ЭНД-ээс уншина уу.