“Машин унадаг дарга” гэдэг ойлголт өнөөдөр социа­лиз­мын үеийнхээс өөр бол­жээ.
Тэр үед зөвхөн сайд дарга нарт үйлчилж байх зориу­лалт­тай, олон арван жолооч, авто­ма­шинтай бааз, байгууллага, гарааш, үйлчилгээний газ­рууд байлаа. Тэдгээрийн зарим нь өнөөг хүртэл хэвээ­рээ бай­саар л байх юм.

Тэр үед жолоочийг ТМС-д сургаж, тусгай дунд мэргэжил олгож бэлтгэдэг байв. Тэдгээр дунд мэргэжилтнүүд төр ул­сын албаны автомашин барьж, аль нэгэн албан бай­гуул­лагад тогтмол цалинтай, эсвэл хийснээрээ буюу тонн-км-ийн үнэлгээгээр цалинж­даг журамтай байлаа.

Социализмын үед хувийн автомашинтай хүн өдрийн од шиг цөөн, хувьдаа машинтай болох боломж ард олонд бараг байхгүй, мөрөөдлийн төдий зүйл байсныг энд тайл­барлахын ч хэрэггүй биз ээ.

Харин өнөөдөр тэр үеийн юмс ёстой л орвонгоороо эргэсэн цаг үе гэхэд хилс­дэх­гүй байх. Гаднаа ганц “Эксел” сойгоогүй айл бараг байхгүй болжээ. Хотын хаана ч машин тэрэг багтахаа байж, гудамж зам нь ачааллаа даахаа бо­лиод удаж байна. Хэдхэн хоногийн, чанартай чанаргүй жолооны курс дамжаа дүүр­гэж, үнэмлэх аваагүй хүн бараг л “моодноос” хоцрог­до­ход хүрч байна.

Яг цаг үед дарга нарын жолооч гэдэг нэгэн ажил, албан тушаалын талаар ну­хацтай ярих цаг нэгэнт болсон байна. Албан тушаалтнууд өөрийнхөө дэргэд өөр нэг хүнийг буюу “даргын” гэх нэртэй жолоочийг хажуудаа барьж чирэгдэл учруулан байж төр улсын ажил албыг залгуулдаг социализмын үеийн хоцрогдсон ёсыг халах цаг нэгэнт болжээ.

Хүн ам цөөнтэй ч манай улсыг “Дарга улс” гэж гадаа­дынхан ёжилдгийг та бид мэднэ. Тэгвэл тэр дарга на­рынх нь тоотой бараг адил тооны “даргын жолооч” тө­рөөс цалинжиж байна гээд бод доо. Монгол Улсын хэм­жээнд хэдэн яам, агентлаг, тусгай газар, хичнээн хот дүүрэг, аймаг, сум байгаа билээ? Тэр бүхэн албан тушаалын болон дуудлагын автомашин унадаг олон дарга нартай гээд бо­дохоор улсын хэмжээнд хэ­дэн зуугаар тоо­логдох “дар­гын жолооч” гарч ирнэ гэсэн үг. Тэдгээрийн зөвхөн цалинд л жилдээ хэдэн тэрбум төгрөг зарцуулж бай­гааг тооцож цөхөх юмгүй.

Төрийн гурван өндөрлөг, төрийн захиргааны төв бай­гууллагын сайд болон Зас­гийн газрын агентлагуудын дарга, аймаг, нийслэлийн Засаг дарга, тэдгээртэй дүй­цэх албаны дарга нараас бусад удирдах албан ту­шаалт­нууд, албан тушаалын болон дуудлагын автома­ши­наа өөрсдөө жолоодож байх нь зүйтэй юм. Америк болон дэлхийн өндөр хөгжилтэй улс орнуудад тийм л байдаг.

Ажлын байрыг нэмэг­дүү­лэх шаардлагатай байхад хорогдуулах санаа гаргалаа хэмээн дургүйцэх хүмүүс байгаа л биз. Гэхдээ зайлшгүй шаардлагатай бол ажлын байр гаргадаг болохоос биш огт хэрэгцээгүй байхад, зо­хиом­лоор, хэн нэгэнд зо­риулж ажлын байр гаргах нь байж болшгүй зүйл билээ. Тиймээс энэ нь бэлэн ажлын байрыг үгүй хийх гэж байгаа зүйл биш, харин ажлын дав­хардлыг арилгахад чиглэгд­сэн зөв санаа гэж үзэж байна.

Нас биеийн хувьд харь­цангуй залуу, ихэвчлэн эрэг­тэй хүмүүсийг төр улсаас ингэж “даргын жолооч” хэ­мээх алдар зүүж, хоосон тэжээж, бэлэнчлэх сэтгэл­гээ­ний тод жишээ болгож байгааг халах цаг иржээ.

Төрийн ордон, яам, агент­лаг, томоохон байгуул­лагуу­дын байрны үүдэнд даргаа харуулдаж залхсан “жолооч нарын арми” унтаж байна. Тиймээ, даргын жолооч нар машиндаа унтацгааж байна. Харин түүний цалин улсын төсвөөс бодогдож л байгаа. Ийм л сэтгэлгээгээр бид 80 гаруй жил явсаар ирсэн. Ха­рин цаашид хэдий болтол ингэж явах вэ гэдэг л сонин байна.

Өнөөгийн даргын жолооч нарын сүйхээтэй нэг нь дар­гын­хаа сиймхийгээр “таксинд гүйж” хөөрхөн ашиг унагана. Эсвэл даргын сүйхээтэй ав­гай албаны машинаар дэл­гүүр хэсэж өдрийг өнгөрөөнө. Арчаатай нэг нь алчуураа бариад машинаа зүлгэж цаг нөхцөөнө. Арчаагүй нөгөө нь машин дотроо зүүдээ манаж өнжинө. Тэдний үнэн дүр зураг яг л ийм.

Ном зохиол уншиж, эсвэл гадаад хэл сурахыг оролдоод сууж байгаа жолоочийг та олон удаа харсан гэхэд би л лав итгэхгүй.

Сүүлийн жилүүдэд өдөр тутмын жирийн ажиглалтаас дүгнэлт хийхэд, сайд дарга нарын жолооч нарын үнэм­лэхүй олонхи нь 36 хүртэл насны залуус байна. Тэд цаашид хэдий болтол даргын үүд сахиж амьдрах вэ? Хөг­ширч, тэтгэвэр чөлөөндөө гартлаа юу? Тэдний сурч мэдэх, өсч дэвжих, энэ цаг үедээ зохицон илүү идэвх тэмцэлтэй амьдарч сурах боломжийг нь нэг талаас төр боомилж, нөгөө талаас тэд өөрсдөө бэлэнчлэх сэт­гэл­гээнд дулдуйдаж суугаа хэ­рэг биш гэж үү?

Ийм уйтгартай дүнсгэр, уягдаж таталдсан ажилтай тэр олон залуусыг бэлэнчлэх сэтгэлгээнээс нь аль болох эртхэн салгаж, эрч хурдтай явж байгаа энэ цаг үеийн урсгал гольдролд нь оруулах хэрэгтэй баймаар.

Сайд, дарга нар албаны автомашинаа өөрөө жолоод­дог болсон үед ямар эерэг ба сөрөг тал бий болохыг хамт­даа аваад үзье.

Улсад ашигтай тал:
Тэртэй тэргүй тарчиг бай­гаа улсын төсөвт тодорхой хэмжээний хэмнэлт гарна. Хот суурин газрын замын хөдөлгөөний соёл дээш­лэхэд ч нэмэртэй болно.

Жолоочийн хувьд ашиг­гүй тал:
Тогтмол цалинтай ажил нь байхгүй болж, шинэ ажил эрж олох, зах зээлийн нөх­цөлд бусадтай адил ухаанаа урал­дуулж, тэмцэж амьд­рахаас өөр аргагүй болно. Даргын сиймхийгээр авгай хүүхдэдээ үйлчилж, хааяа “таксинд” сэмхэн гүйж хял­бар­хан нэ­мүү орлого олох боломж нь хаагдана.

Жолоочийн хувьд ашиг­­­­тай тал:
Даргын өмнө бөхөлзөж, түүнийг нохой мэт дагаж явах­гүй, эрх чөлөөтэй бол­но. Тар­вага сахиж байгаатай адилаар даргаа хүлээж, ма­шин дотроо өдөржин “ун­тах ажил” байхгүй болно. Эсвэл албан ажлын цагаар даргын авгайд үйлчилж дэл­гүүр хэ­сэж цаг, бензин гарз­дахгүй болно. Хүн өөрийн амьд­ралыг бусдын ивээ­лээс бус, харин өөрийн тэмц­лээр олж авдаг гэдгийг ухаарна.

Даргын хувьд ашиггүй тал:
Өвөл зун, өдөр шөнө, аль дуртай үедээ, ялангуяа дайл­­лага цайллага, хүлээн авалт уулзалтад оролцож, сархад нанчид хүртэх үедээ санаа зовох юмгүй, жолоо­чоо дуу­даж ирүүлээд, сана­сан газраа хүргүүлж, ава­хуулж байх бэ­лэн “зарцгүй” болно. Алба­ны машин ажлын цагаар даргын ар гэрт үйл­чилдэг бичигдээгүй хууль зогсоно. Дарга өөрөө жолоо­ны курс дамжаанд сууж, замын хөдөл­гөөний дүрэм судалж, тех­ни­кийн наад за­хын мэдлэг эзэм­ших, эсвэл өдөр бүр нийтийн унаанд сууж ал­баа залгуу­ла­хаас өөр аргагүйд хүрнэ. Сайн суралцаж, замын хөдөл­гөө­ний дүрмийг чанд сахихгүй бол эрсдэл ихтэй ажил дав­хар хариуцахад хүр­нэ. Даш­рамд, техникийн наад захын мэдлэг эзэмшиж ча­дахгүй, замын хөдөлгөөний дүрэм уншаад тогтоочих чад­варгүй том дарга байна гэвэл үнэн­дээ үнэмшилгүй. Машин барьж чадахгүй, эсвэл барих хүсэл сонирхолгүй дарга бай­вал шатахууны үнэ, жо­лоо­чийн цалингийн тодорхой ху­вийг цалин дээрээ нэмж аваад такси ч юмуу эсвэл нийтийн тээврийн хэрэгс­лээр албан ажилдаа яваад байж болно шүү дээ.

Даргын хувьд ашигтай тал:
Санхүүгийн хувьд улсын төсөвт тодорхой хэмжээний хэмнэлт гаргана. Дарга нар элдэв шалтгаанаар согтуу­руулах ундаа хэрэглэх яв­дал эрс хязгаарлагдана. Ал­ба­ны автомашин хэрэглэх журам, лимит зөрчигдөхгүй, хэтрэх­гүй болно.

Харин албан тушаалын болон дуудлагын автомашин унах ёстой албан тушаалт­нуудыг жолооны курс дам­жаанд суралцуулж, жолоо­чийн цалин­гийн тодорхой хувийг зохих хууль тогтоом­жийн да­гуу нэ­мэг­дэл болгон олгож болох юм. Мөн ашиг­лал­тын явцад тухайн авто­ма­шинд техникийн үйлчил­гээ онош­логоо хийж, өөрөөс нь шууд шалтгаалаагүй эвд­рэл гэмт­лийг мэргэжлийн засва­рын газраар засуулдаг жу­рам­тай байх ёстой.

Дарга нар албаны авто­ма­шинаа өөрсдөө жолоодож байх журам хот суурин газ­рын до­тор үйлчлэх бөгөөд харин хотоос алслагдсан газарт албан ажлаар явах үед, хэрэв дарга өөрөө хүс­вэл, хөдөө ажлын автома­шинаар мэр­гэж­лийн жолоо­чоор үйлч­лүүлдэг байх нь зүйтэй юм.

Өнөөдөр биш юмаа гэ­хэд маргааш цаг үеийн зайлш­гүй шаард­лагаар дар­гын жо­лооч гэгч хоцрогдсон ажил, ойлголт алга болохдоо л нэг болж таарна.

“Машин унадаг дарга” гэдэг социализмын үеийн ойлголт нэгэнт үеэ өнгө­рөөж, албаны автомашиныг албан тушаал­тан өөрөө жо­лоо­дож албан ажлаа амжуу­лах шинэ цаг тулж ирээд байгаа нь яалт ч үгүй үнэн. Харин ийм шийд­вэрийг гар­гах эрх мэдэлтний сэтгэл, зориг мэдэх л үлдэж байна.

Доктор М.Хүрэлбаатар