Уртын дууч Г.Хонгор­зулын “Их талын шуран­хай” тоглолт маргааш Бөхийн өргөөнд 20 цагаас болно. Түүнтэй ярилцлаа.
-Таны хоёр дахь бие даа­сан тоглолт маргааш болох гэж байна. Энэ удаа­гийн тог­лолт ямар онцлог­той байх бол?

-Энэ удаагийн маань тог­лолт монгол ардын уртын дуу, ардын богино дуунаас бүрдсэн уламжлалт урлагийн­ төрөл жанраар дагнасан тог­лолт байгаа. Монголын ард түмэн тэр аяараа уртын дуу­гаа сонс­дог мөрт­лөө сэт­гэлээ­сээ үгүйлж явдгаа сайн мэд­дэггүй юм билээ. Тэгсэн хэрнээ уртын дуугаа жинхэнэ амьдаар сон­сохоор өөрийн эрхгүй зүрх сэтгэл нь дог­долж, зарим нь уйлж, дуулж хүлээж авдаг. Ардын дуугаа, уртын дуугаа монгол түмэн их санаж бэтгэр­дэг юм байна гэсэн ойлголтыг би нэлээд хэдэн удаагийн тог­лолт хийж, хүмүүстэй уулзаж байхдаа анзаарсан. Монгол ардын уртын дуугаа сонсохыг хүсч, хүлээж, са­наж бэтгэрч байдаг хүмүүс байдаг юм байна. Энэ орон зайг эзэнгүй­дүүлж бо­лох­гүй, дуулах нь зөв гэж би бодсон л доо. Гэхдээ би уртын дууг дуулс­наараа тэр орон зайг нь эзэм­шээд авчи­хаж байгаа юм биш. Тодорхой хүрээгээр өөрийн­хөө л хийх ёстой ажлыг өө­рийн­хөө л үүр­гийг гүйцэтгэж байгаа гэж бодож байгаа.

Тоглолтоороо монгол ахуйг л харуулахыг зорьсон. Үзэгч түмнийг Бөхийн өр­гөөнд орж ирүүт л монгол ахуй угтана. Бид нээрээ л ийм ахуйд өсөж өвөг дээдэс маань ийм амьд­ралд өссөн гэдэг мэдрэмжийг авах болов уу.

-Таныг уртын дууч Хон­гор­зул гэдэг. Танаас өмнө, хойно бас үе тэнгийн олон уртын дуучид байгаа. Гэтэл яагаад таныг уртын дууч гэж онцлох болсон юм бол?

-Би үүнд их баярлаж яв­даг. Ачтай буянтай багш нарын минь, намайг ариун гэгээн буянлаг мөртэй, ийм сайхан уртын дуунд хөтлөн оруулсан хамт олны минь ач буян. Тэр­нээс би мундагтаа уртын дууч гэдэг сайхан нэрээр дуудуулж байгаа юм биш л дээ. Миний гол барим­талж явдаг зүйл бол хаана ч явсан уртын дуугаа дуулж, ярьж байдаг. Уртын дуу бол бүхэлдээ миний амьд­ралын учир уянга болсон сай­хан урлаг. Хүмүүс намайг уртын дууч гэж хүлээж авч байгаад нь баярлаж ингэх тусам улам их юм сурах, судлах ёстойгоо ойлгож мэдэрч байна.

Нээрээ л олон хүн СУИС-ийг төгсөж байгаа. Олон ч уртын дуучин Монголд бай­гаа. Тэд бүгд л надтай адил уртын дуугаа ард түмэндээ хүр­гэхээр хувь хувьдаа чад­лын хэрээр уран бүтээлээ хийж л яваа. Гэвч Хонгорзул гэдэг хүнд уртын дууч гэдэг нэр алдрыг хүлээл­гээд байгаа учир нь магадгүй дэлхийн хэмжээний 2-3 том арга хэм­жээнд дуулж дэлхийн тавцан­гаас эх орныхоо нэрийг дуу­дуул­сантай холбоотой байх. Мөн залуу хүн учраас ирээ­дүй­тэй, уртын дуундаа үнэнч байж түгээн дэлгэрүүлэх үйл­сэд гар бие оролцох байх гэж л энэ нэрийг хайрласан бо­лов уу. Ард түмний энэ ит­гэлийг дааж явна гэдэг бол миний хувьд эрхэм үүрэг.

-Анх Монголдоо таниг­даж амжилгүй л дэлхийн тавц­наас нэр нь сонсдож эхэлсэн. Дэлхийн хэмжээ­ний том том арга хэмжээнд хэний ч тань­даггүй монгол охин дуулахад хэн нөлөөл­сөн юм бэ?

-Энэ бол эцэг, эх, ачит багш нарын минь тус дэмээс гадна бас бурхнаас заяасан хувь тави­лан байсан юм бо­лов уу. Би тэгж л ойлгодог. Оюутан байх­даа анх ардын жүжигчин Шар­хүүхэн баг­шийн нэрэмжит мэргэжлийн уртын дуу дуу­лаачдын урал­даанд орж бай­лаа. Тэр үед миний багш Норов­банзад амьд байсан даа. Багш маань тэр тэмцээнийг шүүж байсан. Орон нутгаас уртын дуу дуул­даг бүхэн л ирж оролц­сон тус тэмцээнд би “Хэрлэн­гийн баръяа” дуу дуулж гранпри шагналыг нь авсан. Тэгэхэд ёстой л хувь тавилан түшсэн юм байлгүй. Тэгэхэд хөгж­мийн зохиолч, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Шарав гуай “Хэр­лэн­гийн баръяа” уртын дуунаас сэ­дэв­лэсэн “Хэрлэнгийн домог” гэдэг сайхан бүтээлийг хий­сэн. Түүнийг дэл­хийн олон орны хөгжимчид оролцдог Бостнын зуны хөгж­мийн хүрээлэнгээс шилдгээр шалгаруулж, шал­гар­сан ор­нуу­дын бүтээ­лүү­дийг дэл­хийн олон орныг тойрох зо­рил­готой хамтлаг болгосон. Тэр багт би багтаж “Хэрлэн­гийн домог” зохиолд нь “Хэр­лэн­гийн баръяа” дуу­гаа дуу­лах хувь завшаан тохиосон.

-Хичнээн орноор явж, ямар ямар арга хэм­жээнд оролцож байв. Лав л 2002 оны дэлхийн аваргын хөлбөм­бөгийн тэмцээнийг нээж дуул­сан.

-Одоогоор давхардсан тоо­гоор 30 гаруй орноор яв­жээ. АНУ гэхэд л 10-аад удаа гар­чих­сан байна. 2005 онд Но­белийн шагнал гардуулах ёслолын ажил­лагааг нээж дуулж байлаа. Голланд дахь Европын хам­гийн том театр, АНУ-ын “Кар­неги холл”, “Бе­на­рия Холл”, Их Британийн “Ал­берт Холл”, ОХУ-ын “Боль­шой” зэрэг том театруудад дуулж бай­сан.

-Уртын дууг ямар ч оронд орчуулгагүй хүлээн авч хүү­хэд, хөгшидгүй уяр­даг гэдэг утгаар нь сонго­дог урлаг гэж үздэг. Та ч түрүү хэлсэн уйлж, дуулж сонсдог гэлээ?

-Үнэхээр тэгдэг шүү. Зү­гээр л камераар бичлэг хий­гээд зогсож байсан хүн сүүл­дээ бичиж чадахгүй болтлоо мэг­шээд уйлаад эхэлдэг. Тоглол­тын дараа тэр хүнтэй би зориу­даар уулзаж та яа­гаад уйлаад байгаа юм бэ гэхэд тэр гайхам­шиг­тай, маг­тах үг олдохгүй байна гэж байсан. Тэгэхээр манай ур­тын дуу ямар ч орчуул­гагүй байхад аяараа л хү­ний зүр­хэнд шууд бууж бай­даг фило­софилог чанартай юм байна л даа. Аялгуу их сайтай. Мах цуснаас тасар­сан л бол ямар ч орны хүн манай уртын дууг биширдэг. Ганц Монголын биш дэлхийн хүн байгаль хоёрыг хүйн холбоогоор хол­бож байдаг ийм их тэнгэрлэг аугаа хүчтэй бүтээл юм даа. Сан­срын нисгэгч Ж.Гүрраг­чаа гуай “Сансарт нисч байхдаа өвөг дээдсийнхээ аугаа ухаан­тайд биширч бай­лаа. “Уяхан замбуу тив” л хамгийн түрүүнд сэтгэлд буу­сан” гэж хэлсэн байдаг. Тэгэ­хээр бид малаа хариулаад явж байх­даа л сан­сар огтор­гуй давсан дуу зохио­гоод дуулчихсан байгаа юм. Нарны энергийг хүнд түгээдэг ийм сайхан аугаа хүчтэй бур­ханлаг дуу аль ч оронд байх­гүй.

-”Уяхан замбуу тивийн наран” гэхээр Норовбан­зад гуай л төсөөлөгддөг. Тэгвэл Г.Хонгорзул энэ хүний ший­рийг хатаах за­луу үе нь гэж ярих болж. Гадаад орноор явж байхад та хоёртой холбоотой уран бүтээллэг яриа их үүс­дэг байх?

-Багшийн минь тухай хү­мүүс их ярьдаг. Ялангуяа Японд маш их ярьдаг юм билээ. Би хаа явсан газраа дөрвөн багшийнхаа тухай ярьж тэд­нээрээ бахархаж явдаг. Ардын жүжигчин Шар­хүү­хэн, хөдөл­мөрийн баатар Норовбанзад гуайн хувьд ач нь юм шүү дээ, би. Яагаад тэгж байна гэхээр миний анхны багш “Хан хэнтий” чуулгын дуучин Нансалмаа багшийн минь багш нь ардын жүжигчин Шархүүхэн, миний мэргэж­лийн уртын дууны багш Дэл­гэр багшийн минь багш нь хөдөлмөрийн баатар Норов­банзад гуай юм шүү дээ. Тийм болохоор би дөрвөн багштай хүн.

-Монголын сор болсон дуучдын ач нь гэлээ. Харам­салтай нь нэг нь өөр ертөн­цөд байгаа. Энэ хоёр буу­райдаа хэр эрхэлж байв?

-Би хоёр буурай багшдаа эрхэлж байсан. Норовбанзад багш маань гэртээ дуудаад гарынхаа хоол цайгаар дайл­даг байлаа. Нээрээ л би эмээ­­дээ, ижийдээ эрхэлж байгаа юм шиг л очоод эрхэл­чихдэг байж. Миний багш чинь их зөөлхөн хүн байсан юм ш дээ. Норов­банзад багш маань. Их зөөлөн, хүнд гоё сургаалын үг айлддаг. Шавь нарынхаа ар амьдралын тө­лөө үргэлж зовинож явдаг. Ёстой л нэг уртын дуу шигээ сүүн бурхан байсан юм. Бурх­наас уртын дуучин бол гээд бүтээгдчих­сэн хүмүүс дээ. Ер нь уртын дуучин хүмүүс харахад тэн­гэр­лэг байдаг юм л даа. Шар­хүү­хэн багшдаа би одоо хэр нь эрхэлсээр байна. Энэ буур­лууд­даа эрхэлж, уртын дуу­ных нь буяныг багш нартай­гаа хувааж хүртэж байгаадаа өчүүхэн би талар­хаж явдаг.

-Норовбанзадын ший­рийг хатаах охин. Түүний шавь гээд ярьдаг боло­хоор нь та­ныг Дундговийн л хүн юм гэж бод­дог бай­лаа. Бага нас, төрж өссөн нутгийнхаа талаар ярихгүй юу?

-Миний төрж, өссөн нутаг бол Хэнтий аймаг. Цэцэн хан тэр дундаа Хэнтий аймгийн Баян­хутаг сумын Өгөөмөр бри­гад гэж сумаасаа баруун тийш байдаг нутаг. Өгөөмөр бри­гадын дов толгод, гүвээ да­ваа, тэр сайхан цэлгэр талд чинь миний хөлөөр тамгалаг­даагүй газар тун ховор байх. Хүүхэд байхдаа хөдөөний хүүхдүүд ямар өлчир борог амьдралаар өсдөг билээ, тэд­ний л адил өссөн. Өглөөний шүүдрээр хөл нүцгэн тавхай­гаа гялалзтал гүйгээд л хонь, хургаа эргүүлдэг байлаа. За тэгээд жаахан том болоод ирэнгүүтээ эр хүнээс дутах­гүй эмнэг адуутай ноцол­доно, адуу малаа хураана. Эмээ, өвөө хоёр дээрээ өссөн. Эгч маань айлын хүн болоод яв­чих­сан болохоор би тэр ай­лын ажлыг амжуулдаг ганц хүн болж хувирсан. Уг нь би дөрвөн дүүгийн эгч айлын том л доо. Миний эгч гээд яриад байгаа чинь аавын дүү байх­гүй юу. Дөрвөн дүүгээ нэлээд чанга гараар хүмүүжүүлсэн байх аа. Бага байхдаа эрчүү­дээс дутах­гүй үеийн хөвгүүд­тэй нийлж гэрийнхээ хамаг ажлыг ам­жуул­чихдаг тийм л эршүүд хүд хад хийсэн охин байсан. Харин урлагийн амьд­­ралд хөл тавьснаар эмэг­­тэйлэг болж эхэлсэн.

-Тэр үеийн хөвгүүдтэй­гээ уулздаг уу. Нөгөө эр хүн шиг Хонгорзул танигдахын аргагүй өөрчлөгдсөн бай­хыг хараад юу гэх юм?

-Уулзалгүй яахав. Тэр найзууд маань намайг эр хүнээс дутуугүй хүчтэй тэн­хээ­тэй гэж хэлдэг байсан. Миний хэр ажилсаг хүүхэд байсныг мэ­дэх хүмүүс нь мэднэ. Най­зууд маань намайг дуучин болсны дараа уулзаад өөр болсныг л гайхдаг. Үнэ­хээр Өгөөмөр бригадын хөн­дий­гөөр тоос татуулаад дав­хиж явсан Хонгорзул өөрч­лөгд­сөн. Нас биед хүрээд ээж боллоо, айлын эзэгтэй бол­лоо. Цаг цагаараа цахил­даг хөхөөрөө байдаггүй гэдэг шиг цагийн аясаар хүн өөрийн­­хөө хувь тавиланд хөтлөгдөж бурхны зурсан зургаар л амьдардаг юм бай­на. Өөрийнхөө энэ хувь заяанд баярлаж бахар­хаж явдаг. Би багадаа олон нас­танг асардаг байсан л даа. Гэрт гадаах ажлыг амжуулж өгөхөөс гадна бохир заваан­тай нь хүртэл хутгалдаад өргөж тээж байсан. Тэр хү­мүү­сийн буян заяа надад үсэрсэн байж болох юм. Үүнд л би баярладаг.

-Г.Хонгорзулын гэр бү­лийг хүмүүс сонирхож бай­гаа байх. Ханийнхаа тухай яриач?

-Миний ханийг мэдэх хү­мүүс хэлдэг л дээ. Миний багш нар, найз нөхөд Хонгор­зулын нөхөр бол ерөөсөө л уртын дууны төлөө төрчихсөн хүн гэж хэлдэг. Миний хань намайг уран бүтээлч байл­гахын төлөө өөрийн эзэмш­сэн мэргэжлээ золин миний төлөө бүхнээ зориулж яваа. Сайн ханьтай тулдаа л би энэ мэргэжлийг эзэмшиж, ард түмэндээ танигдаж явна. Бид хоёр Хэнтийн чуулгад хамт ажиллаж байгаад хоёулаа оюутан болж хотод орж ирээд дотносож гэр бүл болсон. Нөхөр маань ШУТИС төгссөн инженер хүн боловч мэргэж­лээрээ ажил­лалгүй миний менежерийг хийгээд явж байна. Миний хань урлагаар яривал уртын дууны төлөө төрчих­сөн, хувь хүнээр яри­вал миний төлөө төрчихсөн хүн. Ийм сайхан ханьтай байгаа­даа баярладаг. Тэр маань олон эмэгтэй хүний дунд өссөн тэр хэрээрээ уян, уртын дуугаа сонсоод уярч л суудаг. Өөрөө ч уртын дуу шиг их тэнгэрлэг, зөөлөн, уу­жуу, тайван. Би хүсч хүлээж байсан хүнээ олсон л гэж боддог.

-Одоо бол нөхрийнхөө өмнүүр орж хамаг ажлаа хийх гэж зүтгээд байхгүй биз дээ?

-Тийм зав байхгүй. Бид нэг хүүхэдтэй. Нөхөр маань л ар гэрийн хамаг юмыг ам­жуулж байна. Би байхаасаа байхгүй нь их хүн шүү дээ. Гадагшаа, дотогшоо янз бү­рийн тоглолт гээд яваад өг­чих­дөг. Ар гэрийн бүх ажил жин тан. Миний хадам ээж, аав, миний өөрийн аав, эгч дүү нар гээд бүгдээрээ миний төлөө гэж байдаг. Ар тал маань санаа зовох юмгүй болохоор л уран бүтээл маань өөдрөг явдаг байх л даа. Би зөвхөн уран бүтээлдээ л санаа тавьдаг.

-Дуучин болсон түү­хээ­сээ...?

-Аравдугаар ангид байх­даа би сэтгүүлч болно гэж боддог байлаа. Тэрийгээ хүнээс их нууна. Далдуур л юм бичиж, уншиж бэлдэнэ. Гэвч тэр хуваарь намайг төгсөх жил ирээгүй. Ямар сургуульд орох гэж байгаагаа багшдаа ч ангийнхандаа ч хэлдэггүй. Одоо бодоход их л бүрэг байж дээ. Миний сонирхсон хуваарь ирээгүй болохоор хөдөө гарч эмээ өвөө дээрээ очсон. Хөдөө хэдэн малаа хариулаад явж байхад өдөр өнгөрөхгүй. Ялан­гуяа хаврын урт өдрүү­дэд цагийг өнгөрөөх хэцүү. Хийх юмгүй хүн чинь яахав, уй­дахын эрхэнд дуулна даа. Мэдэх мэдэхгүй хамаагүй дуу дуулна. Хэдэн цэнхэр тогоруу бүжиг­лүүлэх гээд их дуулдаг байсан. Бас янз бү­рийн юм их бичнэ. Бичсэн юм аа хониндоо уншиж өгнө. Морины цулбуураа хумиж амандаа барьчихаад л байдаг чадлаараа дуулна, тэгснээ шүлэг уншина. Шүлэг бичсэн цаасаа уншиж дуусчихаад эвхэж эвхэж газар ухаад чулуун доогуур булж орхидог байсан. Хүнд үзүүлэхээс ичдэг байж л дээ. Миний хөдөө гадаа ган­цаар­чилсан тоглолт хийдгийг харсан хүмүүс аав, ээж, эмээ, өвөөд маань охиноо аймгийн чуул­гад шалгуулаач гэж хэлэх болсон. Тэгээд хүүхэд бай­сан бо­лохоор гоё дээл өм­сөөд л тайзан дээр дуулах сайхан санагдаж чуулгад очиж шал­галт өгтөл Авирмэд багш уртын дуучнаар авна гэснээр л урлагийн хүн болох эхлэл тавигдсан даа. Чуулгад дуу­чин болсон сургаар арван жилийн багш нар маань дуу­гар­даггүй хүн яаж дуулдаг юм үзье байз гэж ирж байсан гэсэн. Сур­гуульд байхдаа дуулах нь битгий хэл цөөхөн дуугардаг хүүхэд байсан. Дуугаа их нөөж явсан юм шиг байгаа юм л даа. (инээв)

-Та хоолойгоо зуун сая төгрөгөөр даатгуулсан гэ­лүү?

-”Миг” даатгал компанийн 15 жилийн ойн баярт очиж дуулсан юм. Тэр үеэр тус компанийн захирал Бат-Ор­ших гэдэг хүн намайг сайхан хүлээж авч тоглолтод чинь тодорхой хэмжээний тус дэм үзүүлмээр байна. Хоолойг чинь даатгах санал тавьж байна зөвшөөрөх үү гэсэн. Энэ нь үнэхээр надад барьц алдуулсан гоё мэдээлэл бай­сан. Хүн тийм сайхан буянлаг үйлс санал тавьж байхад би зөвшөөрөлгүй яа­хав. Энэ чинь хүн болгонд заяахгүй ховор тохиолдол шүү дээ. Хүн болгоныг даат­гая гээд байдаг­гүй. Тэр даат­галын газрын хамт олонд үнэхээр баярлаж байгаа.

-Таны байгаагаараа бай­­даг зан олон хүнд таа­лагд­даг болов уу?

-Уртын дуучин хүн болгон ийм байдаг болов уу гэж би боддог. Яагаад гэвэл уртын дуу өөрөө хүнийг хүмүү­жүүлчихдэг. Уртын дууныхаа эгэлгүй нандин аялгууг сон­соод тэр сайхан үгийг нь бясалгаж яваа цагт хиймэл зан гаргая гэсэн ч чадахгүй. Ер нь ч тэгээд хөдөө өссөн хүн чинь байгаагаар л байдаг шүү дээ. Эгэл борог даруу. Би хиймэл зан гаргаж чаддаггүй. Хиймэл байна гэдэг хамгийн гол нь их зовлонтой ш дээ. Хонгорзул Хонгорзулаа­раа баймаар байдаг гэтэл шал өөр баг намайг нөмөрчихөөд бай­даг хэцүү ш дээ.

Д.Цогзолмаа