Шагайн харвааны үүсэл түүх, хэзээнээс эхлэн баяр наадамд багтсан хийгээд уламжлал, эд хэрэгсэл, цол зэрэг хэрхэн олгодог зэрэг мэдээллийг хүргэж байна.

Үндэсний шагайн харваа нь малыг гаршуулж эхэлсэн цагаас шагайн наадгайн үүсэл эхэлсэн гэж үздэг. Түүхийн хуудсыг сөхөн үзвэл Мөнх хаан дайны бус цагт цэргүүдийнхээ сум тавих эрхий хурууны эрчийг хариулахгүй байлгах, нарийн мэдрэмж, тэсвэр хатуужил олгох, эр зориг, цэгцтэй ур чадварыг бий болгох үүднээс шагайн харваагаар наадуулж байсан гэдэг. Монголчууд шагайгаар бөгцөг харвах, морь уралдуулах, алаг мэлхий өрөх, дөрвөн бэрх, цагаан тэмээ цохих зэрэг олон төрлийн тоглоом тоглодог бөгөөд эдгээр нь уламжлагдан өнөөг хүрэхдээ “Шагайн харваа” хэмээх спорт болтлоо хөгжөөд байна.

ҮҮСЭЛ ТҮҮХ:

Шагайн харваа XIII зууны үед хаад ноёдын өргөөндөө зугаацдаг наадгай байсан ба хожим нь ард түмний дунд дэлгэрэн хөгжиж, эрчүүдийн цэц мэргэнээ сорьдог наадам болон өргөжсөн. Энэхүү үндэсний наадгай нь нарийн ёс жаягтай, ахас дээдсээ хүндэтгэн эрэмбэ дараагаа мэдэх зэрэг хүмүүжлийн өндөр ач холбогдолтой бөгөөд анх шагайн харвааны тэмцээнийг “Тойром” хэмээн нэрлэдэг байжээ.

1991 оны баяр наадмын үеэр шагайн харвааны анхны “Улсын аварга шалгаруулах тэмцээн” зохион байгуулагдаж, 1993 оноос албан ёсоор улсын цол, зэрэг олгож эхэлсэн. 1998 оноос Үндэсний их баяр наадмын хөтөлбөрт багтсанаар 2000 онд Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд шагайн асрыг ашиглалтад оруулав. Улмаар 2014 оны 11 дүгээр сарын 27-ны өдөр шагайн харвааг ЮНЕСКО-ийн “Хүн төрөлхтний соёлын биет бус өвийн төлөөллийн жагсаалт”-д бүртгэсэн түүхтэй.

ДҮРЭМ, ЖУРАМ:

Шагайн харваа нь Монголын ард түмний үндэсний уламжлалт спортын нэгэн төрөл бөгөөд харваачдад болон залуу үеийнхэнд бие бялдар, гоо сайхны хүмүүжил олгох, эрүүл мэнд, сэтгэл зүйн хатуужлыг бэхжүүлэх, хамт олонч байх, ахмад үеэ хүндэтгэх уламжлалт ёс, жаягийг өвлүүлэх үндсэн зорилготой.

Шагайн харваа нь шагайн харвааны тэмцээн, шагайн тойром гэсэн үндсэн 2 хэлбэртэй. Тэмцээн нь дотроо багийн цуваа, хүн нэг бүрийн гэж 2 ангилагдах ба 1 багт 6 үндсэн харваач, хоёроос дээшгүй тооны орлон тоглогчтой байна. Харваач нэг жилд нэг багт л харвах бөгөөд өөр багаас сэлбэхгүй зөвхөн багаараа тэмцээнд оролцох дүрэмтэй.

Сум тавих ээлжийг үе гэнэ. Эхний үеийг “нийллэг үе”, дараагийн үеийг “шувтарга үе”, сүүлчийн үеийг “мэргэ үе” гэж нэрлэх ба баг өөрсдөө үеэ зохион байгуулдаг.

Багийн харваа: Тэмцээнийг хоёр өрөг харвах бөгөөд хоёр баг өөр, өөрийн модон дээр тус бүр нэг өрөг харвана. Эхний өргийг сугалаагаар эсрэг багийн модон дээр тоглох бөгөөд модны эзэн баг нь задгай талаас эхний сумыг тавьдаг. Түүнчлэн баг бүр арван таван хасаатай байх ба хоёр талаас бүх хасааг өрж, 7 сумаар нийлнэ. Хасааг домбо хооронд 5 мм-ийн зайтай, зурхайн хэцийн ар ирмэгээс 1 мм-ийн зайтай тэгш өрж, хасааг жишүү болгох, тулгаж шахах, голын цэгээс холдуулж татах зэрэг үйлдэл гаргахгүйгээр өрөх ёстой.

Нэг бүрийн цуваа: Харваач нэг бүрийн цувааг явуулахдаа 20 сум тавьж, эхний 12 сумыг 8 хасаанд, дараагийн 4 сумыг товхонд, сүүлчийн 4 сумыг 2 хасаанд тус тус тавина. Байтсан тохиолдолд оноонд тооцохгүй.

ЭД ХЭРЭГСЭЛ:

• Мод – Зурхай, аравч, сэнтийгээс бүрдэх мод хэсэгт хасааг байршуулж тавих зориулалттай. Зурхайг 50×35 см-ээс багагүй хэмжээтэй нягт хатуу, сайн чанарын зузаан модоор хийнэ.
• Тохой – Уртын хэмжүүр ба хасааг оносон хасаагаа шимж, дээр нь өрдөг.
• Хасаа – Нэг багт 15 ширхэг хасаа байх ба өндөр нь 1,5 см, урт нь 2,5 см, өргөн нь 1,6 см байна. Хасааг хув, зааны соёо, эвэр болон хуванцраар хийдэг.
• Хашлага – Няслах сумаа дээр нь байршуулж, хасааг онохоор чиглүүлэхэд зориулсан модон зэмсэг.
• Тулгуур сандал –Харваачдын өндөр, намд тохирсон, хагас суухад тулгуур болох салгаж угсардаг сандал.
• Сум – Сумыг байгалийн жамаар унасан бугын эврийн өргөн хэсгээр хийх ба харваач хашлага дээрээс нясалж, хасааг онох зориулалттай.

ХАРВААЧДЫН ЦОЛ:

Харваачдын цол хэргэм, зэрэг дэв нь малгайны урд хадсан цолны тэмдэг болон малгайны ард унжсан улаан туузан дээрх зураасаар ялгардаг. Үндэсний их баяр наадам, Улсын аварга шалгаруулах тэмцээн, Үндэсний спортын их наадмуудад түрүүлж, шөвгөрснөөр нь дараах байдлаар цоллодог. Үүнд:

• 10 түрүүлбэл – Монгол Улсын Даяар дуурьсах дархан мэргэн
• 3 түрүүлж, 3 шөвгөрсөн бол –Монгол Улсын Үлэмж дархан мэргэн
• 2 түрүүлж, 2 шөвгөрсөн бол – Монгол Улсын Дархан мэргэн
• 1 түрүүлж, 2 шөвгөрсөн бол – Монгол Улсын Гарамгай мэргэн
• 2 удаа шөвгөрсөн бол – Монгол Улсын Хошой мэргэн цол
• 1 удаа шөвгөрсөн бол – Монгол Улсын Мэргэн цол
• Багийн харваанд 3 удаа шөвгөрсөн бол – Монгол Улсын Харьшгүй мэргэн

Өсвөрийн Улсын аварга шалгаруулах тэмцээний багийн болон хувийн цуваа харваанд 5 удаа шөвгөрсөн бол Монгол Улсын Өсөх идэр мэргэн цолыг тус тус хүртээнэ.

Эх сурвалж: Шагайн харвааны салбар хороо