"Шударга сонгуулийн төлөө иргэний нийгмийн сүлжээ"-ний гишүүн МИДАС ТББ нь 2012 онд сонгуульд санал тоолох автоматжуулсан системийг нэвтрүүлснээс хойш УИХ-ын болон Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хөндлөнгийн хяналт, мониторинг хийcэн юм. Тэд автоматжуулсан системийн найдвартай ажиллагааг сайжруулах чиглэлээр зөвлөмж гарган, дараа дараагийн сонгуулийн явцад хэрэгжүүлэхийг СЕХ-нд уламжилдаг. “МИДАС” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал С.Энхжаргалтай ярилцлаа.

-Юуны өмнө сонгуулийн автоматжуулсан системийн талаар танилцуулна уу?
-Сонгуулийн автоматжуулсан системд бүртгэлийн болон санал тоолох гэсэн хоёр гол ойлголт багтаж буй. Нэгийг нь УБЕГ, нөгөө нь СЕХ хариуцдаг, хоорондоо холбоогүй хоёр өөр  систем. Үүнийг нэг гэж ойлгосноор сонгогчдын нэрийн жагсаалтад бүртгүүлэхэд цаана нь санал давхар тоологдоно гэж иргэд буруу боддог. Үүнээс болоод “саналаа хэнд өгч буйг минь мэдчихнэ” гэсэн буруу ойлголттой. Үүнийг нь далимдуулж “хэнд саналаа өгснийг чинь дараа нь би мэднэ шүү” зэргээр худал ухуулга явуулж, иргэдийн саналыг худалдаж авах санаархал улс төрийн намууд гаргадаг талтай.

Бүр бүртгэлийн хуудсыг нь хурааж авсны дараа үлдсэн мөнгийг нь өгдөг арга байсан ч гэж яригддаг. Бүртгэл гэдэг нь сонгуульд оролцох боломжтойг илэрхийлж байгаа бол нөгөө нь сонгогчийн өгсөн саналыг тоолох үйл явц юм. Энэ хоёр тусдаа үйл явц учраас хэнд санал өгч буйг тань мэдэх боломж байхгүй. Хэнийг сонгох нь зөвхөн таны л мэдэх хэрэг.

Өнгөрсөн сонгуулиар хяналтын буюу техникийн тооллогыг нийт санал хураах байрны 50 хувьд хийсэн. Саналын тоо зөрсөн тохиолдол гараагүй.

Бидний хэлж заншсанаар “хар машин”-ы тухайд манай улсад хэрэглэж буй энэ систем бусад улсынхаас ялгаатай. Хагас автоматжуулсан холимог систем гэж ойлгож болно. 100 хувь цахим биш, саналын хуудаст тэмдэглэснийг уншаад тоолдог. Тоолсон мэдээллийг модемд залгаж, сүлжээгээр урьдчилсан дүнг илгээдэг. Энэ бол эцсийн дүн биш. Цаасаар гарсан саналын хуудсыг гараар давхар тоолж тулгадаг. Өөрөөр хэлбэл хяналтын тооллого хийж баталгаажуулдаг юм. Өнгөрсөн сонгуулиар хяналтын буюу техникийн тооллогыг нийт санал хураах байрны 50 хувьд хийсэн. Саналын тоо зөрсөн тохиолдол гараагүй. Ганц нэг зөрүү нь гараар тоолоход явцад гарсан.

Хяналтын тооллогын дүнгээр зөрүү гарсангүй гэдгийг сэтгүүлчид ч тэр бүр мэдээлэхгүй өнгөрчихдөг. Хэрвээ машин зөв тоолж буй бол тэрийг иргэдэд мэдээлэх нь буруу ойлголт, хардалтыг багасгах талтай. Мөн сонгуульд итгэл үнэмшилтэй оролцох иргэдийн идэвхид ч нөлөөлөх болов уу.

-Яагаад санал тоолох машин ашиглах болсон бэ? Санал тоолох машины онцлог нь юу вэ?
-Энэ жил 2008 оных шиг томсгосон тойргоор сонгууль явагдана. 2008 онд томсгосон тойргоор сонгууль өгөхдөө саналыг 100 хувь зөвхөн гараар тоолсон. Нэг хуудсан дээр олон нэр дэвшигч байсан учир тоолох явц ээдрээтэй. Нөгөөтэйгүүр жижиг нам, бие даагчид бүх хэсгийн хороодод ажиглагч байлцуулах боломжгүй байсан. Ажиглагч байхгүй хүмүүсийн саналыг өөр нэр дэвшигчид уншуулж, тоолох явцад нэлээд будлиан орсон. Тэнд  байсан хүмүүс бусдын саналыг өөрт ашигтайгаар шилжүүлсэн гэсэн үг л дээ. Үүнээс үүдэж долоон сарын нэгний үйл явдал болсон шүү дээ.

Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн санал тооллогод Төв аймгийн сонгогчдын саналыг бүгдийг нь уншаагүй. 

Тиймээс сонгуулийн санал тоолох үйл явцыг будлиангүй болгох зорилгоор 2012 оноос автоматжуулсан систем нэвтрүүлсэн. Гэхдээ 100 хувь автоматжуулсан байвал саналыг хакердах зэрэг асуудал гарч болзошгүй. Мөн дан гараар саналын хуудсыг тоолох нь бас учир дутагдалтай  учраас энэ хоёр аргыг хослуулсан хувилбарыг сонгосон. Өөрөөр хэлбэл машинаар ч, гараар ч тоолж байгаа юм. Олон улсын сонгуулийн байгууллагаас манай улсын хагас автоматжуулсан системийг зөв хувилбар гэж үнэлдэг. Бусад улсад ч туршлага болдог.

-Санал тоолох машин нэвтрүүлснээс хойш ямар нэг асуудал үүсэж байв уу?
-Хоёр том асуудал гарсан. Урьд нь тоолсон тооллогын дүнг нь арилгаагүй картан дээр бичсэнээс холилдож гарсан. Энэ нь хариуцсан хүний техникийн алдаанаас болсон. Гэвч хоёр картад зэрэг бичдэг, давхар хяналтын тооллого хийсэн тул алдааг зассан. Дараа нь Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн санал тооллогод Төв аймгийн сонгогчдын саналыг бүгдийг нь уншаагүй. Энэ нь хуудас хэвлэхдээ бар кодыг өөр гаргаснаас машин уншаагүй. Энэ ч хүний алдаа байсан. Машин тухайн тойрогт зориулсан хуудсаа л уншина, өөр тойргийнхыг унших боломжгүйгээр тохируулсан. Иймээс урьдчилан сайн шалгах шаардлагатай.

-Санал тоолох машин зөв тоолж буй эсэхийг яаж туршдаг вэ?
-Ээлжит сонгууль бүрээр улс төрчдийн зүгээс сонгуулийн санал тоолох төхөөрөмжтэй холбоотой хардлага, үндэслэл нь тодорхойгүй сонгогчдыг төөрөгдүүлсэн мэдээлэл гаргах хандлага ажиглагддаг. Тухайлбал, сонгуулийн үр дүнг серверт дамжуулахад замаас нь хакерддаг, санал тоолох өөр төхөөрөмж оруулж ирж ашиглаж болно гэсэн мэдээлэл ч гарч буй харагддаг.

Сонгуулийн ерөнхий хорооны дэргэдэх Мэдээллийн технологийн тагнуул, мэдээллийн технологийн төв байгууллагуудыг оролцуулсан ажлын хэсэг бүх машиныг шалгаж гэрчилгээ олгодог.

Тог тасарснаас буруу тоолно гэсэн асуудал байхгүй. Дотроо CF картан дээр бичигдсэн байдаг тул нэмээд л явчихна.

Бид хөндлөнгийн мониторинг хийхдээ түүвэрчлэн цөөн машин дээр програмын нэмэгдэл өөрчлөлттэй уялдуулан тестийн тавил боловсруулан туршсан.  Энэ тестийн дүн хүлээгдэж байсан үр дүнтэйгээ сонгууль бүрийн өмнө тохирсон.

Тестэд нэр дэвшигчдийг дангаар нь уншуулах, хоосон саналын хуудас уншуулах, холимог хэлбэрээр уншуулах ЗӨВ хувилбарууд болон илүү тэмдэглэгээтэй саналын хуудас уншуулах, өөр тойргийн саналын хуудас уншуулах, гадаадад оршин суугаа иргэдэд зориулсан саналын хуудас уншуулах, хүчингүй болгосон саналын хуудас уншуулах БУРУУ хувилбаруудыг тус тус санамсаргүй байдлаар түүвэрлэн туршсан. Сүүлийн сонгуульд гэхэд Өвөрхангай, Архангай аймагт зориулан бэлтгэсэн машинуудаас сонгож тест хийсэн.

Мөн төхөөрөмжийг зөвхөн зайд залгаж ажиллуулах, машины цаг хугацааг өөрчилж уншуулах, хэвлэсэн билл дээрх мэдээллийн ойлгомжтой байдлыг шалгах, үр дүнгийн билл хэвлэсний дараа модем холбож, үр дүнг дамжуулах, хоёр CF карт буюу компакт дискэнд мэдээллүүдийг хооронд нь жиших, CF картаас зурган файлыг СД рүү бичих зэрэг туршилтыг хийж шалгахад алдаа илрээгүй.

-Тог тасарвал санал тоолоход асуудал үүснэ гэх яриа иргэдийн дунд бий? 
-Санаатай болон санамсаргүй тохиолдлоор тог тасрах нь бий. Гэхдээ үүнийг тооцоолж давхар аккумулятор байршуулдаг. Тог тасарснаас буруу тоолно гэсэн асуудал байхгүй. Дотроо CF картан дээрээ бичигдсэн байдаг тул нэмээд л явчихна. Техникийн ямар ч саатал бэрхшээл учирч болохыг тооцсон муугүй тохиргоотой шүү.

-Санал тоолох машинд бүрэн итгэж болох нь ээ?
-Би иргэн хүнийхээ хувьд ч үүнд итгэлтэй байхын тулд хөндлөнгийн мониторинг, ажиглалтад оролцдог. Одоогоор 15 нам, дөрвөн эвсэл, 208 бие даагч гэхээр нэг тойрогт дунджаар 26 хүн нэр дэвших магадлалтай байна. Үүнээс хоёр мандаттай бол хоёрыг, гурав бол гурван нэр дэвшигчийг дугуйлна. Үүнийг гараар тоолоход хүнд ч машинаар бол хэцүү биш.

Санал хураалт дуусангуут бүх саналын хуудсыг зургийн файл хэлбэрээр CD-нд хуулж өгдөг. Маргаан гарсан тохиолдолд саналын хуудас, түүний зураг, машинаас гарсан билл мөн байгаа. Тиймээс хяналтын тооллого хийгээгүй байсан ч эндээс хянах боломжтой. Өмнөх сонгуулиудын үр дүнг харахад ч эрх баригч нам биш өөр нам ялсан нь санал тоолох машины үйл ажиллагаа шударга явсны гэрч гэж ойлгож болно.

-Санал тоолох машинтай холбоотой таагүй мэдээлэл ямар шалтгаанаас үүддэг гэж та бодож байна?
-Сонгогдож чадаагүй нэр дэвшигчид ийм хандлага гаргадаг. Олон улсын судалгаагаар ч үүнийг нотолсон. Тухайлбал, энэ жил маш олон хүн сонгуульд өрсөлдөх нь ээ. Гэвч 76 нь л сонгогдож, үлдсэн нь "хоосон хоцорно” гэсэн үг. Өөрийгөө унасан гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх дургүй учраас машин буруу уншлаа гэх хандлага гаргадаг. Амжилтгүй байсан шалтгааныг өөр юманд тохож, машин буруу тооллоо зэргээр бусдыг турхирч болзошгүй.

Иргэдэд сонгуулийн санал тоолохтой холбоотой зөрчил будлиан баримттай зүйл байвал бидэнд илгээж, учир шалтгааныг тодруулахад хамтарч ажиллана.

Бодит жишээ ч бий. Нэг нэр дэвшигч “Санал авах машин худлаа тооллоо. Миний болон эхнэрийн маань санал ядаж тоологдох ёстой байтал би нэг ч санал авсангүй” гэж олон нийтэд мэдээлсэн. Би тэр даруй мэдээллийг СЕХ-ны сайтаас сонгуулийн үр дүнгээс нь шалгаад үзэхэд нэг битгий хэл олон санал авсан байв. Санаатайгаар ингэж худал мэдээлэл гаргаж, олон нийтийг төөрөгдүүлэх явдал бий. Үүнийг иргэд мэдэж байхад илүүдэхгүй.

Мөн гадаадад манайхтай ижил машин ашигласан ч өөр системээр явуулсан сонгуулийн будлианыг манайд ашиглаж буй системээ бүрэн мэдэхгүй хүмүүс буруу мэдээлэх нь ч бий.

-Санал тоолох үйл ажиллагааг цаашид хэрхэн хянах сайжруулах хэрэгтэй вэ?
-Хөндлөнгийн хяналт, туршилт хийх нь улс төрийн нам, эвслүүд болон бусад сонирхлын бүлгүүдэд ч нээлттэй. Намуудын сонгуулийн штабынхан ажиглалт хийхэд анхааралтай ажиллаасай . Ажиглагчдад зориулаад цаг гаргасаар байхад хүнээ явуулдаггүй эсвэл тэгсгээд өнгөрөөчихдөг хэрнээ өнгөрсөн хойно нь асуудал болгох тохиолдол гардаг. Хяналтын тестийн тавилаа сайн боловсруулж, хөндлөнгийн хяналтыг нам, эвслүүд мэдээллийн технологийн мэргэжилтнүүд програмыг шалгахад идэвхтэй оролцох хэрэгтэй. Бид ингэж л ямар нэгэн алдаанаас урьдчилан сэргийлж чадна. Мөн 100 хувь гараар хяналтын тооллого хийх боломжтой болговол хардалт бүр багасна.

-Сонгогчид шинэ нэр дэвшигч сонгохыг илүүд үзэх хандлага ажиглагддаг. Гэтэл олон нийтэд танигдах хугацаа нь богино байдаг.
-Шинэ нэр дэвшигчид ард түмэнд танигдахад хугацаа хэрэгтэй. Энэ жил олон хүнээс яаж сонголтоо хийх вэ гэдэг нь ярвигтай. Хэн нь хэн бэ гэдгийг таних хугацаа бага. Үүнээс болж иргэд нэр дэвшигчдийн зүс царайг харах, алдартай хүнийг сонгох магадлал өндөр болдог. Танигдахад асуудал байдгаас иргэд тамирчин, дуучин, жүжигчин зэрэг алдартай хүмүүс сонгох шалтгаан болдог. Гэхдээ нэр дэвшигчдэд тодорхой хугацаа олгохоос аргагүй л дээ. Учир нь хэт урт хугацаа олгочихвол улс орны ихэнх анхаарал сонгуульд чиглэж, зардал ч их гарч, сунжирна. Тиймээс нэр дэвшигчдэд тодорхой хирнээ тун нь таарсан хугацаа олгодог.

-Танай байгууллага болон та яагаад санал тоолох машины хөндлөнгийн хяналтад оролцдог вэ?
-Улс төрийн ажил хийгээд байна гэж намайг зарим хүмүүс хэлдэг л дээ. Би иргэний үүргээ л биелүүлж буй юм. Сонгууль шударга явагдана гэдэг нь бидний ирээдүй сайхан байх гол нөлөөллийн нэг. Өөрийнхөө мэргэжлийн хүрээнд чадахаараа зөв зүйл хийх юмсан гэж зорьдог.

Сонгуульд их мөнгө зарж байгаа хүн эргээд бидний татвараас буюу төсвөөс зардлаа нөхөх эрсдэл бийг тооцох ёстой.

Би мэдээллийн технологийг хөгжилд хэрхэн ашиглах вэ гэдэгт хувь нэмрээ оруулж явна. Хөндлөнгийн хяналт хийх эрх намуудад ч, ТББ, иргэнд ч бий. Иргэдэд сонгуулийн санал тоолохтой холбоотой зөрчил будлиан баримттай зүйл байвал бидэнд илгээж, учир шалтгааныг тодруулахад хамтарч ажиллаж ч болох юм. Өнгөрсөн хойно нь хашхирах биш урьдчилсан хяналт, туршилт, оролцоо маш чухал. Үүнд иргэд идэвх зүтгэл гаргаасай.

-Цаашид сонгуульд технологийн ямар дэвшлийг ашиглах боломжтой гэж та харж байна вэ?
-Коронавируст халдварын үед цахим сонгууль явуулах тухай санал санаачилга гарч байна. Онлайнаар санал өгөхөд хажууд хэн нэг хүн мөнгө өгөөд миний өмнөөс өгчих гэх зэргээр санал худалдан авч магадгүй. Энэ үед технологийн дэвшил гэхээс илүүтэйгээр хосолсон систем нь зөв шийдэл гэж бодож байна. Өнөөгийн соёл, системд цахим сонгууль тохиромжгүй. Хүмүүс саналаа худалддаггүй, нам, нэр дэвшигчид санал худалдаж авахыг санаархдаггүй тогтолцоо бүрдсэн үед байж болох юм. Гараар тоолохоор хүний хүчин зүйл, нөлөөлөл орно. Харин программчлал нь зөв тохиолдолд машин хэнийг ч танихгүй, хэнд ч тал засахгүй. Тэгээд ч гараар хяналтын тооллого хийдэг шүү дээ.  

-Сонгуулийн үйл явцыг системээр нь харвал хэр шударга гэж та үзэх вэ? 
-Системийн хувьд томсгосон тойрог царцааны нөлөөлөл зэрэг асуудлыг багасгах сайн талтай. Би улс төр ч хүн биш л дээ. Гэхдээ би пропорционал системийг илүүд үздэг. Яагаад гэвэл УИХ бол аймгийн болон сумын асуудлыг шийдэхээс илүүтэй улс орны нийтлэг асуудлыг шийдэхэд энэ систем илүү тохирох болов уу.

Томсгосон тойргоор сонгууль явуулж буй үед заавал нам харж сонгох шаардлагагүй. Мөн жалга довны үзлээс ангид байхыг зөвлөе.

Тойргоос сонгогдсон гишүүд тойргоо л "услаад" байдаг нэг дутагдал ажиглагддаг. Улс орны ерөнхий эрх ашгийн төлөө явах сонирхол нь бага. Саналаа худалдах нь хүмүүсийн амьдралын түвшин, ядууралтай холбоотой. Нийслэлд харьцангуй гайгүй болов уу. Хөдөө ямар нам  ялснаас хамаарч олон иргэний амьдрал өөрчлөгддөг. Төрийн байгууллагын ажлын байр бүхэн эрх баригч намынх болдог. Тиймээс ямар намын гишүүн байх  нь өндөр ач холбогдолтой. Энэ хэрээр санал худалдах, бусдын сонголтод нөлөөлөх зэрэг шударга бус үйлдэл гардаг.

-Сонгогчид саналаа өгөхдөө юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?
-Өнгөрсөн хугацаанд сонгогчид санал тоолох төхөөрөмжөөр саналаа өгч сурсан. Энэ удаагийн сонгуулийн хуульд заасан онцлог бол хоосон санал өгвөл хүчинтэй. Харин мандатын тооноос дутуу юм уу илүү бөглөвөл хүчингүйд тооцно. Тиймээс сонгогчид танай тойрог хэдэн мандаттайг мэдэх хэрэгтэй. Гурван мандаттай байвал заавал гурван хүн дугуйлж байж санал хүчинтэй болно. Гурван мандатттай байхад нэг хүнийг дугуйлчихвал машин уншихгүй буцаана. Дахин уншуулах боломжтой. 

Өнөөгийн соёл, системд цахим сонгууль тохиромжгүй. Хүмүүс саналаа худалддаггүй, нам, нэр дэвшигчид санал худалдаж авахыг санаархдаггүй тогтолцоо бүрдсэн үед байж болох юм.

Мөн иргэд сонгуулийн сурталчилгаанд их мөнгө зарж буй хүнийг сонгох тал ажиглагддаг. Их мөнгө зарж байгаа хүн эргээд бидний татвараас буюу төсвөөс зардлаа нөхөх эрсдэл бийг тооцох ёстой. Яагаад хэдэн зуун саяыг УИХ-ын гишүүн болохыг тулд зарцуулж байна вэ гэдгийг бодолцох ёстой.

Хууль тогтоох, шийдвэр гаргах түвшний төлөөллийг сонгох гэж буй учраас илүү хэрсүү үнэлж, сонголтоо хийх хэрэгтэй. Томсгосон тойргоор сонгууль явуулж буй үед заавал нам харж сонгох шаардлагагүй. Мөн жалга довны үзлээс ангид байхыг зөвлөе. Улс орны хувь заяаг шийдэхэд нөлөөтэй хүн чухал болохоос зөвхөн тухайн тойргийн асуудлыг шийдэх гэж улайрдаг байх нь явцуу. Саналаа та эрх чөлөөтэй, өөрийн хүссэн хүнд өгч байна уу эсвэл хэн нэгний шахалтаар, саналаа худалдаж байна уу гэдэг чухал. Та саналаа хэнд өгсөн бэ гэдгийг хэн ч мэдэх боломжгүйг дахин хэлье.

Сонгогчдын боловсролд нэмэр болгож санал тоолох машины талаарх буруу ташаа ойлголтыг залруулах дараах мэдээллийг хүргэе.

-Танд баярлалаа.