Тагнуулын ерөнхий газрын Тусгай архивын ахлах судлаач На. Батболд, С. Баттогтох нар ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнтэй хамтарч “Манжуурын хэлэлцээрийн өдөр тутмын тэмдэглэл /1935-1936/” номыг эмхэтгэн гаргажээ. Шинээр хэвлэгдсэн эмхэтгэл хийгээд 1935-1936 онд Монголын түүхэнд тэмдэглэгдсэн энэхүү онцлог үйл явдлын талаар судлаач На.Батболдтой ярилцлаа. 

ХХ зууны 30-аад оноос олон улсын харилцаанд томоохон өөрчлөлт гарсан бөгөөд үүний уг шалтгаан нь шинээр хүчирхэгжсэн их гүрнүүд дэлхийг дахин хуваах, өөрсдийн ашиг сонирхлыг хангахын тулд бүс нутгууд эдийн засаг, улс төрийн дэглэмийг тогтоох үүднээс эвсэлд хуваагдах, зөрчилдөх болжээ. Ази тивд шинээр хүчирхэгжин гарч ирсэн Япон улс бүс нутагт нөлөөний хүрээг тэлэх бодлогыг эрчимтэй явуулж эхлэв.

1932-1937 онуудад Манжуурт байрлах Квантуны армийн бие бүрэлдэхүүн тав дахин нэмэгдэж, 1938 онд цэргийн алба хаах хугацааг сунгаснаар армийн бие бүрэлдэхүүний тоо 50 хувиар өсөж, цэргийн онгоцны тоо гурав дахин, их бууны тоо дөрөв дахин, танкны тоо 10 дахин нэмэгджээ.

Японы засгийн эрхэнд гарсан цэргийн эрхтэнүүд Ази тивд онцгой эрхтэй байхыг хүсвэл Монгол, Манжуурт хяналтаа тогтоох нь эхний алхам гэх  үзэл санаатайгаа уялдан Квантуны архи 1931 онд Манжуурыг эзлэн авч, 1932 оны гуравдугаар сард Манж-го-гийн Засгийн газрыг байгуулснаар Монгол Улстай 700 км газраар шууд хиллэх болжээ.  

-Тагнуулын ерөнхий газрын Тусгай архивын судлаачид Та бүхэн түүх судалгааны чиглэлээр хэд хэдэн бүтээл гаргажээ. Саяхан хэвлүүлсэн “Манжуурын хэлэлцээрийн өдөр тутмын тэмдэглэл” номынхоо талаар сонирхуулаач?
-2019 онд Халх голын байлдааны ялалтын 80 жилийн ой тохиож, энэ түүхэн ойг өнгөрсөн есдүгээр сард Монгол, ОХУ хоёр хамтран тэмдэглэлээ. Мөн 2019 онд тагнуулын байгууллагад түүх судалгааны салбар үүсэж хөгжсөний 60 жилийн ой тохиож байна. Үүнтэй холбоотойгоор Тагнуулын Ерөнхий газрын Тусгай архивын судлаачид зургаан бүтээл гаргахаар төлөвлөсний нэг нь “Манжуурын хэлэлцээрийн өдөр тутмын тэмдэглэл” юм. Япон, Манжийн цэрэг 1935 онд БНМАУ-ын хилээс дотогш хоёр км-т байрлах Халхын сүмд халдсанаар Монгол-Манжийн хилийн будлиан гарсан. Сэцэн хан аймгийн харьяа Буйр нуурын зүүн талд Халхын голд цутгадаг цутгал дээр Халхын сүм байсан. Энэ сүмийг Япончууд Халхын сүм Баргын нутаг гэснээс үүдэлтэй маргаан гарч, энэхүү хэлэлцээр явагдах болсон юм.



Тухайн үед Сэцэн хан Навааннэрэнгээр Сэцэн ханы Халхын сүм бол Монголынх юм гэсэн өгүүлэл бичүүлж, 1935 оны дөрөвдүгээр сарын 4-ний өдөр “Ардын үндэсний эрх” сонины 28 дугаарт нийтлүүлж, олон түмэнд хүргэсэн байдаг. Энэ будлианыг зохицуулах талаар Манжуур өртөөнд Монгол, Манж-Го улсын талаас 1935-1936 онд дөрвөн удаагийн хурал хийсэн юм. Хуралд оролцсон төлөөлөгчдийн бичсэн өдрийн тэмдэглэл Тагнуулын ерөнхий газрын Тусгай архивт хадгалагдаж байсныг бид эмхэтгэн ном болгон, өнгөрсөн есдүгээр сард хэвлүүллээ.

-Манжуурын хэлэлцээрт оролцсон төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд ямар албаны хүмүүс багтаж байсан бэ?
-Дотоодыг хамгаалах газар буюу одоогийн тагнуулын байгууллагаас төлөөлөгч Ж.Догсүрэн, Н.Чимэддорж нарыг явуулсан. Энэ хоёр төлөөлөгч хуралд оролцож буй хүмүүсийн аюулгүй байдал, албан бичиг, мэдээ, материалын нууцлал зэргийг хариуцахаас гадна тэнд байгаа япончуудын бодлого, үйл ажиллагаа, цаашдын чиг хандлагыг судлах тагнуулын үүрэгтэй ажилласан. Хэлэлцээр Манжуур өртөө буюу одоогийн ӨМӨЗО-ы Манжуур хотод болсон. Анхны хэлэлцээр 1935 оны эхээр гурван сар үргэлжилсэн ба төлөөлөгчид ирээд тухайн жилийнхээ аравдугаар сард дахин буцаж явсан.

1936 онд гурван удаа хуралдсан байх жишээтэй. Монгол Улсын төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Цэргийн яамны дэд сайд Гончигийн Самбуу, гишүүдээр МАХЦ-ийн хоёрдугаар корпусын дарга Гомбожавын Дамба, нарийн бичгийн даргаар Жамьянгийн Догсүрэн, комендантаар Цэргийн явдлын яамны ажилтан Чимэгийн Жагван, шуудан зөөгчөөр Дотоод явдлын яамны тасгийн дарга Нэрэндоогийн Чимэддорж, Г.Самбуугийн хувийн нарийн бичгийн даргаар Жанлавын Лувсандэндэв, хятад хэлний орчуулагчаар Үйлдвэрчний төв зөвлөлийн орчуулагч Журамт, орос хэлний орчуулагч нэг, шифр утасны орчуулагч нэг, жолооч хоёр, нийт 13 хүний бүрэлдэхүүнтэй ажилласан байдаг.

-Хуралдаанаар хэлэлцсэн гол асуудал нь юу байв?
-Ерөнхийдөө Монгол Улсын зүгээс Японтой харилцах харилцааны талаар хэлэлцсэн байдаг. Манжуурын хэлэлцээр эхлэхэд ЗХУ-ын зүгээс нэлээд ач холбогдол өгч, ихээхэн анхаарал тавьсан харагддаг. ЗХУ-ын талаас “Монгол, Япон, Манж-Го-гийн төлөөлөгчид зөвхөн Халхын сүмийн будлианы талаар хэлэлцэнэ. Түүнээс өөр улс төр, харилцааны шинжтэй яриа өрнөвөл буцааж татна” гэж мэдэгдсэн байдаг. Хэлэлцээрийн явцад Манж-Го-гийн талаас Монгол Улсад хилийн төлөөлөгчийг Улаанбаатар, Баянтүмэн зэрэг газарт  суулгая гэсэн санал гаргасан. Харин Монголын төлөөлөгчид хариуд нь бид хилийн маргаанаас өөр асуудал ярих үүрэг хүлээгээгүй гэж мэдэгдэж байсан. Ингээд харилцааны асуудал яригдаад ирэхээр төлөөлөгчдийг буцааж  татсан байдаг.

Монголын төлөөлөгчдөд нөлөөлөх зорилгоор эд зүйлээр сонирхлыг нь татах, эмэгтэй хүн явуулах зэрэг оролдлогуудыг гаргаж байсныг тэмдэглэлд бичсэн байна. Тэр бүхэнд Дотоодыг хамгаалах газраас томилогдсон хоёр тагнуулч таслан зогсоож, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авч, зарим хүнд сануулга өгч байж. 

-Энэ асуудал эцэстээ хэрхэн шийдэгдсэн бэ?
-Бүр сүүлд Халх голын дайны дараа 1941 онд Япон, Манж-Го, БНМАУ, ЗХУ гэсэн дөрвөн улсын төлөөлөгчдийн хурлаар Халхын сүм бол Монголын нутаг юм байна гэж шийдэгдсэн.

-Тэгэхээр Манжуурын хэлэлцээрт оролцогчдын ажлын үр дүн гараагүй гэсэн үг үү?
-Үр дүн гарсан. Тухайлбал, Тагнуулын талаас нь харвал Японоос баримталж буй бодлогыг олж мэдсэн. Халх голын дайны урьтал бэлэн байдлыг хангахад Манжуурын хэлэлцээрт оролцогчид тодорхой үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Төлөөлөгчид 1935 онд Халуун рашааны төмөр замын асуудлаар Японы баримталж буй бодлогын талаар мэдээлэл олзолж Монгол руу дамжуулсан. Энэхүү мэдээнд Халуун рашааны төмөр замыг Монгол Улсын хилийн дагуу Халхголын хөвөөгөөр хойд чиглэлд тавих төлөвлөгөөтэй байгааг дурдсан байна. Энэхүү тагнуулын мэдээллийн дагуу Дотоодыг хамгаалах газраас Дорнод чиглэлийн Баянтүмэн, Эрээнцав дагуух холбоо харилцааг сайжруулж, 24 цагийн ажиллагаатай болгосон. Мөн тухайн үеийн Дорнодын тагнуулын ангийн орон тоог өргөтгөсөн зэрэг ажлуудыг тасралтгүй гүйцэтгэсэн байдаг. Үүгээрээ ач холбогдолтой.

-Халх голын дайн эхлэх болсон шалтгаан Халхын сүмийн будлиантай холбоотой юу?
-Сүүлийн үед Халхголын дайн бол Халуун рашааны төмөр зам тавих хилийн маргаанаас үүдэлтэй, энэ бол дайн байгаагүй гэх мэт янз бүрийн дүгнэлтүүдийг дэвшүүлж байна. Манжуурын хэлэлцээрийн өдөр тутмын тэмдэглэл дэх Японы төлөөлөгч Канкигийн мэдэгдлээс харахад япончууд Халх голын чиглэлээр дайн эхлүүлнэ гэдэг нь тодорхой харагдаж байгаа юм. Мөн хэлэлцээрийн үеэр төлөөлөгчдөд нууцаар өгсөн шифрээс энэ нь нотлогдож байна. Судлаачид ямар баримтад тулгуурлан аль талаас нь харж бичиж байгаагаас шалтгаалж байгаа юм болов уу гэж харж байна. Түүнээс биш огт үгүйсгэж болохгүй.

-Багагүй хугацаанд үргэлжилсэн Манжуурын хэлэлцээрийн талаар өдрийн тэмдэглэлд ямар сонирхолтой мэдээллүүд байна вэ?
-Хэлэлцээрийн үеэр Японы төлөөлөгч Канки гэж хүн Монголын төлөөлөгчид рүү дайрсан, түрэмгий хандлага үзүүлж байсан нь өдрийн тэмдэглэлд дурьдагдсан байдаг. Монгол руу цэргийн хүчээр довтолж эзэлнэ гэж манай төлөөлөгчидтэй хувийн шугамаар уулзахдаа ч олон удаа дурдсан байдаг. Дээр нь Монголын төлөөлөгчдийг дагалдах Японы тагнуулуудыг тавьж байсан. Мөн төлөөлөгчдөд нөлөөлөх зорилгоор эд зүйлээр сонирхлыг нь татах, эмэгтэй хүн явуулах зэрэг оролдлогуудыг гаргаж байсныг тэмдэглэлдээ бичсэн байна.

Тэр бүхэнд Дотоодыг хамгаалах газраас томилогдсон хоёр тагнуулч таслан зогсоож, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авч, зарим хүнд сануулга өгч байж. Японы тал төлөөлөгчдөд хүндэтгэл үзүүлэх үүднээс оройн хүлээн авалт хийдэг. Түүнийгээ тэмдэглэлд будаалга хэмээн нэрлэсэн. Будаалгадаа Манж-Го улсын эмэгтэйчүүдийн зөвлөлийн төлөөлөл нэрийн дор эмэгтэйчүүдийг авчирч танилцуулах зэргээр нөлөөлөх оролдлого хийж байсан. Энэ нь тэмдэглэлээс гадна гэрэл зургуудаар ч баталгаажиж үлджээ. Гэрэл зургийн тухайд 1935 оны хэлэлцээрийн үед  гэрэл зураг авах боломжтой байсан бол 1936 оны хэлэлцээрийн үеэр гэрэл зураг авахыг бүрэн хориглож, тодорхой зөвшөөрөл авч байж төлөөлөгчдөд холбогдох зураг авахыг зөвшөөрдөг болсон юм билээ.

-Хэлэлцээрт очсон Монголын төлөөлөгчдийг Манж-Го-гийн тал байраар хангаж байсан уу?
-Үгүй. Хурлын үеэр Монголын төлөөлөгчид Оросын тоноглосон вагонд байрлаж, тэндээ амьдарч байсан. Ер нь Манж-Го-гийн талаас Монголын төлөөлөгчдийг зочид буудалд байрлах санал олон удаа тавьсан. Байрлуулах буудал нь сонсох төхөөрөмжтэй байх магадлал өндөртэй тул аюулгүй байдлын үүднээс өөрийн тоноглосон вагонд байрлах нь зөв гэж үзсэн. Оросууд ч вагонд байрлахыг илүүд үзэж, тогооч, жолооч, үйлчилгээний ажилтнуудыг томилж өгсөн. Хэлэлцээрийн үеэр Японы тал улс төрийн явуулгууд хийсээр  байдаг.

-Жишээ нь?
-Японы өдөр тутмын сонинд “Монголын төлөөлөгчдийн тэргүүн Самбуу япон бүсгүйтэй архи ууж, бүжиглэж согтуурав” гэсэн утгатай мэдээ гаргасан. Монголын төлөөлөгчид “Энэ худал мэдээллээ залруулах” шаардлага тавихад Манж-Го-гийн талаас “Бид хэвлэлийн асуудлыг мэдэхгүй” гэж хариулсан байдаг. Дараа нь манай төлөөлөгчид 1935 оны хоёрдугаар хуралд очихдоо өдөр тутмын хэвлэлдээ Японы талаар “Япончууд Халхын сүмийг өөрийн эзэмшилд авахыг санаархаж байна” гэсэн утгатай мэдээлэл гаргаад авч очсон. Япончууд манай талаар сөрөг мэдээлэл гаргалаа гэж асуудал үүсгэхэд нь “Бид хэвлэл мэдээллийн асуудлыг мэдэхгүй” гэж хариуг нь барьсан байх жишээтэй.

-Улс төрийн зорилгоор хэвлэл мэдээллийг ашиглах хар технологи  1930-аад онд ч байсан байх нь ээ?
-Улс төр, хэвлэл мэдээллийн харилцаа холбоог би нарийн мэдэхгүй ч өдрийн тэмдэглэлд ийм мэдээллүүд дурдагдаж байгаа юм. Манжуурын хэлэлцээр хийдэг хуралдааны танхимын хажууд төлөөлөгчид түр амардаг өрөө гаргаж өгсөн. Тэр өрөөнд Японы тал сонсох төхөөрөмж тавьсныг манайхан илрүүлсэн, гэхдээ тэр тухайгаа хэлээгүй, мэдээгүй мэтээр өнгөрөөсөн. Тиймээс чухал шаардлагатай зүйлсээ бичгээр, эсвэл өөр утгаар ярьж байхаар тогтсон байдаг. Бас нэг сонирхолтой зүйл гэвэл Монголын төлөөлөгчдийн хуралд оролцохоор явах маршрутын талаар яриа болсон байдаг.

Япончуудын талаас Дорнодын талаар яваад ирвэл илүү ойр дөт юм гэж санал тавихад нь Монголын төлөөлөгчид заавал Улаан-Үдээр дамжиж төмөр замаар очдог. Энэ нь Оросуудын улс төрийн бодлого байж болох. Үүнийгээ манай төлөөлөгчид хол замд машинаар явахад эвдрэл гарах эрсдэлтэй гэсэн хариулт өгдөг. Хэлэлцэх асуудал дээр хоёр тал нэлээн санал зөрөлдсөн байдаг. Японы талаас манай төлөөлөгчдөд зааж сургах маягтай, дэлхийн улс төрийн харилцаа ийм байна гэх мэтээр ихэрхэх хандлага гарсан байгаа юм. Тэгтэл манай төлөөлөгчид зөрүүлээд олон улсын байдлыг “Нүүрийг нь улайтал, нүдийг нь бүлтгэнэтэл хэлэв” гэж тэмдэглэлд бичсэн байна.

-Монголын төлөөлөгчдийг дутуу үнэлж, дайралт хийхэд хариу барьсан хэрэг байх нь?
-Тийм ээ, 1936 оны тэмдэглэл нь уран яруу үг хэллэгтэй, хэл бичгийн өндөр боловсролтой хүн бичсэн нь харагддаг. 1935 оны тэмдэглэлийг бас өөр хүн бичсэн шиг байдаг. Төлөөлөгчдийг гаргаж өгөхийн тулд Гадаад яаманд Маршал Чойбалсангаас эхлээд Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн дарга нар, Засгийн газрын гишүүд мэдээлэл хийж, захиа даалгавар өгөөд явуулсан байдаг. Төлөөлөгчид ч Манжуурт очоод яаж ажиллах, хэн нь юуг хариуцах зэргээр ярьж тохирсон зүйлүүд байдаг.

-Өдрийн тэмдэглэлийг ямар хүн бичсэн бол?
-Эхний хурлын тэмдэглэлүүдийг бичсэн хүний нэр тодорхойгүй. О.Догсүрэн гуай, М.Ядамсүрэн гуай хоёрыг бичсэн болов уу гэж бид таамаглаж байгаа. Харин 1936 оны 3 дугаар хурлын тэмдэглэл хөтлөх хүнийг Ж.Лувсандэндэв гэж тэмдэглэсэн байдаг. Төлөөлөгчдийн зургаан дэвтэр тэмдэглэл Тагнуулын ерөнхий газрын Тусгай архивт хадгалагдаж байна. Хоёр дэвтэр тэмдэглэл алга болсон гэж бичсэн байдаг. Алга болсон дэвтрүүдэд бичсэн хүний нэр байсан эсэхийг мэдэхгүй. Тэмдэглэлийг монгол бичгээр гаргац сайтай бичсэн тул уншихад хэцүү биш.

Тэр үед нэг хүн Монголын төлөөлөгчид шифр өгсөн. Шифрт нь япончууд Монгол руу дайрахад бэлдэж байна гэсэн мэдээлэл байсан.

-Өдрийн тэмдэглэлээс гадна хурлын албан ёсны протокол хөтөлж байсан байх, тийм үү?
-Байсан. Манжуурын хэлэлцээрийн протокол, албан ёсны баримтууд нь Гадаад харилцааны яамны архив, Батлан хамгаалахын төв  архивт хадгалагдаж байгаа.Зөвхөн өдөр тутмын тэмдэглэлүүд нь манай архивт хадгалагддаг. Энэ тэмдэглэл нь албан ёсны протоколоос арай өөр мэдээлэл агуулж байгаа юм. Тэмдэглэлд өдөр тутмын албан бус мэдээллүүд, хуралдах байрны тухай, Манжуурын ерөнхий байдал,  газар орны талаар маш дэлгэрэнгүй бичсэн байна. Бид монгол бичгээр бичсэн энэхүү өдрийн тэмдэглэлийг эмхэтгэлдээ бүрэн оруулж, төлөөлөгчдийн гэрэл зургуудыг хавсаргасан. Манж-Го-гийн төлөөлөгчид нэг орой кино, ший үзүүлсэн тухай тэмдэглэлд бий.

Тэр үед нэг хүн Монголын төлөөлөгчид шифр өгсөн. Шифрт нь япончууд Монгол руу дайрахад бэлдэж байна гэсэн мэдээлэл байсан. Энийг манай төлөөлөгчид Японы талаас зохион байгуулсан явуулга гэж үзэж тухайн үед нь Японы төлөөлөгчтэй уулзаж мэдэгдсэн. Японы талын төлөөлөгчид “Өгсөн хүнийг олж хариуцлага тооцно, наад шифрээ манайд өгчих” гэхэд манай төлөөлөгчид эхийг нь бид авна гээд хуулбарыг нь өгсөн тухай тэмдэглэлд байдаг. Ер нь тэнд байхад Монголын талд нөлөөлөх янз бүрийн явуулга болдог. Тэр бүхэнд улс орныхоо эрх ашгийг хангаж ажиллахад тагнуулын төлөөлөгч явуулсан нь мэргэжлийн түвшинд ажиллаж, гаднын нөлөөлөлд автахгүй байх ажлыг бүх талаас нь хийсэн гэж үзэж болох юм.

-Эмгэнэлтэй нь энэ хурлын төлөөлөгчид үүргээ гүйцэтгэж ирээд хилс хэрэгт шийтгэгдсэн гэдэг?
-Тийм ээ, Японы тагнуул хэмээн буруутгагдаж хилс хэрэгт шийтгэгдсэн. Мөн Манж-Го-гийн талын төлөөлөгчдийг ч Монгол Улстай харилцаа тогтоох гэсэн гээд мөн шийтгэсэн юм билээ.

-Тагнуулын хоёр төлөөлөгч  ч шийтгэгдсэн гэж үү?
-Тийм. Догсүрэн гуай амиа хорлосон. Маршал Чойбалсангийн бие төлөөлөгч байсан хүн шүү дээ. Догсүрэн гуай Судар бичгийн хүрээлэнгийн дарга байсан Онходын Жамъян гуайн хүү. Нэг зүйлийг тодруулахад Судар бичгийн хүрээлэнгийн дарга байсан Онходын Жамъянгийн охин Бээжинд амьдарч байсан. Догсүрэнг Манжуурт очиход Бээжингээс эгч нь уулзахаар ирсэн байдаг. Тэгэхээр тагнуулын байгууллага Догсүрэн гуайг Манжуурт томилдог нь тэнд мэдээлэл цуглуулахаас гадна Бээжинд суудаг суурин төлөөлөгч эгчтэй нь уулзуулж мэдээлэл авах ажлыг Дотоодыг хамгаалах газраас зохион байгуулсан байх талтай юм. Магадгүй Халуун рашааны төмөр замтай холбогдолтой мэдээлэл тэндээс ирсэн байж ч болох юм гэсэн таамаг бий.

-Манжуурын хэлэлцээрийн талаар судалгаа хийсэн хүн манайд байдаг уу?
-Энэ талаар суурь судалгааг Д.Гомбосүрэн, Ц.Батбаяр гуай нар хийсэн. Гэхдээ тэр судалгаанд энэ тэмдэглэл ороогүй. Тийм учраас бидний зүгээс энэхүү асуудлыг тодруулах, лавшруулан судлахад нэмэр болох үүднээс судлаач, эрдэмтдэд зориулан өдөр тутмын тэмдэглэлийг бүрэн эхээр нь гаргасан юм. Энэхүү баримт бичгийн эмхэтгэлээс ямар дүгнэлт, гаргалгаа гаргах нь тухайн судлаачийн хэрэг.

-Түүх судалгааны сонирхолтой баримт бичгүүдийг ойр ойрхон гаргаж байгаад баяртай байна. Дараагийн бүтээл юу байх бол оо?
-Баярлалаа. Энэ оны сүүлчээр Тусгай архиваас “Тусгаар тогтнол” сэтгүүлийн хавсралт болох “Баримт” сэтгүүлийг Халх голын дайны ялалтын 80 жилийн ойд зориулан гаргахаар Тусгай архивт байгаа Халх голын дайнтай холбогдолтой материалуудыг судалж байна. Мөн ирэх жил 1945 оны Чөлөөлөх дайны  ялалтын 75 жилийн ой тохионо. Үүнтэй холбоотой төлөвлөсөн ажлууд бий.
-Та бүхний ажилд амжилт хүсье.