Бидний тухай
Сурталчилгаа байршуулах
Редакцийн ёс зүй
Нууцлалын бодлого
Холбоо барих
Онцлох
Шинэ
Тренд
Буцах
3
Засгийн газраас Улсын их хуралд Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг өргөн барьсан.
Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд О.Алтангэрэл 2025.01.24-нлд төслийг өргөн барьжээ. Тэрээр төсөлд одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуульд тусгагдсан үндсэн үзэл баримтлалыг тусгахын зэрэгцээ хэд хэдэн зарчмын шинжтэй асуудлыг тусгасан гэжээ.
Хэвлэл мэдээллийн тухай хуулийг хагас-үндсэн хуулийн шинжтэй хууль гэж тодорхойлон, хэрэв өөр хуультай зөрчилдөх тохиолдолд энэхүү хуулийн заалтыг давуу хүчинтэйд тооцох ёстой.
Тухайлбал, хуулийн хэрэглээний нэгдмэл байдлыг хангах зорилгоор сэтгүүл зүйн мэргэжлийн үйл ажиллагаатай холбоотой нэр томьёоны тайлбарыг олон улсын хандлага, дотоодын эрх зүйн тогтолцоо, тухайн салбар шинжлэх ухаанд нийцүүлсэн гэв.
Мөн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын зорилго, төрлийг тодорхойлж, хариуцлагатай сэтгүүл зүйг төлөвшүүлэх, олон ургалч үзлийг дэмжих зорилгоор түүний эзэмшлийн ил тод байдалтай холбоотой зохицуулалт тусгасан байна. Түүнчлэн, хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлчийн эх сурвалжаа хамгаалах эрхийг баталгаажуулах зүйл заалт оруулжээ.
Хуулийн төслийг Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас эрх ашиг, сонирхол нь хөндөгдөж болзошгүй бүлгүүдийн дунд дөрвөн удаа хэлэлцүүлэн, санал санаачилгыг тусгасан байна.
Тэгвэл хэвлэл мэдээллийн хуулиар мэргэшсэн, гаднын зөвлөх энэ төслийн талаар юу хэлэв? Засгийн газрын хүсэлтээр ЮНЕСКО-гоос томилсон зөвлөх, Канадын хуульч, Хууль ба Ардчилал төвийн шинжээч Тоби Мендел хуулийн төсөлтэй танилцаад, дэлгэрэнгүй санал зөвлөмж өгчээ.
ТҮҮХ
Монгол Улс 1998 онд 4 зүйлтэй Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийг баталсан юм. Төрөөс хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хязгаарласан хууль батлахыг хориглох, мэдээллийн агуулгад хяналт (цензур) тогтоох болон төрийн байгууллага олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл эзэмшихийг хориглох зэрэг хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөнд маш ерөнхий, суурь хамгаалалтыг тусгасан байдаг.
Энэ хуулийн цаад зорилго нь мэдээж эерэг байсан ч хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг бодитоор хамгаалахад хэтэрхий хураангуй бөгөөд ерөнхий юм. Иймээс сүүлийн жилүүдэд энэ хуулийг илүү нарийвчилж шинэчлэн батлах оролдлогууд хэд хэд гарч байсан ч одоог хүртэл амжилттай хэрэгжээгүй байна.
2024 онд Засгийн газар Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны дэргэд Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг (Хуулийн төсөл) боловсруулах ажлын хэсгийг байгуулсан. Эхний төслийг өнгөрсөн аравдугаар сард олон нийтэд танилцуулав. Энэхүү төсөл дээр ажилласаар байна.
Хууль ба ардчилал төв үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг баталгаажуулсан олон улсын стандартууд, үндэстнүүдийн шилдэг туршлагуудад үндэслэн хуулийн төсөлд үнэлгээ хийжээ.
Тэдний саналууд нь энэ хуулиар хэвлэл мэдээллийн зохицуулалтын тэргүүлэх стандартууд тогтоож, илүү нарийвчилсан асуудлуудыг бусад холбогдох хууль тогтоомжуудаар зохицуулахаар үлдээх нь зүйтэй гэсэн санаанд үндэслэсэн.
Дүгнэлтийг энэ оны нэгдүгээр сарын 23-ны өдрөөр огноолсон Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төслийн орчуулгад тулгуурлан боловсруулжээ.
Хуулийн төслийн текстээс үзэхэд уг хуулийн зорилго нь хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хамгаалахад чиглэсэн болох нь тодорхой харагдана. Хуулийн төслийн ихэнх заалтууд нь хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хамгаалалтыг бэхжүүлэх агуулгатай боловч зарим тохиолдолд хязгаарлалт тогтоосон шинжтэй байна.
Тиймээс Дүгнэлтийн эхний хэсэгт бидний гаргасан саналуудын дийлэнх нь одоогийн Хуулийн төсөлд төвлөрч, хамгаалалтыг хэрхэн бэхжүүлэх талаар өгүүлнэ. Харин хоёрдугаар хэсэгт Хуулийн төсөлд тусгагдаагүй орхигдсон асуудлуудыг хөндсөн.
Хэвлэл мэдээллийн тухай хууль зэрэг ийм хуулиуд нь хүний эрх, ялангуяа үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөнд чухал нөлөө үзүүлэх ач холбогдолтой. Иймд уг хуулийг батлахаас өмнө өргөн хүрээг хамарсан олон нийтийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулах нь нэн чухал юм.
Хуулийн төслийн одоогийн найруулгын талаарх саналууд
Ерөнхийд нь авч үзвэл Хэвлэл мэдээллийн тухай хуулийн төслийг хагас-үндсэн хуулийн шинжтэй хууль гэж ойлгох нь зүйтэй. Учир нь энэхүү хууль нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16 дахь заалтыг дэлгэрүүлэн тодорхойлоход чиглэсэн бөгөөд уг заалтад дараах агуулга тусгагдсан байдаг:
Монгол Улсын иргэн дараах үндсэн эрх, эрх чөлөөг баталгаатай эдэлнэ:
16. итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй.
Энэ нь Хуулийн төслийн 1.1 дүгээр зүйлд тодорхой тусгагдсан бөгөөд тус зүйлд хуулийн зорилгыг “Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг баталгаажуулах” гэж тодорхойлсон. Мөн энэ агуулга нь Хуулийн төслийн зарим заалтад далд хэлбэрээр тусгагдсан байдаг.
Тухайлбал, 6.1 дүгээр зүйлд:
Хүний үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн чөлөөт байдлыг хязгаарласан хууль, захиргааны хэм хэмжээний акт батлахыг хориглоно.
Энгийн хууль нь дээрх заалтад заасны адил бусад хууль тогтоомжуудад мөрдөх дүрэм тогтоох боломжгүй бөгөөд үүнийг зөвхөн хагас-үндсэн хуулийн шинжтэй хуулиар л тогтоох боломжтой. Хэвлэл мэдээллийн тухай хуулийг хагас-үндсэн хуулийн шинжтэй хууль гэж тодорхойлон, хэрэв өөр хуультай зөрчилдөх тохиолдолд энэхүү хуулийн заалтыг давуу хүчинтэйд тооцох ёстойг тэмдэглэж тусгавал илүү үр нөлөөтэй байх болно. Мэдээжийн хэрэг, энэ нь Монгол улсын хууль тогтоомжийн хүрээнд зөвшөөрөгдөх тохиолдолд боломжтой.
Хамрах хүрээ
Хуулийн төслийн 3 дугаар зүйлд түүний хамрах хүрээг тодорхойлсон. 3.1 дүгээр зүйлд “Энэ хуулиар сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа явуулсны үндсэн дээр олон нийтийн эрх, ашиг сонирхлын төлөө мэдээллийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ашиглан хараат бус, ил тодоор хэвлэн нийтлэхтэй холбоотой харилцаа”-г зохицуулна гэж заасан.
3.2 дугаар зүйлд “бие даан сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа этгээдийн” хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд нийтлэгдсэн бүтээл, түүнтэй холбоотой харилцаа нь энэ хуулийн үйлчлэлд хамаарахаар заасан.
Блог хөтлөгчид, олон нийтийн сүлжээн дэх инфлүүнсэрүүд зэрэг редакцгүй оролцогчдыг оруулах уу?
Харин 3.3 дугаар зүйлд 9.2-т заасан (гэвч уг зүйлд олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг бүрэн тодорхойлоогүй бөгөөд 6.8 дугаар зүйлд ерөнхий тодорхойлогдсон байдаг) олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагатай холбоотой харилцааг Олон нийтийн радио, телевизийн тухай хуулиар зохицуулахаар заасан.
“Хэвлэл мэдээллийн байгууллага” гэж Хуулийн төслийн 4.1.2 дугаар зүйлд “редакцтайгаар сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа эрхэлдэг, сонин, сэтгүүл, радио, телевиз, цахим хуудас зэрэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл эзэмшдэг хуулийн этгээдийг” ойлгоно. Харин “сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа” гэж 4.1.1 дүгээр зүйлд “олон нийтэд мэдээлэл хүргэх зорилгоор мэдээ, мэдээлэл хайх, эрэн сурвалжлах, олж авах, цуглуулах, боловсруулах, нягтлах, агуулга бүтээх ажиллагаа явуулсны үндсэн дээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нийтлэх, нэвтрүүлэх, түгээх мэргэжлийн үйл ажиллагаа" гэж тодорхойлсон.
Эдгээр заалтуудтай холбоотойгоор хэд хэдэн асуудал бий. Нэгдүгээрт, “хараат бус”, “ил тод”, “олон нийтийн эрх, ашиг сонирхлын төлөө” гэх мэт олон тодотгогчийг ашигласнаар 3.1 дүгээр зүйл уг хуулийн хэрэгжих хүрээг нарийсгаж байна. Энэ хандлагаар ил тод, олон нийтийн ашиг сонирхолд нийцсэн агуулга түгээхгүй гэж үзсэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь хуулийн зохицуулалтад хамаарахгүй.
Энэ нь зөв хандлага биш. Мэдээж хэрэг, хууль нь хэвлэл мэдээллийг ил тод байж, олон нийтийн эрх ашигт нийцсэн мэдээлэл түгээхэд дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Гэхдээ уг хуулийн зохицуулалтыг зөвхөн ийм хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хязгаарлах нь тохиромжгүй. Өөр нэг асуудал нь эдгээр нэр томьёонууд нь тодорхойлогдоогүй тул хуулийн хамрах хүрээг ойлгомжгүй болгож байна. Энэ асуудал 3.2 дугаар зүйлд дурдсан сэтгүүл зүйн үйл ажиллагааны шалгуур үзүүлэлт мэт “хараат бус” гэдэг үгэнд ч хамаарна.
“Редакцтай сонин, сэтгүүл, радио, телевиз, цахим хуудас” зэргээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хэлбэрийг жагсаах нь сул талтай.
3.3 дугаар зүйлтэй холбоотой өөр нэг анхаарал татах асуудал бий. Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг Олон нийтийн радио, телевизийн хуулиар зохицуулах нь зүй ёсны хэрэг боловч илүү дээд түвшний хамгаалалт, зарчмуудыг тусгасан энэ хуулийг олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагад хамаарахгүй гэх нь үндэслэлгүй юм.
Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үйл ажиллагааг Олон нийтийн радио, телевизийн тухай хуулиар нарийвчлан зохицуулсан байж болох ч тэдгээр нь Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн хамгаалалтын үр ашгийг хүртэх нь нэн чухал.
“Хэвлэл мэдээллийн байгууллага” болон “сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа” гэх нэр томьёоны тодорхойлолтуудын хувьд нэгдүгээрт, эдгээр нь харилцан уялдаатай бөгөөд нэг нь нөгөөгөөсөө хамааралтай байна. “Редакцтай сонин, сэтгүүл, радио, телевиз, цахим хуудас” зэргээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хэлбэрийг жагсаах нь сул талтай.
Учир нь хэвлэл мэдээлэл Facebook хуудас, Youtube суваг гэх мэт өөр өөр хэлбэртэй байж болно. Үүний оронд уг тодорхойлолт нь редакцын зөвшөөрсөн мэдээ мэдээллийг олон нийтэд, эсхүл олон нийтийн тодорхой хэсэгт тогтмол түгээх зэрэг хэвлэл мэдээллийн үндсэн үүрэгт төвлөрөх нь тохиромжтой.
Түүнчлэн, мэргэжлийн хэвлэл мэдээллийн стандартыг харгалзах боломжтой блог хөтлөгчид, олон нийтийн сүлжээн дэх инфлүүнсэрүүд зэрэг сайн дурын үндсэн дээр, бие даан үйл ажиллагаа явуулж буй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд анхаарал хандуулах хэрэгтэй.
“Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл” болон “сэтгүүлч”-ийг тодорхойлсон байхад “сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа”-ны тодорхойлолт үнэхээр шаардлагатай эсэх нь тодорхойгүй байна. Хэрэв уг нэр томьёог тодорхойлох шаардлагатай бол энэ нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр түгээх агуулгыг бэлтгэх хүрээнд сэтгүүлчийн бүх үйл ажиллагааг хамруулж, энгийнээр томьёолох нь зүйтэй.
Одоогийн тодорхойлолт нь “хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нийтлэх, нэвтрүүлэх, түгээх”, “олон нийтэд мэдээлэл хүргэх зорилгоор” гэх мэт давхардсан шинжтэй, зарим хэвлэл мэдээлэл сайн дурын ажилтнуудаас бүрддэг байхад “мэргэжлийн” гэх мэт шаардлагагүй элементүүдийг агуулсан, сэтгүүлчийн үйл ажиллагааг ерөнхийд хамруулахын оронд сэтгүүлчийн хийж болох бүх үйл ажиллагааг жагсаахыг оролдсон нь хэтэрхий төвөгтэй болгожtt.
Зөвлөмж
-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тодорхойлолтыг мэдээллийг хэрхэн, ямар хэлбэрээр түгээж байгаагаар нь бус нийгэмд гүйцэтгэж буй үндсэн үүргээр нь тодорхойлох хэрэгтэй.
-Дээр дурдсан нөхцөлийн дагуу хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хамрах хүрээнд блог хөтлөгчид, олон нийтийн сүлжээн дэх инфлүүнсэрүүд зэрэг редакцгүй оролцогчдыг оруулах эсэхийг харгалзах хэрэгтэй.
-“Сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа” гэх тодорхойлолт үнэхээр шаардлагатай эсэх, хэрэв тийм бол энэ нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр түгээх агуулга бэлтгэхэд сэтгүүлчийн хийж буй үйл ажиллагааг энгийнээр тодорхойлоход чиглэх нь зүйтэй.
Засгийн газраас Улсын их хуралд Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг өргөн барьсан.
Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд О.Алтангэрэл 2025.01.24-нлд төслийг өргөн барьжээ. Тэрээр төсөлд одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуульд тусгагдсан үндсэн үзэл баримтлалыг тусгахын зэрэгцээ хэд хэдэн зарчмын шинжтэй асуудлыг тусгасан гэжээ.
Хэвлэл мэдээллийн тухай хуулийг хагас-үндсэн хуулийн шинжтэй хууль гэж тодорхойлон, хэрэв өөр хуультай зөрчилдөх тохиолдолд энэхүү хуулийн заалтыг давуу хүчинтэйд тооцох ёстой.
Тухайлбал, хуулийн хэрэглээний нэгдмэл байдлыг хангах зорилгоор сэтгүүл зүйн мэргэжлийн үйл ажиллагаатай холбоотой нэр томьёоны тайлбарыг олон улсын хандлага, дотоодын эрх зүйн тогтолцоо, тухайн салбар шинжлэх ухаанд нийцүүлсэн гэв.
Мөн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын зорилго, төрлийг тодорхойлж, хариуцлагатай сэтгүүл зүйг төлөвшүүлэх, олон ургалч үзлийг дэмжих зорилгоор түүний эзэмшлийн ил тод байдалтай холбоотой зохицуулалт тусгасан байна. Түүнчлэн, хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлчийн эх сурвалжаа хамгаалах эрхийг баталгаажуулах зүйл заалт оруулжээ.
Хуулийн төслийг Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас эрх ашиг, сонирхол нь хөндөгдөж болзошгүй бүлгүүдийн дунд дөрвөн удаа хэлэлцүүлэн, санал санаачилгыг тусгасан байна.
Тэгвэл хэвлэл мэдээллийн хуулиар мэргэшсэн, гаднын зөвлөх энэ төслийн талаар юу хэлэв? Засгийн газрын хүсэлтээр ЮНЕСКО-гоос томилсон зөвлөх, Канадын хуульч, Хууль ба Ардчилал төвийн шинжээч Тоби Мендел хуулийн төсөлтэй танилцаад, дэлгэрэнгүй санал зөвлөмж өгчээ.
ТҮҮХ
Монгол Улс 1998 онд 4 зүйлтэй Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийг баталсан юм. Төрөөс хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хязгаарласан хууль батлахыг хориглох, мэдээллийн агуулгад хяналт (цензур) тогтоох болон төрийн байгууллага олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл эзэмшихийг хориглох зэрэг хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөнд маш ерөнхий, суурь хамгаалалтыг тусгасан байдаг.
Энэ хуулийн цаад зорилго нь мэдээж эерэг байсан ч хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг бодитоор хамгаалахад хэтэрхий хураангуй бөгөөд ерөнхий юм. Иймээс сүүлийн жилүүдэд энэ хуулийг илүү нарийвчилж шинэчлэн батлах оролдлогууд хэд хэд гарч байсан ч одоог хүртэл амжилттай хэрэгжээгүй байна.
2024 онд Засгийн газар Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны дэргэд Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг (Хуулийн төсөл) боловсруулах ажлын хэсгийг байгуулсан. Эхний төслийг өнгөрсөн аравдугаар сард олон нийтэд танилцуулав. Энэхүү төсөл дээр ажилласаар байна.
Хууль ба ардчилал төв үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг баталгаажуулсан олон улсын стандартууд, үндэстнүүдийн шилдэг туршлагуудад үндэслэн хуулийн төсөлд үнэлгээ хийжээ.
Тэдний саналууд нь энэ хуулиар хэвлэл мэдээллийн зохицуулалтын тэргүүлэх стандартууд тогтоож, илүү нарийвчилсан асуудлуудыг бусад холбогдох хууль тогтоомжуудаар зохицуулахаар үлдээх нь зүйтэй гэсэн санаанд үндэслэсэн.
Дүгнэлтийг энэ оны нэгдүгээр сарын 23-ны өдрөөр огноолсон Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төслийн орчуулгад тулгуурлан боловсруулжээ.
Хуулийн төслийн текстээс үзэхэд уг хуулийн зорилго нь хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хамгаалахад чиглэсэн болох нь тодорхой харагдана. Хуулийн төслийн ихэнх заалтууд нь хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хамгаалалтыг бэхжүүлэх агуулгатай боловч зарим тохиолдолд хязгаарлалт тогтоосон шинжтэй байна.
Тиймээс Дүгнэлтийн эхний хэсэгт бидний гаргасан саналуудын дийлэнх нь одоогийн Хуулийн төсөлд төвлөрч, хамгаалалтыг хэрхэн бэхжүүлэх талаар өгүүлнэ. Харин хоёрдугаар хэсэгт Хуулийн төсөлд тусгагдаагүй орхигдсон асуудлуудыг хөндсөн.
Хэвлэл мэдээллийн тухай хууль зэрэг ийм хуулиуд нь хүний эрх, ялангуяа үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөнд чухал нөлөө үзүүлэх ач холбогдолтой. Иймд уг хуулийг батлахаас өмнө өргөн хүрээг хамарсан олон нийтийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулах нь нэн чухал юм.
Хуулийн төслийн одоогийн найруулгын талаарх саналууд
Ерөнхийд нь авч үзвэл Хэвлэл мэдээллийн тухай хуулийн төслийг хагас-үндсэн хуулийн шинжтэй хууль гэж ойлгох нь зүйтэй. Учир нь энэхүү хууль нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16 дахь заалтыг дэлгэрүүлэн тодорхойлоход чиглэсэн бөгөөд уг заалтад дараах агуулга тусгагдсан байдаг:
Монгол Улсын иргэн дараах үндсэн эрх, эрх чөлөөг баталгаатай эдэлнэ:
16. итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй.
Энэ нь Хуулийн төслийн 1.1 дүгээр зүйлд тодорхой тусгагдсан бөгөөд тус зүйлд хуулийн зорилгыг “Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг баталгаажуулах” гэж тодорхойлсон. Мөн энэ агуулга нь Хуулийн төслийн зарим заалтад далд хэлбэрээр тусгагдсан байдаг.
Тухайлбал, 6.1 дүгээр зүйлд:
Хүний үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн чөлөөт байдлыг хязгаарласан хууль, захиргааны хэм хэмжээний акт батлахыг хориглоно.
Энгийн хууль нь дээрх заалтад заасны адил бусад хууль тогтоомжуудад мөрдөх дүрэм тогтоох боломжгүй бөгөөд үүнийг зөвхөн хагас-үндсэн хуулийн шинжтэй хуулиар л тогтоох боломжтой. Хэвлэл мэдээллийн тухай хуулийг хагас-үндсэн хуулийн шинжтэй хууль гэж тодорхойлон, хэрэв өөр хуультай зөрчилдөх тохиолдолд энэхүү хуулийн заалтыг давуу хүчинтэйд тооцох ёстойг тэмдэглэж тусгавал илүү үр нөлөөтэй байх болно. Мэдээжийн хэрэг, энэ нь Монгол улсын хууль тогтоомжийн хүрээнд зөвшөөрөгдөх тохиолдолд боломжтой.
Хамрах хүрээ
Хуулийн төслийн 3 дугаар зүйлд түүний хамрах хүрээг тодорхойлсон. 3.1 дүгээр зүйлд “Энэ хуулиар сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа явуулсны үндсэн дээр олон нийтийн эрх, ашиг сонирхлын төлөө мэдээллийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ашиглан хараат бус, ил тодоор хэвлэн нийтлэхтэй холбоотой харилцаа”-г зохицуулна гэж заасан.
3.2 дугаар зүйлд “бие даан сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа этгээдийн” хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд нийтлэгдсэн бүтээл, түүнтэй холбоотой харилцаа нь энэ хуулийн үйлчлэлд хамаарахаар заасан.
Блог хөтлөгчид, олон нийтийн сүлжээн дэх инфлүүнсэрүүд зэрэг редакцгүй оролцогчдыг оруулах уу?
Харин 3.3 дугаар зүйлд 9.2-т заасан (гэвч уг зүйлд олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг бүрэн тодорхойлоогүй бөгөөд 6.8 дугаар зүйлд ерөнхий тодорхойлогдсон байдаг) олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагатай холбоотой харилцааг Олон нийтийн радио, телевизийн тухай хуулиар зохицуулахаар заасан.
“Хэвлэл мэдээллийн байгууллага” гэж Хуулийн төслийн 4.1.2 дугаар зүйлд “редакцтайгаар сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа эрхэлдэг, сонин, сэтгүүл, радио, телевиз, цахим хуудас зэрэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл эзэмшдэг хуулийн этгээдийг” ойлгоно. Харин “сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа” гэж 4.1.1 дүгээр зүйлд “олон нийтэд мэдээлэл хүргэх зорилгоор мэдээ, мэдээлэл хайх, эрэн сурвалжлах, олж авах, цуглуулах, боловсруулах, нягтлах, агуулга бүтээх ажиллагаа явуулсны үндсэн дээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нийтлэх, нэвтрүүлэх, түгээх мэргэжлийн үйл ажиллагаа" гэж тодорхойлсон.
Эдгээр заалтуудтай холбоотойгоор хэд хэдэн асуудал бий. Нэгдүгээрт, “хараат бус”, “ил тод”, “олон нийтийн эрх, ашиг сонирхлын төлөө” гэх мэт олон тодотгогчийг ашигласнаар 3.1 дүгээр зүйл уг хуулийн хэрэгжих хүрээг нарийсгаж байна. Энэ хандлагаар ил тод, олон нийтийн ашиг сонирхолд нийцсэн агуулга түгээхгүй гэж үзсэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь хуулийн зохицуулалтад хамаарахгүй.
Энэ нь зөв хандлага биш. Мэдээж хэрэг, хууль нь хэвлэл мэдээллийг ил тод байж, олон нийтийн эрх ашигт нийцсэн мэдээлэл түгээхэд дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Гэхдээ уг хуулийн зохицуулалтыг зөвхөн ийм хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хязгаарлах нь тохиромжгүй. Өөр нэг асуудал нь эдгээр нэр томьёонууд нь тодорхойлогдоогүй тул хуулийн хамрах хүрээг ойлгомжгүй болгож байна. Энэ асуудал 3.2 дугаар зүйлд дурдсан сэтгүүл зүйн үйл ажиллагааны шалгуур үзүүлэлт мэт “хараат бус” гэдэг үгэнд ч хамаарна.
“Редакцтай сонин, сэтгүүл, радио, телевиз, цахим хуудас” зэргээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хэлбэрийг жагсаах нь сул талтай.
3.3 дугаар зүйлтэй холбоотой өөр нэг анхаарал татах асуудал бий. Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг Олон нийтийн радио, телевизийн хуулиар зохицуулах нь зүй ёсны хэрэг боловч илүү дээд түвшний хамгаалалт, зарчмуудыг тусгасан энэ хуулийг олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагад хамаарахгүй гэх нь үндэслэлгүй юм.
Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үйл ажиллагааг Олон нийтийн радио, телевизийн тухай хуулиар нарийвчлан зохицуулсан байж болох ч тэдгээр нь Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн хамгаалалтын үр ашгийг хүртэх нь нэн чухал.
“Хэвлэл мэдээллийн байгууллага” болон “сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа” гэх нэр томьёоны тодорхойлолтуудын хувьд нэгдүгээрт, эдгээр нь харилцан уялдаатай бөгөөд нэг нь нөгөөгөөсөө хамааралтай байна. “Редакцтай сонин, сэтгүүл, радио, телевиз, цахим хуудас” зэргээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хэлбэрийг жагсаах нь сул талтай.
Учир нь хэвлэл мэдээлэл Facebook хуудас, Youtube суваг гэх мэт өөр өөр хэлбэртэй байж болно. Үүний оронд уг тодорхойлолт нь редакцын зөвшөөрсөн мэдээ мэдээллийг олон нийтэд, эсхүл олон нийтийн тодорхой хэсэгт тогтмол түгээх зэрэг хэвлэл мэдээллийн үндсэн үүрэгт төвлөрөх нь тохиромжтой.
Түүнчлэн, мэргэжлийн хэвлэл мэдээллийн стандартыг харгалзах боломжтой блог хөтлөгчид, олон нийтийн сүлжээн дэх инфлүүнсэрүүд зэрэг сайн дурын үндсэн дээр, бие даан үйл ажиллагаа явуулж буй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд анхаарал хандуулах хэрэгтэй.
“Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл” болон “сэтгүүлч”-ийг тодорхойлсон байхад “сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа”-ны тодорхойлолт үнэхээр шаардлагатай эсэх нь тодорхойгүй байна. Хэрэв уг нэр томьёог тодорхойлох шаардлагатай бол энэ нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр түгээх агуулгыг бэлтгэх хүрээнд сэтгүүлчийн бүх үйл ажиллагааг хамруулж, энгийнээр томьёолох нь зүйтэй.
Одоогийн тодорхойлолт нь “хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нийтлэх, нэвтрүүлэх, түгээх”, “олон нийтэд мэдээлэл хүргэх зорилгоор” гэх мэт давхардсан шинжтэй, зарим хэвлэл мэдээлэл сайн дурын ажилтнуудаас бүрддэг байхад “мэргэжлийн” гэх мэт шаардлагагүй элементүүдийг агуулсан, сэтгүүлчийн үйл ажиллагааг ерөнхийд хамруулахын оронд сэтгүүлчийн хийж болох бүх үйл ажиллагааг жагсаахыг оролдсон нь хэтэрхий төвөгтэй болгожtt.
Зөвлөмж
-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн тодорхойлолтыг мэдээллийг хэрхэн, ямар хэлбэрээр түгээж байгаагаар нь бус нийгэмд гүйцэтгэж буй үндсэн үүргээр нь тодорхойлох хэрэгтэй.
-Дээр дурдсан нөхцөлийн дагуу хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хамрах хүрээнд блог хөтлөгчид, олон нийтийн сүлжээн дэх инфлүүнсэрүүд зэрэг редакцгүй оролцогчдыг оруулах эсэхийг харгалзах хэрэгтэй.
-“Сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаа” гэх тодорхойлолт үнэхээр шаардлагатай эсэх, хэрэв тийм бол энэ нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр түгээх агуулга бэлтгэхэд сэтгүүлчийн хийж буй үйл ажиллагааг энгийнээр тодорхойлоход чиглэх нь зүйтэй.