Шүүхийн 10 орчим судалгааны багт орж ажиллан, судалгаа хийсэн хуульч Ж.Алтансүхийн ярилцлагыг хүргэж байна.

-Таны өмнө хийж байсан судалгааны ажил болон Шүүхийн тухай хуулийн төслийн талаар яриагаа эхэлье.
-Юуны өмнө танай сайтыг уншиж байгаа нийт уншигч нарт шинэ оны мэндийг дэвшүүлье. Миний хувьд сүүлийн жилүүдэд өрнөж байгаа шүүх эрх мэдлийн шинэчлэлтэй холбоотойгоор хэд хэдэн судалгааны төсөлд оролцож байсан.

2008 онд судлаач Брент Т.Вайт Дээд Шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн дэргэд ШЕЗ-ийг хавсарга байдлаар ажиллуулах нь зохисгүй. Энэ нь шүүхэд босоо удирдлагын тогтолцоо үүсэх эрсдэлтэй байгааг анхааруулж байсан.

Тухайлбал, 2015 онд доктор, профессор О.Мөнхсайхан, судлаач Г.Цагаанбаяр нартай хамт “Монгол Улс дахь шүүхийн захиргааны загвар: тулгамдсан асуудал, харьцуулсан судалгаа”, 2015 онд ХЗҮХ-ийн судлаачидтай хамтран “Монгол Улсын олон улсын гэрээг шүүхэд хэрэглэх асуудал” бодлогын судалгаа, 2016 онд ХЗДХЯ-ны захиалгаар ”Эрх зүйн шинэтгэлийн бодлогын баримт бичиг боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэх нь” мониторингийн судалгаа, ШЕЗ-ийн захиалгаар 2016 онд "Шүүгчийн ажлын ачаалал тодорхойлох судалгаа”, 2018 онд ХЗДХЯ-ны захиалгаар “Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулийн хэрэгжилтийн үр дагаврыг үнэлэх үнэлгээ”, “Шүүхийн захиргааны тухай хуулийн хэрэгжилтийн үр дагаврыг үнэлэх үнэлгээ” зэрэг 10 гаруй судалгааны төсөлд багийн гишүүнээр оролцож байсан.

Эдгээр судалгаанууд нь өнөөгийн шүүхэд гарч буй тулгамдсан асуудлыг нээн илрүүлэх, хууль тогтоомжийг сайжруулах талаарх бодлогын хувилбар дэвшүүлснээрээ онцлог болсон. Эдгээр болон бусад олон судалгааны үр дүнгээс хууль тогтоогчид хууль зүйн бодлого боловсруулахдаа ашиглаж, улмаар хууль тогтоомжид тусгах алхмууд хийж байгааг судлаачийн хувьд талархалтай хандаж байна.

-Таны саяын дурдсан болон шүүхийн тухай бусад судалгааны үр дүнгээр өнөөгийн шүүхийн шинэтгэл хэрхэн хийгдэж байна вэ?
-Монгол Улс анхны ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиа 1992 онд баталсан. Анхны шинэ үндсэн хууль батлагдсанаар тус үндсэн хуульд нийцүүлэн хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох ажил эхэлсэн байдаг. Судлаачдын үзэж байгаагаар Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш шүүхийн шинэтгэлийн 3 томоохон үе шатыг туулсан гэж үздэг. Өнөөгийн 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсантай холбоотой хийгдэж байгаа шүүхийн шинэтгэлийн ажлууд бол эрх зүйн шинэтгэлийн зарчмын томоохон өөрчлөлт гэж үзэж байна.

Шүүхийн тухай багц хуулиудын онцлогийг авч үзвэл өмнөх 1993 болон 2002 оны эрх зүйн шинэтгэлийн хүрээнд хийгдэж байсан шинэчлэлээс хэд хэдэн онцлог зүйлээрээ эерэг үр дагавартай байсан гэдгийг тодотгох нь зүйтэй. 

Ингээд эхний үе шатны тухайд ярихад 1992-1993 онд Шүүхийн тухай болон Шүүх байгуулах тухай хуулийг анх баталснаар шүүхийн эхний шинэтгэл эхэлсэн гэж үздэг. Энэхүү шинэтгэлийн тухайд шинэ Үндсэн хуульд нийцүүлэн шүүхийн тогтолцоог үндсээр нь өөрчлөх, мөн шүүх болон хууль сахиулах бусад байгууллагын үйл ажиллагааг шинэ Үндсэн хуульд нийцүүлэх тухай асуудал байсан.

Хоёрдахь шинэчлэлийн тухайд 2002 оны үед хийгдэж байсан шүүх, хууль сахиулах салбарын хуулийн шинэчлэлийг ойлгож болно. Энэ үед Эрүүгийн хууль, Иргэний хууль, Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, мөн Шүүхийн тухай олон томоохон хуулиудыг баталж байсан. Мөн Монгол Улсад анх удаа Захиргааны хэргийн шүүхийг 2004 онд байгуулсан зэрэг онцлогтой байсан. Үүний дараа шүүхийн шинэтгэлийн дараагийн үе 2013 оноос эхэлсэн. Энэ үед Шүүхийн тухай багц хуулиудыг шинэчлэн, боловсруулж баталснаар эхэлсэн байдаг.

-Таны хувьд 2013 оноос хойш Их Хурлаас шүүхийн багц хуулийг хэрэгжүүлснээс хойш ямар давуу болон сөрөг үр дагаврууд бий болсон гэж үздэг вэ?
-Шүүхийн тухай багц хуулиудын онцлогийг авч үзвэл өмнөх 1993 болон 2002 оны эрх зүйн шинэтгэлийн хүрээнд хийгдэж байсан шинэчлэлээс хэд хэдэн онцлог зүйлээрээ эерэг үр дагавартай байсан гэдгийг тодотгох нь зүйтэй.

Тухайлбал, 1/ Шүүхийн тогтолцоог үндсээр нь өөрчилж, дагнасан шүүхийн тогтолцоог нэвтрүүлсэн; 2/ Шүүхийн эдийн засгийн баталгааг сайжруулсан; 3/ Шүүхийн нээлттэй ил тод байдал сайжирсан; 4/ Шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах чиг үүрэг бүхий Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийг байнгын ажиллагаатай, орон тооны байгууллага болгон өөрчилсөн; 5/ Шүүхийн шийдвэр үйл ажиллагаа ил тод, нээлттэй болсон; 6/ Шүүх дэх эвлэрүүлэн зуучлал явагдах эрх зүйн орчин бүрдсэн; 7/ Шүүхийн хүний нөөцөд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт орсон гэх мэт дэвшилттэй зүйлүүд гарсныг дурдах нь зүйтэй байх.

2013 оны Шүүх байгуулах тухай хуульд шүүхийг тойргийн зарчмаар байгуулах, мөн дагнасан шүүхийн тогтолцоог нэвтрүүлсэн боловч Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэртэй холбоотойгоор дагнасан шүүхийн тогтолцоог амжилттай хэрэгжиж чадаагүй. 

Эдгээр шинэтгэл хийгдсэнээр хууль, шүүхийн салбарт зарим талаараа эерэг үр дүн бий болж байсан боловч зарим талаараа сөрөг үр дагаврууд гарч байсныг дурдах нь зүйтэй байх. Тухайлбал, 2013 оны Шүүх байгуулах тухай хуульд шүүхийг тойргийн зарчмаар байгуулах, мөн дагнасан шүүхийн тогтолцоог нэвтрүүлсэн боловч Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэртэй холбоотойгоор дагнасан шүүхийн тогтолцоог амжилттай хэрэгжиж чадаагүй.

Түүнчлэн шүүгчийн томилгоо, сонгон шалгаруулалт шударга явагддаггүй гэх шүүмжлэл гарах болсон. Мөн үүнээс гадна шүүхийн эдийн засгийн баталгааг баталгаажуулсан боловч УИХ-аас үүнийг хүчингүй болгож, дордуулсан. Мөн 2019 онд ҮАБЗ-өөс шүүгчийг огцруулах, чөлөөлөх агуулга бүхий хуулийг баталсан зэрэг шүүх эрх мэдлийн хараат бус байдал руу халдсан олон тохиолдлууд гарч байсан. Ийнхүү 2013 оноос хийгдэж ирсэн шүүхийн шинэтгэл тодорхойгүй болж шүүхийн шинэчлэлийн ажил үндсэндээ зогсонги байдалд орсон.

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг 2019 онд хийсэн. Энэхүү өөрчлөлтөөр шүүх эрх мэдлийн хараат бус байдлыг сайжруулахтай холбоотой ямар өөрчлөлт орсон вэ?
-Монгол Улсын Үндсэн хуулийг 2019 онд батлахдаа шүүх эрх мэдлийн хараат бус байдлыг сайжруулахтай холбоотой гурван томоохон өөрчлөлтийг хийсэн. Энэ нь Шүүхийн тогтолцоо, Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл, Шүүхийн сахилгын хороо байгуулах гэсэн гурван томоохон өөрчлөлт юм.

-Шүүхийн тогтолцооны тухайд ямар өөрчлөлт орсон бэ? Одоогийн Засгийн газраас өргөн баригдсан төсөлд энэхүү өөрчлөлтийг тусгаж чадсан уу?
-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 48 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Шүүхийн үндсэн тогтолцоо ... эрүү, иргэн, захиргааны зэрэг шүүн таслах ажлын төрлөөр шүүхийг дагнан байгуулж болно. Дагнасан шүүхийн үйл ажиллагаа, шийдвэр нь Улсын дээд шүүхийн хяналтаас гадуур байж үл болно” гэж заасан байсан. Гэсэн хэдий боловч 1993-2013 он хүртэл Монгол Улс шүүхийг хэрэг маргааны төрлөөр нь дагнасан шинжтэйгээр байгуулж чадаагүй байсан. 

Түүнчлэн 2013 оны “Шүүх байгуулах тухай хууль”-ийн 1, 2 дугаар зүйлд зааснаар шүүхийг тойргийн зарчмаар буюу дагнан байгуулахаар тусгасан. Уг өөрчлөлтийн дагуу улсын хэмжээнд нутаг дэвсгэрийн ойр дөт байдал, шүүхийн ачааллыг харгалзан тус бүр 2-3 аймгийн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийг харьяалсан дагнаж байгуулсан.

2019 онд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр шүүхийн тогтолцоог дагнасан хэлбэрээр явуулахаар нэмэлт, өөрчлөлт хийсэн. Энэхүү өөрчлөлтийг одоогийн ХЗДХЯ-ы өргөн баригдсан Шүүхийн тухай хуулийн төсөлд Үндсэн хуульд тусгасан үзэл баримтлалын хүрээнд тусгасан гэж үзэж байна.

Үүний үр дүнд шүүгч хэрэг маргааныг шийдвэрлэхдээ мэргэших боломжийг нэмэгдүүлэх, шүүгчийн ажлын ачаалал буурах, шүүхийг засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нягтаршлыг харгалзан үзэх, гэмт хэргийн гаралтын статистик, тоог харгалзах, иргэдэд эдийн засгийн хувьд хэмнэлттэй зэрэг эерэг үр дүнг авчрах зохицуулалт байсан.

Гэсэн хэдий ч нэр бүхий иргэд Үндсэн хуулийн цэцэд мэдээлэл гаргаж, Цэцээс Шүүх байгуулах тухай хуулийн холбогдох заалтыг Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзсэн. Цэцийн энэхүү шийдвэртэй холбоотойгоор Монгол Улсын шүүхийн тогтолцоо 2013-2016 онуудын хооронд 3 жилийн дотор 3 удаа өөрчлөгдөж ихээхэн тогтворгүй байдалд байсан. Үүнтэй холбогдуулан 2019 онд хийгдсэн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр шүүхийн тогтолцоог дагнасан хэлбэрээр явуулахаар нэмэлт, өөрчлөлт хийгдсэн.

Энэхүү өөрчлөлтийг одоогийн ХЗДХЯ-ы өргөн баригдсан Шүүхийн тухай хуулийн төсөлд Үндсэн хуульд тусгасан үзэл баримтлалын хүрээнд тусгасан гэж үзэж байгаа. Үүнийг хувь судлаачийн зүгээс дагнасан шүүхийн тогтолцоог хадгалснаар шүүгчийн мэргэших, шүүгчийн ажлын ачааллыг бууруулахад чиглэсэн дэвшилттэй зохицуулалт гэж үзэж байна.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлийг ямар агуулгаар тусгасан бэ?
-ШЕЗ гэдэг нь Монгол Улсын үндсэн хуульд зааснаар 2 гол чиг үүргийг хэрэгжүүлэхээр тусгагдсан байдаг. Энэ нь 1/ Шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах /49.3/; 2/ Хуульчдын дундаас шүүгчийг шилж олох, эрх ашгийг нь хамгаалах /49.4/ гэсэн үндсэн чиг үүрэг. ШЕЗ анх хэрхэн яаж байгуулагдсан тухайд авч судалж үзвэл их сонирхолтой асуудал.

Монгол Улсын хувьд ШЕЗ гэх шүүхийн захиргааны байгууллагыг байгуулахдаа гурван өөр аргаар байгуулж байсан түүхтэй. Тухайлбал, 1993-1996 оны хооронд Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн үндсэн ажлын хажуугаар гүйцэтгэдэг хавсарга ажил. 1996-2002 оны хооронд ХЗДХЯ-ны сайдын удирдлага дор хавсарга байдлаар ажиллуулсан. 2002-2012 оны хооронд Улсын Дээд шүүхийн дэргэд буцаан ажиллуулж, 2013 оноос хойш ШЕЗ-ийг шинээр бие даасан загвараар байгуулж байсан түүхтэй.

Монгол Улсын хувьд ШЕЗ гэх шүүхийн захиргааны байгууллагыг байгуулахдаа гурван өөр аргаар байгуулж байсан түүхтэй.

Энэ гурван загварын хувьд гурвуулаа давуу болон сул талтай бөгөөд өөр өөрийн онцлогтой байдаг. Тухайлбал, ШЕЗ-ийг Дээд шүүхээс хамааралтай байгуулснаар шүүх улс төрөөс харьцангуй хамаарал багатай болдог боловч шүүгч нар “хараат бус байдал” гэх нэрийн дор дур зоргоороо асуудалд хандах эрсдэлтэй байдаг. Тухайлбал Дээд шүүхэд босоо удирдлага үүсч, УДШ-ийн Ерөнхий шүүгчээс шүүгчийн сонгон шалгаруулалт, томилгоо, сахилга хариуцлага зэрэг олон асуудлаар дамжуулан шүүгчийн хараат бус байдалд халдах эрсдэл үүсэж болзошгүй гэх мэт асуудлууд өмнө гарч байсан.

Жишээ татахад 2008 онд ННФ-ын захиалгаар Брент Т.Вайт гэх судлаач Дээд Шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн дэргэд ШЕЗ-ийг хавсарга байдлаар ажиллуулах нь зохисгүй. Энэ нь шүүхэд босоо удирдлагын тогтолцоо үүсэх эрсдэлтэй байгааг анхааруулж байсан. Түүний хэлснээр Дээд Шүүхийн Ерөнхий шүүгчтэй таарамжгүй харилцаатай эсхүл дээд шатны шүүгч нартай баг болж ажиллаагүй тухайн шүүгч шүүхийн сахилгын хороогоор орж байсан гэх мэт сөрөг үр дагавруудыг дурдсан. Ийнхүү ШЕЗ-ийг Дээд шүүхийн Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчид хавсруулах нь сөрөг нөлөөтэй байсны улмаас ШЕЗ-ийг 1996-2002 оны хооронд Хууль зүйн сайдын дэргэд ажиллуулж үзсэн.

-Хууль зүйн яамны дэргэд ШЕЗ-ийг байгуулахын давуу болон сул талыг дурдвал?
-ХЗДХЯ-ны Сайд ШЕЗ-ийг өөрийн үндсэн эрхлэх ажлын хажуугаар гүйцэтгэх нь шүүхийн захиргааны ажлыг төлөвлөх, ялангуяа төсвийн хүндрэлтэй асуудлыг шийдвэрлэхэд зарим талаар эерэг үр дагавартай гэж зарим судлаачид үздэг. Гэсэн хэдий боловч ихэнх судлаачдын зүгээс үүнийг төрийн эрх мэдэл хуваарилах суурь зарчмыг алдагдуулсан, мөн түүнчлэн шүүхийг гүйцэтгэх эрх мэдлээс хамааралтай болгох эрсдэлтэй гэж үздэг байна.

Түүнчлэн Засгийн газрын тогтворгүй байх нь ШЕЗ-ийн тогтворгүй байдалд мөн нөлөөлөх эрсдэлтэй байдаг. Тухайлбал, 1992-2019 оны хооронд ажиллаж байсан Засгийн газар тогтворгүй буюу дунджаар 1.9 жил болж байсан жишээг дурдаж болно. Үүнээс үзвэл ХЗДХЯ-ны Сайд ШЕЗ-ийн чиг үүргийг давхар гүйцэтгэх нь Үндсэн хуулийн болон бусад олон шалтгааны үүднээс сөрөг үр дагавартай болохыг харуулж байна.

ХЗДХЯ-ны Сайд ШЕЗ-ийг өөрийн үндсэн эрхлэх ажлын хажуугаар гүйцэтгэх нь шүүхийн захиргааны ажлыг төлөвлөх, ялангуяа төсвийн хүндрэлтэй асуудлыг шийдвэрлэхэд зарим талаар эерэг үр дагавартай. Гэвч ихэнх судлаачид үүнийг төрийн эрх мэдэл хуваарилах суурь зарчмыг алдагдуулсан, шүүхийг гүйцэтгэх эрх мэдлээс хамааралтай болгох эрсдэлтэй гэдэг. 

Иймээс ШЕЗ-ийг Дээд Шүүхийн Ерөнхий шүүгч эсхүл Хууль зүйн сайд толгойлох талаар судлаачдын шүүмжлэл гарч байсантай холбоотойгоор 2012 онд батлагдсан Шүүхийн тухай багц хуулийн хүрээнд ШЕЗ-ийг бие даасан загвараар байгуулсан. Энэхүү өөрчлөлтөөр ШЕЗ-ийн дарга болон гишүүдийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч томилдог болсон. Мөн ШЕЗ-ийн бүтэц бүрэлдэхүүн, тэр дундаа ШЕЗ-ийн хороодыг байгуулах, үйл ажиллагаа явуулах дүрмийг батлах зэрэгт Ерөнхийлөгчийн оролцоо өндөр болсон.

Үүнтэй холбоотойгоор Ерөнхийлөгч ШЕЗ-өөр дамжуулан шүүхийн хараат бус байдалд халдах эрсдэл байгаа талаар шүүмжлэл гарсан. Тухайлбал, 2013 оноос хойш хийгдсэн шүүгчид нэр дэвших ажиллагаа, сонгон шалгаруулалтад Ерөнхийлөгч өөрийн үзэмжээр хандаж, улмаар “шударга бусын хонгил” үүсгэсэн гэх шүүмжлэл гарсан. Мөн Ерөнхийлөгчөөс 2013-2015 оны хооронд Шүүх байгуулах тухай хуулийн дагуу шүүгч нарыг чөлөөлөөд буцаан томилохдоо 13 шүүгчийг томилоогүй зэрэг асуудал гарсан.

Иймээс ШЕЗ-ийг Ерөнхийлөгчөөс хараат бус болгох шаардлагын үүднээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Үндсэн хуульд тусгаснаар ШЕЗ-ийг 10 гишүүнтэйгээр байгуулах бөгөөд 5 гишүүнийг бүх шатны шүүгч нараас үлдсэн 5 гишүүнийг нээлттэй сонгон шалгаруулалтын үндсэн дээр УИХ томилгооны сонсгол хийж томилохоор Шүүхийн тухай хуулийн төсөл, саналд тусгасан байна. Мөн одоогийн өргөн баригдсан төсөл дээр ШЕЗ-ийн гишүүнд тавигдах шаардлага, сонгон шалгаруулах журам, томилогдох, чөлөөлөгдөх процесс зэрэг олон нарийвчилсан зохицуулалтыг тусгасан байна лээ.

-Шүүхийн сахилгын хороог хэрхэн байгуулах талаар Шүүхийн тухай хуулийн төсөлд авч үзсэн вэ?
-1993-2002 онуудад шүүгч сахилгын зөрчил гаргасан эсэх маргааныг хянан шийдвэрлэх чиг үүрэгтэй Шүүгчийн сахилгын хороод УДШ болон аймаг, нийслэлийн шүүхийн дэргэд тус тус байгуулагдаж ажиллаж байсан. Түүнчлэн тухайн үед Шүүгчийн сахилгын хороонд ихэнхдээ шүүгч нар давамгайлж байсан бөгөөд шүүгч нар шүүгчээ хамгаалдаг байдал газар авсан байсан.

Мөн үүн дээр сахилгын шийтгэлийг хянан шийдвэрлэх хөөн хэлэлцэх хугацаа их богино байсантай холбоотой шүүгч нарт сахилгын зөрчил оногдуулах боломж сул байсан. Тухайн үеийн архивын баримтаас үзэхэд 1995 онд 33, 1996 онд 19, 1997 оны эхний 6 сарын байдлаар 3 шүүгчид сахилгын арга хэмжээ авах зэргээр энэ үзүүлэлт жил дараалан буурч байсан нь шүүгчид бие биедээ хариуцлага тооцохоос халширч зайлсхийдэг болсонтой холбоотой байсан.

1993-2002 онуудад шүүгч сахилгын зөрчил гаргасан эсэх маргааныг хянан шийдвэрлэх чиг үүрэгтэй Шүүгчийн сахилгын хороод УДШ болон аймаг, нийслэлийн шүүхийн дэргэд тус тус байгуулагдаж ажиллаж байсан. Энэ үед Шүүгчийн сахилгын хороонд ихэнхдээ шүүгч нар давамгайлж байсан бөгөөд биенээ хамгаалдаг байдал газар авсан. 

Харин 2002-2012 оны хооронд Шүүгчийн сахилгын хороог улсын хэмжээнд нэгдмэл байдлаар зохион байгуулсан. Өөрөөр хэлбэл Сахилгын хорооны бүрэлдэхүүнийг шүүгч нараас өөрсдөөс нь хамаарал багатай байдлаар бүрэлдүүлсэн. Тухайлбал, ШСХ-ны нийт 15 гишүүдийн олонх буюу 9 гишүүн нь шүүхээс бусад байгууллагаас нэр дэвшиж Ерөнхийлөгчөөр томилогдох болсон нь шүүгчийн хариуцлагыг дээшлүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болсон.

Харин 2012 оны Шүүхийн тухай багц хуулиар өмнөх Шүүхийн сахилгын хороог Шүүхийн ёс зүйн хороо (ШЁЗХ) гэж шинээр нэрлэж түүний бүрэлдэхүүн, маргаан хянан шийдвэрлэх журамд өөрчлөлт оруулсан. 2012 оны ШЗТХ-д зааснаар ШЁЗХ нь нэр хүндтэй хуульч, эрдэмтэн, судлаач зэрэг есөн гишүүний бүрэлдэхүүнтэй байх ба гурван шатны шүүхийн шүүгчдийн зөвлөгөөнөөс тус бүр нэг, Хуульчдын холбооноос гурав, Хууль зүйн яамнаас гурван хүний нэр дэвшүүлнэ гээд бүрэлдэхүүнд нь шүүгч, ШЕЗ болон шүүхийн захиргааны байгууллагын ажилтан, өмгөөлөгч, прокурор орохыг хориглосон. Үүний үр дүнд шүүгчийн ёс зүйн асуудлыг харьцангуй хөндлөнгийн шинжтэй бүрэлдэхүүн хянан шийдвэрлэх тогтолцоог хадгалсан.

Шүүхийн ёс зүйн хорооны сахилгын болон ёс зүйн арга хэмжээ авсан мэдээллээс үзвэл 2014-2018 оны хооронд нийт 71 шүүгчид сахилгын арга хэмжээг Шүүхийн ёс зүй хороо авсан байдаг. Эдгээрийн ихэнх нь шүүхийн шатанд хэрэгсэхгүй болж ердөө 15 нь сахилгын шийтгэл хүлээсэн. Өөрөөр хэлбэл, Шүүхийн ёс зүйн хороонд ирүүлсэн өргөдөл, гомдол хүлээн авснаас 80 гаруй хувьд нь сахилгын хэрэг үүсгэхээс татгалзаж, 20 орчим хувьд нь сахилгын хэрэг үүсгэн шалгагдаж байсан тоон мэдээлэл бий. Энэхүү статистик мэдээллээс үзвэл Шүүхийн ёс зүйн хороон дээр шийдвэрлэгдэж байгаа маргаан хангалттай шийдэгдэж чадахгүй байгааг харуулж байна. Үүний шалтгааныг шүүгчийн ёс зүйн зөрчил болон шүүгчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаа гэж юу болох тухай асуудлыг нарийвчлан тусгаж чадаагүй байсан тухай судлаачид үздэг. Нөгөө талаар шүүгчийн ёс зүйн зөрчилд шийтгэл ногдуулах хөөн хэлэлцэх хугацаа хэтэрсэн гэсэн үндэслэлүүд байдаг.

-Шүүгчийн ёс зүйн зөрчилд шийтгэл ногдуулах хөөн хэлэлцэх хугацаа хэтэрсэн гэсэн үндэслэлийг дэлгэрүүлэн яривал?
-Шүүгчид оногдуулах сахилгын зөрчилд оногдуулах хөөн хэлэлцэх хугацаа 1993 оноос хойш маш богино байсан. Өөрөөр хэлбэл шүүгчийн ёс зүйн зөрчлийн хөөн хэлэлцэх хугацаа илрүүлснээс хойш 6 сар, гаргаснаар хойш 1 жил өнгөрсөн бол сахилгын шийтгэл ногдуулахгүй гэж байсан. Харин ажлын хэсгээс шүүгчийг огцруулахаас бусад сахилгын шийтгэлийн тухайд илрүүлснээс хойш 1 жил, гаргаснаас хойш 2 жил өнгөрсөн бол сахилгын шийтгэл ногдуулахгүй.

Шүүгчид оногдуулах сахилгын зөрчилд оногдуулах хөөн хэлэлцэх хугацааг уртасгах нь шүүгчийн ёс зүйн зөрчлийг хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусгавар болсон гэх үндэслэлээр хэргийг хаахаас сэргийлэх ач холбогдолтой.

Огцруулах шийтгэл ногдуулах сахилгын зөрчил гаргасан бол илрүүлснээс хойш 2 жил, гаргаснаас хойш 5 жил өнгөрсөн бол сахилгын шийтгэл ногдуулахгүй гэж хөөн хэлэлцэх хугацааг уртасгасан. Ингэж уртасгах нь шүүгчийн ёс зүйн зөрчлийг хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусгавар болсон гэсэн үндэслэлээр хэргийг хаахаас сэргийлэх ач холбогдолтой. Нөгөө талаас шүүгчийн сахилгын ямар зөрчилд, сахилгын ямар шийтгэл ногдуулахыг нарийвчлан тоочсон байдлаар тодорхой заахаар Ажлын хэсгээс санал гаргажээ.

Мөн Шүүхийн сахилгын хороон дээр хөөн хэлэлцэх хугацааг тасалддаг байх, сахилгын зөрчлийг шалган шийдвэрлэх ажиллагаанд нотлох баримт цуглуулах ажиллагаа, мөн шүүгчийн ёс зүйн зөрчил гэж юу вэ, шүүгчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаа буюу хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа гэх мэт нарийвчилсан зохицуулалтуудыг төсөлд тусгасан байна лээ. Эдгээр заалт хуульд тусгагдвал Үндсэн хуульд тусгасан Шүүхийн сахилгын хорооны үйл ажиллагаа жигдрэх байх гэж найдаж байна.

-Шүүхийн мэргэшлийн хорооны тухайд ямар саналтай байгаа вэ?
-Монгол Улсын үндсэн хуульд зааснаар ШЕЗ 2 үндсэн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхээр тусгагдсан байдаг. Энэ нь 1/ Шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах; 2/ Хуульчдын дундаас шүүгчийг шилж олох, эрх ашгийг нь хамгаалах гэсэн чиг үүрэгтэй талаар дээр дурдсан. Өнгөрсөн хугацаанд авч үзвэл ШЕЗ үндсэн хуульд заасан шүүгчийн шилж олох үндсэн чиг үүргээ Шүүхийн мэргэшлийн хороогоор дамжуулан гүйцэтгэж ирсэн. Энэ нь үндсэн хуулийн эрх зүйн үүднээс авч үзвэл маргаантай асуудал.

Жишээлбэл, саяхан бид Үндсэн хуулиар Шүүхийн сахилгын хороог байгуулахаар тусгасан. Хэрвээ Сахилгын хороо үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлэхгүйгээр өөрийн бүтэц дотроо дахиад сахилгын хороог байгуулаад явах нь зохистой юу гэх асуудал гарч байна.

Үүнтэй адил логикоор бодвол ШЕЗ Үндсэн хуульд тусгасан шүүгчийг шилж олох ажлаа гүйцэтгэхгүйгээр, Үндсэн хуулийн бус байгууллага болох Шүүхийн мэргэшлийн хороогоор дамжуулж явуулах нь зохистой юу гэх асуудал гарч байна. Миний хувьд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл баримтлалын хүрээнд Шүүхийн мэргэшлийн хороог татан буулгах боломжтой гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл ШЕЗ үндсэн хуульд заасан хуульчдын дундаас шүүгчийг шилж олох үндсэн ажлаа өөрөө гүйцэтгэх боломжтой гэсэн саналтай байгаа.

-Саяхан Шүүхийн тухай хуулийн төслийг хэлэлцүүлэх явцад шүүгч шийдвэрээ бичихдээ үндэслэлээ бичих шаардлагатай эсэх асуудал маргаан дагуулсан. Энэ талаар таны байр суурийг сонирхвол?
-Миний хувьд шүүгчийн хариуцлага, хараат бус байдал хоёрын балансыг тэнцүүлэх ёстой гэж үздэг. Шүүгчийн хариуцлагыг дээшлүүлэх нэг гол хүчин зүйл бол шүүгч хэргийн оролцогч талуудад тухайн шийдвэрээ яагаад, ямар учраас гаргасан талаарх үндэслэлээ тайлбарлах байдлаар илэрдэг. Монгол Улсын үндсэн хуульд шүүгч шийдвэрээ гаргахдаа зөвхөн хуульд захирагдана гэсэн агуулгаар тусгасан.

Саяхан Үндсэн хуулиар Шүүхийн сахилгын хороог байгуулахаар тусгасан. Хэрвээ Сахилгын хороо үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлэхгүйгээр өөрийн бүтэц дотроо дахиад сахилгын хороог байгуулаад явах нь зохистой юу гэх асуудал гарч байна.

Өөрөөр хэлбэл шүүгч шийдвэрээ гаргахдаа хуульд заасан үндэслэлээс гадуур дур зоргоороо асуудалд хандаж болохгүй гэсэн агуулгатай. Хэрвээ шүүгч хэргийн оролцогчдод үндэслэлээ маш сайн тайлбарлаад явбал энэ нь шүүхэд итгэх иргэдийн итгэлийг сайжруулахад ч чухал нөлөөтэй. Нөгөө талаар шүүгч шийдвэртээ үндэслэлээ бичихийн өөр давуу тал бол шүүгчийн хууль хэрэглээний нэгдмэл байдлыг хангах, цаашлаад шүүхийн эрх зүйн хөгжих, шүүхийн тодорхой жишиг тогтоход чухал нөлөөтэй гэж үзэж байна.

-Төгсгөлд нь одоо хэлэлцэгдэж байгаа Шүүхийн тухай хуулийн төслийг баталснаар цаашид үүсэх үр дагаврын талаар товч танилцуулахгүй юу?
-Засгийн газраас өргөн баригдсан төсөл болон Ажлын хэсгийн гаргаж Хууль зүйн байнгын хорооноос дэмжсэн саналуудын агуулгатай танилцахад өмнө хийгдэж байсан шүүхийн шинэтгэлтэй харьцуулахад зарчмын томоохон өөрчлөлт орох юм байна гэж харж байна. Ялангуяа шүүхийн тогтолцоог тойргийн журмаар буюу дагнасан хэлбэрээр зохион байгуулах, Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийг Үндсэн хуулийн байгууллага болгон шинээр байгуулах, Шүүхийн Сахилгын хороог шинээр байгуулах, мөн шүүхийн бие даасан байдал, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах зэрэг томоохон өөрчлөлт хийхээр харагдаж байна. Миний хувьд төслийн үзэл баримтлалыг дэмжиж байгаа бөгөөд уг төслийг Монгол Улсын Их Хурлаас нэн яаралтай батлах ёстой гэж үзэж байна.

-Дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгсөнд баярлалаа.