Орчин үеийн Монголын зураачдыг абстракт чиглэлээр бүтээн туурвиж эхэлсэн он цагийг олонх урлаг судлаачид наяад оны сүүл ерээд оны эхэн үе гэж үздэг. Гэвч үүнээс даруй 30-аад жилийн өмнө буюу 1960-1970-аад оны үед манай зураачид чөлөөт сэтгэлгээний сод бүтээлүүд туурвиж байжээ. Хэдийгээр Монголын нийгэм зөвхөн соц гэгдэх орнуудтай харилцаатай байж, бүх салбарт бараг дэлхий ертөнцөөс тусгаарлагдан амьдарч бүтээж байсан ч тэр үед манай зарим уран бүтээлчдийн абстракт бүтээлүүд хүний сэтгэлгээнд ямар ч хил хязгаар байдаггүйг тийнхүү нотолдог аж. Үүнийг урлаг судлаач Ц.Уранчимэг анх удаа дэвшүүлэн тавьж урьд өмнө хэзээ ч мэдэгдэж байгаагүй Монголын абстракт уран зургуудыг өнгөрсөн зургадугаар сард нийтэд толилуулсан билээ. Тэрбээр манай ахмад үеийн зураачид хориотой үед чөлөөт сэтгэлгээний сод бүтээлүүд туурвиж байсан хэмээгээд зохиогчийн архивт олон арван жил дарагдан мартагдсан тэдгээр бүтээлээр үзэсгэлэн гаргасан юм. "Хөрөнгөтний урлаг" нэртэйгээр гаргасан энэ үзэсгэлэнг урлаг, соёлын салбарт маш том алхам боллоо гэж уран бүтээлчид үзэж байна. Үзэсгэлэнд нийт 85 бүтээл тавигдсан. Социализмын хаалттай нийгэмд бүтээгдсэн тэдгээр бүтээлийн талаар ХААН банкны куратор, урлаг судлаач Ц.Уранчимэгтэй ярилцлаа.

-Жар, далаад онд Мон­голын зураачид абстракт бүтээл хийж, модерн ур­лагийг нууцаар хөгжүүлж байсан гэдгийг анх удаа ийм өргөн хэмжээнд гар­ган тавьж байна л даа. Асууд­лыг анх гарган тавьж байгаагийн хувьд та юу хэлэх вэ?
-Социализмын үеийн Мон­голд абстракт урлаг бү­тээнэ гэдэг маш онцгой үзэг­дэл. Тухайн үеийн манай дүрслэх урлагийн чиг ханд­лагыг аваад үз л дээ. Европын тосоор зурдаг арга барил орж ирээд удаагүй байсан үе шүү дээ. Ердөө тосон зургийн үе эхэлж байсан тийм цаг үе. Гэтэл тэр үед зарим зураач абстракт урлагийн бүтээл туурвиж байсан нь үнэхээр гайхалтай. Энэ бол уран бүтээлчид ямагт цаг үеэсээ түрүүлж явдгийн нотолгоо л доо. Соосай гуай гэхэд анх­наасаа маш либерал үзэлтэй хүн байсан. Ямар ч нийгмийн үзэл сурталд баригддаггүй, нэр төр хөөцөлддөггүй хүн байсан байгаа юм. Тиймдээ ч уран бүтээлдээ сэтгэлгээ, арга барилын чөлөөтэй шийд­лүүдийг хийсэн байдаг. Бусад нь ч мөн адил. Тэд амьдралаа бүхэлд нь урлагт зориулсан хүмүүс гэдэг нь ямар цаг үед ямар бүтээл хийж байснаас нь харагддаг.

-Энэ үзэсгэлэн хэлмэгд­лийн үеийг ямар нэг хэл­бэрээр харуулж байх шиг санагдлаа?
-Чөлөөт сэтгэлгээний бү­тээл туурвиж, дэлхий нийтийн урлагтай хөл нийлүүлэх зо­ригтой алхмуудыг хийж байс­наараа зарим хүмүүс хэл­мэгдсэн тал бий л дээ. Гэхдээ би энэ үзэсгэлэнгээр хэл­мэгд­лийн тухай ярья гэж зориогүй. Хамгийн гол нь Монголын модерн урлаг хэ­зээ, яаж үүссэн юм бэ гэдгийг л бүдүүвчилсэн байдлаар харуулъя гэж бодсон юм. Үндэсний уран зургийн гале­рейд 35 бүтээл тавигдсан байгаа. Эдгээр нь галерейн сан хөмрөгт хадгалагдаж бай­сан бүтээлүүд. Харин ХААН банкны Арт галерейд 50 бү­тээл дэлгэн үзүүлж байна. Энэ 50 зураг урьд өмнө хэзээ ч, хэн ч үзэж байгаагүй бүтээлүүд.

-Эх зургуудыг та хаа­наас яаж олсон юм бэ. Ялангуяа өмнө нь хэнд ч мэдэгдээгүй нууц байсан бүтээлүүд шүү дээ?
-Эдгээр бүтээлийг зөвхөн сурвалжилж олоход бараг хоёр жил зарцуулсан. Голдуу уран бүтээлчдийн гэр, хувийн урлангаар явсан. Зохиогчид нь хуучин бүтээлүүдээ аль дээр үед хайрцаг саванд хийгээд бараг мартсан байс­ныг гаргаж ирсэн л дээ. Үзэл суртлын дарангуйллын үе байсан юм чинь хэнд ч үзүү­лэлгүй олон жил дарчихсан, бараг өөрсдөө ч мартах шах­сан байсан. Монголын ур­лагийн түүхэнд онцгой үзэг­дэл болсон тэдгээр бү­тээлээс ихэнхийг нь энэ үзэс­гэлэн­гээрээ гаргаж тави­лаа. Цаана нь цөөнгүй ийм бүтээл үлдсэн байгаа.

-Цаг үетэйгээ холбоо­той­гоор урлагийн түүхэнд онцгой үзэгдэлд тооцог­дох, ганцхан хувь бүтээ­лүүд учраас үнэ цэнэ нь ямар хэмжээнд яригдах нь тодорхой. ХААН банк ур­лагийн бүтээлийг худалдан авдаг жишгээрээ үүнд хэр­хэн хандаж байгаа вэ?
-Энэ бүтээлүүдээс ма­найх 10 зураг худалдаж авсан. Уулзалтын хоёр танхимдаа тавихаар төлөвлөөд байгаа. Социализмын үед бүтээгдсэн модерн зургууд урлагийн түүхэн үзэгдэл гэдэг үүднээс нь харах юм бол манай банк­ны цуглуулгын шинэ хуудас эхэлж байна гэж би үзэж байгаа. Энэ маань түүхэн бүтээл цуглуулах анхны эх­лэл болж байна.

-Хэдээр худалдаж авав?
-Бид угаасаа зураачдаас өөрөөс нь үнэ ханшийг нь асуудаг л даа. Зохиогчийнх нь хэлсэн үнээр авдаг юм. Энэ жишгээр л авсан.

-Бүтээгдсэнээсээ хойш анх удаа олны хүртээл болж байгаа эх бүтээлүүд гэхээр ер бусын санагдаж байна л даа. Үзэсгэлэн хэ­дий хүртэл нийтэд нээлттэй байх вэ?
-Тухайн цагтаа урлагт нээлт болж гарч ирсэн бүтээ­лүүд гэдэг түүх улирах бүр улам үнэд орж, улам ер бусын чанарыг олж байдаг шүү дээ. Тэгээд ч өчнөөн олон арван жилийн турш нууц байсан урлагийн эх бүтээлийг үзнэ гэдэг урлаг сонирхогчдын хувьд том үйл явдал болдог. Тиймээс түүхэн ач холбогдол талаас нь бодож үзээд бид энэ үзэсгэлэнгээ нэлээд олон хоног нээлттэй байлгаж аль болох олон хүнд үзүү­лэхийг зорьсон. Зөвхөн нийс­лэлийнхэн төдийгүй, гадаад дотоодын аялагч жуулчид ч үзэж сонирхох боломжийг бүрдүүлэхийн тулд улсын баяр наадмын үеэр ч нийтэд нээлттэй ажиллуулна. Үзэс­гэлэн маань энэ долдугаар сарын 14-нийг хүртэл ажил­лах юм.

-Абстракт урлаг ба­руунд чухам хэдэн оноос эхэлсэн гэж үздэг юм бэ. Манай хуучцуулаас ийм арга барил, сэтгэлгээгээр зурдаг уран бүтээлч хэр олон байж вэ?
-Европт энэ урлаг 1911 оны үед гарч ирж онолын хувьд хөгжиж эхэлсэн байдаг юм. Манайд бол абстракт урлаг хийдэг дөрвөн зураач л байсан. Б.Чогсом, Г.Дунбү­рээ, П.Балдандорж, Г.Соосай нар.

Тэдний амьдарч байсан үе нь социализм боловч уран бүтээл нь бүхэлдээ модерн урлаг. Энэ үнэхээр гайхалтай.

-Та сая хэллээ. Энэ хү­мүүс амьдралаа бүхэлд нь урлагт зориулсан хүмүүс байжээ гэж. Жаахан тод­руулахгүй юу?
-Мэдээж оюун санаа, уран бүтээлийн эрх чөлөө нь хяз­гаарлагдмал, бүхнийг нэг намын эрх ашигт нийцүүлэн хавчин дарж байсан цаг үед юунд ч хоригдолгүй, юунаас ч айхгүйгээр чөлөөтэй сэтгэж туурвина гэдэг амаргүй. Ур­лагийн төлөө нэг ёсондоо өөрийгөө зольж л байсан хэрэг шүү дээ. Асар том эрсдэл дагуулна гэж мэдэж байсан ч туурвиж л байж. Үүнээсээ болж зарим нь хэл­мэгдэж байсан шүү дээ. Энэ бол зөвхөн нэг тал нь. Нэр төр, амьдралаа бодоод цаг үеийн­хээ жишгээр амьдрах боломж тэр хүмүүст хангалттай бай­сан. Гэтэл тэгээгүй. Урлагийн адармаатай замыг сонгосон байгаа байхгүй юу. Тухайл­бал, Б.Чогсом гуай гэхэд л Москвагийн олон улсын ха­рилцааны сургууль төгссөн хүн.Уг нь Элчин сайд байх ёстой хүн шүү дээ. Гэтэл урлагт зүрх сэтгэл, бүх амьд­ралаа зориулсан учраас зу­раач болж жар, далаад онд дандаа абстракт бүтээлүүд хийсэн байдаг. "Говь", "Тай­хар чулуу" гэхчилэн маш сонин сонин модерн зургуу­даа тэр үед зурсан байх жи­шээтэй. Манай хуучцуул өр­нөд­тэй ямар ч холбоогүй байсан хэрнээ чөлөөт сэтгэл­гээний сод бүтээлүүд туурвиж бай­сан нь үнэхээр бахарх­маар.

-Манай модерн урла­гийн анхдагчдын бүтээж байсан арга барил хожмоо өнөөдрийг хүртэл эвдэгд­сэн тал бий юу?
-Ер эвдэгдээгүй ээ. Тэр дөрвөн зураачаас хойш наяад оноос бүр ч олон зураач модерн урлагийн бүтээл хийх болсон. Төгс-Оюун, Ц.Энх­жин, Р.Дүйнхоржав, До.Болд гээд олон зураач бий.

-"Хөрөнгөтний урлаг" үзэсгэлэн өгүүлэмж талаа­саа ч өмнө нь гарч бай­гаагүй сонин хэлбэрээр гарч байгаа юм билээ. Эс­киз, нэг бүтээлийн хоёр хувилбар гэхчилэн?
-Г.Дунбүрээ гуайн "10 тэмээ", "Монгол транс", Соо­сай гуайн "Нартай бороо", Балдандорж гуайн "Абстракт зохиомж" гээд хэд хэдэн бүтээлийн эскиз байгаа. Мөн Соосай гуай "Эх" гэдэг бү­тээлээ хоёр хувилбараар зурсан байдаг. Энэ хоёр хувилбарын эскизийг ч манай үзэсгэлэнгээс үзэж болно.

Г.Соосай гуайн "Эх", О.Цэ­вэгжавын "Эхийн сэт­гэл", Г.Дунбүрээгийн "Арван ямаа", "Арван адуу", "Арван тэмээ", П.Балдандоржийн "Хөвсгөл нуур" зэрэг чөлөөт сэтгэлгээний олон арван сор бүтээлийг энэ үзэсгэлэнгээр дэлгэн үзүүлж байна.

-Танай Арт галерейн дараагийн үзэсгэлэн хэний уран бүтээлийг толилуулах вэ?
-Өмнө нь бид дандаа ямар нэг асуудал дэвшүүлсэн, сэ­дэвчилсэн байдлаар үзэс­гэ­лэнгээ зохион байгуулдаг бай­сан бол энэ сараас эхлэн зу­раач­дын өөрсдийнх нь төс­лөөр уран бүтээлийнх нь үзэсгэлэнг гаргах гэж байна. Зу­раачид өөрсдөө манайд са­налаа өгөөд тэр дагуу бид уран бүтээлийг нь нийтэд хүр­гэх юм. Нэлээд хэдэн зураач са­налаа ирүүлээд байна. Ийм үзэсгэлэнг ирэх оны эхэн хүртэл зохион бай­гуу­лахаар төлөвлөсөн бай­гаа.

Н.Пагма