-70 настай иргэн “Монгол Улсын Төрийн Дуулал”-ыг уйгаржин бичгээр зүү ороон урлажээ-

Энэ хүнтэй ярилцаж суухдаа "Есөн эрдэнээрээ судар номоо урладаг байсан өвөг дээдсийн минь нандин уламжлал тасарсангүй" гэж бодогдохоос илүүтэй хүнд ямар их хүч, дайчин чанар байдгийг бахдан байснаа зориуд дурдмаар байна. Цэнд гуай өдгөө 70 насны сүүдэр шүргэж яваа. Гэсэн ч бүтэн зургаан сарын турш зүү ороох нарийн оёдлоор төрийнхөө дууллыг ийнхүү таны харж байгаачлан нэгэн "Судар" болгон урлажээ. Түүний ярилцлага уншигч танд олныг бодогдуулах буй за.

-Цэнд гуай нас сүүдэр хэд хүрч байна. Таныг "Билгүүн номч" гэх юм билээ. Энэ алдрыг хэдийд, хаанаас хүртсэн юм бэ?
-Би чинь жирийн л нэг хүн шүү дээ. Монголын дияан бясалгалын холбооны тэргүүн Бямбажав багш бидэнд чийрэгжүүлэх, эрүүлжүүлэх, бясалгах, дияан, билгүүн гээд таван үе шаттайгаар хичээл заадаг байсан юм. Би анхных нь шавийн нэг. Тэгээд бясалгагч багшаас эхлэн зэрэг олгон бүр зориулалтын хувцас өмсгөн гэрчилгээ гардуулдаг. Дияан зиндааг төгсөхөөр гэрчилгээнээс гадна хагас хэлбэрийн ромбо, билгүүн зиндааг төгсөхөөр бүтэн хэлбэрийн ромбо өгч зэрэг дэв хайрладаг. Анхны 28 Билгүүн багшийн нэг болсондоо би өөрийгөө их азтай хүн гэж бодож явдаг юм. Би одоо 70 насны босго руу л дөхөж явна даа.

-Та "Монгол улсын төрийн дуулал"-ыг пүүсүүн дээр уйгаржинаар хатган урлаж. Таны насны хүн ийм бүтээл урласан нь их бахархууштай санагдаж байна л даа. Таны хэд дэх бүтээл вэ?
-Би энэ чиглэлээр дагнаж ажилладаг хүн биш л дээ. Биологийн багш, ургамал судлаач мэргэжилтэй. Мэргэжлээрээ ч нэлээн хэдэн жил ажилласан. Би хүний ганц хүүхэд байхгүй юу. Хүн чинь аав ээжийгээ амьд мэнд явахад нь үргэлж л хамт байх юм шиг санадаг юм билээ. Би өөрөө тавь гарчихсан байхдаа ч өндөр настай болсон аав ээжийгээ амьсгалын тоо нь дуусчихна гэж бодохгүй мөн л мөнх юм шиг санаж явсан. Гэтэл эжий аав хоёр маань гэнэтхэн 49 хоногийн зайтайгаар өөд болсон нь надад маш хүнд цохилт болсон. Тэгээд би ер нь аав ээжийгээ яаж баярлуулж, үр нь болж төрснийхөө хувьд яаж ачийг нь хариулж байсан юм бол доо гэж бодсон чинь надад их дутагдалтай санагдсан. Тэгүүт ээжийнхээ амьдралыг харуулсан "ээжийн минь амьдрал үлгэр мэт ээ" нэртэй дурсамжийн ном бичиж хэвлүүлсэн. Энэ номыг маань манай нэг бясалгагч хүүхэд уншаад "Ээжийн тань амьдрал ийм байсан юм уу" гэж гайхан асууж байсан. Орчин үеийн хүүхдүүд амьдралаас жаахан тасархай, их хээнцэр, гадны соёлыг их хэрэглэдэг болчихсон юм байна даа гэх бодол тэр үед төрж байсан. Харин аавдаа зориулж "Цагаан өвгөний сан оршвой" сударыг пүүсүүн дээр буулган хатгамлаар оёж байсан даа. Аав маань багагүй гарын уртай хүн байсан, тэр нь надад уламжлагдаж ирсэн юм болов уу даа. Би өөрөө шашингүйн үзлээр хүмүүжсэн хүн. Тийм болохоор эхлээд үүнийгээ хийх гэтэл ер ойлгодоггүй. Судар гэхээр шашны ном л гэж ойлгодог байлаа ш дээ. Гэтэл үгүй юм байна.

Бидний дээд сургуульд үзээд байдаг философи, диалектик матерлизм чинь ерөөсөө тэнд л явдаг юм байна. Санаагаа хэлтэл АУИС-ийн багш Батхуяг надад " Цагаан өвгөний сан оршвой гэдгийг хий гээд пүүсүүн дээр бүр бийрээр бичиж өгсөн. Тэр гоё юмыг авчихаад би муухай болгочих вий гэж бодсон чинь гар чичрээд анх бүр хүрч чадахгүй байсан. Харин тэр үед миний хань надад "Чи чадна" гэж буяны сэтгэлийн өглөгөөр дэмжин урам өгч, түүнийгээ анх хийсэн дээ. Сударлаж, баринтагласан "Цагаан өвгөний сан оршвой" бүтээл одоо надад хадгалагдаж байгаа. Аавдаа зориулж хийсэн энэ бүтээлээ Төв аймгийн Эрдэнэ сумын музейд ирэх зун өгнө гэж бодож байгаа.

-Төрийн дуулалаа даавуун дээр урлах санаа анх хэрхэн төрөв. Тэр тусмаа уйгаржин бичгээр?
-Өнгөрсөн намар их сайхан үйл явдал боллоо шүү дээ. Монгол түмэн маань бүгд харлаа. Бээжинд болсон зуны 29-р олимпоос манай Түвшинбаяр алтан медаль хүртэж төрийн далбаагаа өргүүлж, төрийн дууллаа эгшиглүүлэхэд үнэхээр сайхан байсан. Тэр үед би Монгол хүн болж төрсөндөө ёстой бахархсан даа. Тэгээд дараа дараагийнх ньхүүхдүүд Бадар-Ууган, Баатаржав гээд л сайхан сайхан улсууд хүч чадлаа сорьж, сэтгэлийн тэнхээ гарган Монгол улсынхаа төрийн далбааг өргүүлэн, төрийн дууллаа эгшиглүүлж байхад би ч гэсэн нэг юм хийе гэж бодсон. Энэ сайхан хүүхдүүдийг ирэхэд Монголчууд тэр аяараа баярлаад л мөнгөтэй нь мөнгөө, алттай нь алтаа, байртай нь байраа, машинтай нь машинаа бэлэглэлээ шүү дээ. Би ч гэсэн өөрийнхөө чадлаар нэг зүйл хийе гэж бодсон хэрэг. Эрт дээр үеэс бидний өвөг дээдэс есөн эрдэнээ хүртэл оролцуулан ном судраа урлаж, шагладаг уламжлалтай байлаа шүү дээ. Энэ уламжлалт соёлын дагуу нэгэн бүтээл хийе, тэгэхдээ төрийнхөө дууллыг урлая гэж бодсон юм.

-Олимпийн үеэр санаа нь төрсөн гэхээр бүтэн зургаан сарын дараа таны гараас гарч. Бэрхшээл их байв уу?
-Урьд нь "Цагаан өвгөний сан оршвой"-г хийхэд хүн бийрээр материал дээр бичиж өгч байсан. Одоо тийм хүн цөөрчихсөн, нөгөөтэйгүүр зун намрын амралтын үе таарсан болохоор материал дээр уйгаржин бичгээр буулгаж өгөх хүн олдохгүй төвөгтэй байсан л даа. Ёстой бүх хэвлэлийн газруудаар явсан. Пүүсүүн дээр бичүүлэх гэхээр тэр будаг нь пүүсүүнийхээ будагтай нийлж уусаад тогтдоггүй юм билээ. Тэгээд материалаа сольж атлас дээр буулгаж үзсэн. Кириллээс уйгаржин бичигт "Хүмүүн бичиг" сонины Алтанцэцэг гэж охин буулгаж өгсөн. Мөн Хаянхирваа гуайд энэ санаагаа хэлэхэд их өндөр сэтгэгдэлтэй хүлээн авч надад төрийн дууллыг нотлон цаасан дээр буулгаж өгсөн. Тэр үед Хаянхирваа гуай надад хэлж байсан л даа. "2006 онд өөрчлөгдсөнөөр Төрийн дуулалд дахилт гэж байхгүй, дөрвөн бадагтай. Дөрвөн бадгийг нь уйгаржинаар бичээд, нот болон нотондоо орох үгийн хувиарлалтыг нь кириллээр бичвэл зүгээр юм аа гэж. Нэг л нотыг зөрүү биччихвэл ая дан гэдэг чинь өөрчлөгдөөд явчихна шүү дээ. Бас орчин үеийн хүүхдүүд сайн мэдэхгүй. Өөрөө ч би уйгаржин бичгийг сайн мэдэхгүй ш дээ, би чинь завсрын үеийн хүн.

"Цагаан өвгөний сан оршвой"-г оёж байхдаа л үсгээ танихтайгаа болсон болохоос. Харин кирилл болон уйгаржин бичгээр оёж хатгаж байхдаа би нэг зүйлийг мах ясандаа шингэтэл ойлгосон. Манай уйгаржин бичиг үнэхээр гоё юм билээ. Кириллээр оёход даавууны ширхэг, даралт нь тохирохгүйгээс болоод үл мэдэг хазайх зэрэг алдаа гарч байхад уйгаржин бичиг ямар гоё шулуухан цэмцгэр болно гээч. Харахад хүртэл огт өөр. Энэ мэтчилэн материал дээрээ буулгахад цаг их зарцуулснаас эхлэн бага сага бэрхшээлүүд байсаан. Тод харагдахыг нь бодож шөнө шар хэсэг дээр байгаагаа, өдөр нь харыгаа гэхчлэн оёсоор дуусгасан даа. Яг оёж дуусгаад "Би үүнийг хийж чадлаа шүү дээ" гэж л би хамгийн ихээр баярласан даа. Яагаад гэвэл би чинь одоо дал хүрч яваа хүн шүү дээ. Ард нь гарчихлаа даа, чадлаа шүү дээ гэж бодоход надад үнэхээрийн сайхан мэдрэмж төрсөн. Тамирчид маань олимпийн үеэр ямар их сэтгэлийн тэнхээ гаргаж байсан билээ. Сэрдамбыг хар л даа, бэртэнгитэй мөртлөө нэг үе тоглочихсон ш дээ. Ийм хүүхдүүд сэтгэлийн тэнхээ гаргаад байхад би яагаад тааваараа хийж болдоггүй юм бэ гэж бодон зориглосон, үүнийхээ цаана гарсандаа л үнэхээр их баяртай байна.

-Өртөг мөнгөний хувьд энэ ажил маань хэдий хэрийн зүйл шаардав. Хөдөлмөрийн тухайд бол мэдээж үнэлшгүй...?
-Энэ чинь их явдалтай. Материалууд нь яах вэ гайгүй. Харин буулгах нь үнэтэй. 100-аад мянган төгрөг болсон. Гэхдээ би өртөг мөнгөний тал дээр юм бодоогүй ээ. Энэ маань ном судраа алт мөнгөөр бүтээж, торго дурдан дээр шаглаж урладаг уламжлал маань байгаа юм шүү гэдгийг харуулахаас гадна намайг өдий зэрэгт хүргэсэн улсдаа барьж байгаа өчүүхэн өглөг. Миний насны хүн "Энэ ч ёстой худлаа хэлж байна даа" гэж бодох байх. Би чинь төрөх тасагт төрж, намайг орос хүн эх барьж авсан. Ясли, цэцэрлэгээр хүмүүжин "А" үсгийг охидын сургуульд заалгаж байсан. Тавин хэдэн онд охидын сургууль нь 1-р арван жил, хөвгүүдийн сургууль 2-р арван жил, 3-р арван жил нь охид хөвгүүдийн холимог сургууль байсан юм. МУИС-ийн биологийн ангид орж таван жил сурлаа. Таван жил сурахдаа стипенд авдаг байлаа. Онцын нэмэгдэлтэй гээд авдаг байсан 450 төгрөг маань дунд мэргэжлийн хүний авдаг цалин ш дээ. Ажил хийхдээ ч бас л улсаасаа цалин аван тэжээлгэлээ. Сүүлийн хориод жил тэтгэвэр авч байна. Тийм болохоор тэтгэврийн хүнд зуу гаруй мянган төгрөг хүнд байлаа ч надад мөнгөний тухай бодох ямар нэг бодол байгаагүй. Үүнийгээ хийх зуураа би бас олон л юм эрж хайж, судаллаа.

Сонирхуулахад, төрийн далбаагаа өндөрт өргүүлж, сүлд дууллаа эгшиглүүлсэн 19 тамирчин байдаг юм байна, манай Монголын. Тив, дэлхийн гээд олон л тэмцээн байгаа ш дээ. Хамгийн анх Дэмбэрэл гэдэг эмэгтэй байт сураар алтан медаль авч байсан юм билээ. Тухайн үед Англид болсон болохоор хөрөнгөтөн орон энэ тэр гээд өөрөө гардаж аваагүй, сүүлд хойноос нь ирлээ гэж тухайн үед сонсож байсан. Сая хамгийн сүүлд бас Баатаржав байт сураар авлаа ш дээ. энэ нь бас сонирхолтой л санагдаж байсан.

-Та энэ бүтээлээ өөртөө хадгалах уу эсвэл өөр зүйл төлөвлөсөн байгаа юу?
-Энэ бол миний улсдаа өргөж буй сэтгэлийн өчүүхэн өглөг. Тийм учраас би үүнийгээ төрийнхөө тэргүүнд өргөн барина гэсэн бодолтой явна даа.

-Төрийн дууллыг ингэж урлаж байсан удаа байдаг юм болов уу?
-"Цагаан өвгөний сан оршвой"-г хийж байх үедээ улсын төв номын сан болон шашны дээд сургуулийн номын сангаас асууж байсан. Шашны дээд сургуулийн номын сангийн эрхлэгч Бямбаа гэдэг хүнтэй уулзахад уйгаржин бичгээр бичсэн судар манайд байхгүй ээ гэж хэлсэн. Одоо бол бий байх л даа, тэрнээс хойш арав гаран жил болчихсон байна. Төвдөөр бол бий ш дээ. "Итгэл" гээд зүү ороож оёсон судар бий.

-Дэвсгэрийг нь яагаад хараар сонгосон юм бэ?
-Судар хар өнгөтэй. байдаг юм байна лээ. Төрийн дууллынхаа үгийг ингэж уйгаржинаар хатгаад, нот болон харгалзах үгийг нь кириллээр бичиж загасан нуруулдаад хатгасан. Баринтагны тухайд өнгө нь мандаж байгаа юмуу эсвэл жаргаж байгаа нарны өнгөтэй адилхан байх учиртай юм билээ.

-Ярилцсанд баярлалаа. Танд сар шинэдээ сайхан шинэлэхийн, урт удаан наслахын өлзийтэй ерөөлийг өргөе.