Яруу найрагч Г.АЮУР­ЗАНА дэлхийн яруу найр­гийн сор бүтээлээс дээж­лэн ор­чуулсаар “Дэлхийн сон­гомол яруу найраг. Сап­фогоос Жэймс Тэйт хүртэл” хэмээх нэгэн то­моохон антологийн хэм­жээнд хүрч, мөнхүү номоо саяхан хэвлүүлэн гарга­жээ. Ийм ном хэвлэгдсэн нь манай утга зохиолын ертөнцөд гарч буй нэгэн чухаг үйл явдал учраас доорхи яриаг өрнүүллээ.

-Мишигийн Цэдэндорж “Зөв­лөлтийн шилдэг яруу найраг” гэсэн хоёр ч боть ном гаргаж байсан 1970-аад оноос хойш орчуулгын яруу найр­гийн ийм том бүтээл ер нь гараагүй байх аа?
-М.Цэдэндорж агсны тэр ажил үнэхээр том хөдөлмөр байжээ. Олон ч хүн түүгээр дамжуулж Оросын яруу най­рагтай танилцсан байх. Гэх­дээ дэлхийн яруу найргийг сонго­дог, модерн, постмо­дерн бүхий л чиглэлээр нь нэгтгэн базаж харсан антолог ерөөсөө га­раагүй л дээ.

-Өнгөрсөн арваннэгдүгээр сард манай сонинд ярилцлага өгөхдөө ийм ном гаргана гэж мэдэгдэж байсан. Нэ­лээд шуурхай ажил­лажээ дээ?
-Энэ антолог бол нэг удаа­гийн ажил биш л дээ. 1994 онд Эмили Дикинсоны орос ор­чуулгыг англи эхтэй нь тул­гаж, Вера Марковагийн ор­чуулга эхээсээ хэтэрхий зөрүүтэй байхаар нь тухайн үеийн “Ням гариг” сонинд энэ тухай би­чин, нэлээд хэдэн шүлгийг нь орчуулж нийтлүүл­сэн юм даг. Хуучин “Ардын эрх” сонинд ажиллаж байхдаа 1995 онд Симус Хини Нобэлийн шагнал авах үед түүний шүлгээс ор­чуулж тавьж байсан. Түүнээс өмнө оюутан байхаасаа Брю­сов, Мандельштам, Георгий Ива­нов, Бродский нарын шүл­гүү­дээс цөөнгүйг орчуулж үзсэн. Энэ мэтээр арваад жилийн өмнө эхлүүлсэн ажлын минь үр дүн гарч байгаа нь энэ.

-Ийм ном гаргах санаа яаж төрөв. Ер нь таны бодлоор энэ антолог гарс­наар монгол­чууд бидэнд ямар өгөөжтэй юм бэ?
-Ний нуугүй хэлэхэд, дэл­хийн яруу найраг хаана хүр­чихээд байгааг бид огт мэ­дэхгүй байна аа. Тэр дундаа Америкийн орчин цагийн яруу найраг сэтгэлгээний хувьд үнэхээр хол явчихжээ. Энэ номыг нийтээрээ уншдаггүй юм аа гэхэд, ядахнаа шүлэг зохиол оролддогууд нь арай л ондоон юмны зах зухаас мэдэрч ойл­гоосой гэж бодсон юм. Өгөөж­тэй юу гэвэл хэн бүхэнд л өгөөжтэй. Орчин цагийн дээд боловсролтой хүн зохиомол хуурмаг хийгээд жинхэнэ уран зохиолыг ялгаж салгадаг, жин­хэнэ урлаг гэж юу вэ гэдгийг мэддэг байх ёстой. Бас тусгаар тогтносон үндэстэн-улсын ху­вьд яруу найраг маань ч дэл­хийгээс хоцрогдчихоогүй, хөл зэрэг­цэж явах ёстой. Монгол хэлнээ ямагт дээгүүр түвшний уран зохиол орчуулагдаж, түүнийг хүмүүс хэрэглэж, хэлэл­цэж байж л бид үндэст­нийхээ хувьд урт насална. Тэгэхдээ би нэг их сүрхий эх оронч болох гэж ийм ажил хийсэн юм биш. Угаасаа яруу найраг бол миний хар багаа­саа дурлаж, сэтгэлээ зо­риул­сан цор ганц зүйл тул би өөрийнхөө таашаалын хү­чээр л энэ ажлын ард гарах шиг боллоо.

-Одоо уран зохиол, тэр тусмаа яруу найраг ер нь уншигчгүй болж байх шиг байна. Энэ номыг хүмүүс авна гэж бодож байна уу?
-Авах, авахгүй нь надад бол хамаагүй. Угаасаа олд­сон ганц насаа яруу найраг­гүй өнгөрөө­дөг хүмүүс хаа сайгүй л байдаг шүү дээ. Гэхдээ би боддог юм аа, монголчууд нэг л өөр цаг үеийн хамгийн эгзэгтэй зааг дээрээ ирчихээд байна уу даа гэж. Яг одоо л цөмөөрөө мөн­гөнд шүтэх үзэлд жив­чихэл­гүйгээр энэ хомхой шунахай араншин, хэцүү цаг үеийг давчихвал, Монголын ирээдүй өөдөлж дээшлэх байх аа. Яруу найраг бол аливааг хэвшмэл царцанги байдлаар биш, маш олон талтай, гүнзгий харахад хам­гийн сайн сургадаг, оюуны хамгийн чанга дархлаатай урлаг шүү дээ. Математикаар хүний бүтээлч сэтгэлгээг хөг­жүүлэхэд 55 хувийн үр дүн гардаг бол яруу найрагт су­ралцсаны үр дүн 60 хувь хүрдэг гэдгийг математикчид өөрсдөө тогтоосон тухай сонс­сон юм байна. Ер нь тэгээд хүн хэмээх ховорхон заяа олж төрснийх, хүн тө­рөлхтний яруу най­рагтай эх хэлээрээ танилцчих хэрэгтэй л дээ. Сайн яруу найраг унш­сан хүний амьдралд хандах хандлага ч өөрчлөгддөг. Энэ номд буй Энн Сэкстон гэдэг яруу найрагч гэхэд л сэтгэ­цийн өөрчлөлтөд ороод гал­зуура­хын даваан дээр эм­чийн зөв­лөснөөр шүлэг бичиж эрүүлж­сэн, яваандаа яруу найргийн дээд түвшинд хүрч ХХ зууны урлагт нэрээ үл­дээсэн гээд бод доо.

-Яруу найргийг орчуу­лах боломжгүй гэсэн үзэл байдаг даа. Та энэ талаар ямар бо­долтой явдаг вэ?
-Орчуулагддаггүй шүлэг гэж бий л дээ. Харин орчуу­лагдашгүй яруу найраг гэж хаа ч байхгүй. Хэрэв жинхэнэ яруу найраг, сэтгэлгээний гоо сайх­ны туурвил болж чадсан л бол, тэр зайлшгүй орчуу­лагдана. Яагаад гэвэл хүн төрөлхтний сэтгэлгээ угаа­саа нэг л юм. Хүнээс гажууд ч юм уу, эсвэл хүн төрөлх­тний оччихоод байгаа сэт­гэлгээний түвшинд тэнцэхгүй яруу найраг бол яруу найраг биш шүү дээ. Зарим хүн “тэрлэг”, “үзүүрсэг”, “ганзага томолдох” зэрэг үг орчуу­лаг­даш­гүй тул шүлэг ор­чуу­лаг­дашгүй юм аа хэмээн нотлох гэж оролдоод байдаг. Ахуйг шүтээд, ахуйдаа авт­сан шүлэг бичээд байвал мэдээж яаж орчуулагдах вэ дээ. Заавал “аргалын гал” гэдэг үг нь үгчлэн бууснаар л орчуулга болчихдог юм биш. “Мөнгөн хазаарын бүдэг чи­мээ онгон зүрхийг цочоон баясгана” гэдэг шадын гол утга нь мөнгөн хазааранд биш, хайртаа хүлээн шөнийн нам гүмд чимээ чагнан хэвтэж байгаа бүсгүй хүний баяртай зөн совинг илэрхийлсэнд л байгаа юм шүү дээ. Хайртай хүнээ хүлээж байгаад ирэх зүгээс нь чимээ гарахад цочих мөртлөө баярлах ийм мэдрэмж бол аль ч үндэстний хүнд нийт­лэг юм. Уран сайх­ны орчуулга гэдэг бол үгийн цаад амин сүнсийг нөгөө хэл дээр яаж илэрхийлэгдэхийг л үзүүлж буй урлаг шүү дээ. Үгийн сүнс гэдэг нь тэр үгээр дамжин илэрч буй яруу найр­гийн сэтгэлгээ юм. Тэр сэт­гэл­гээ орчуулагдана. Морь малын зүс, дээл гутлын хош­мог, авдрын угалз зэрэг ахуйн явцуу дүрслэл дээр л гол утга нь оршиж байгаа тийм шүлэг биччихээд, орчуулгын урла­гийг гоочилж, эсвэл бусдын шүлгийг орчуулга биз гэж хар­даж таашаал авдаг нөхөд бол үүнийг ойлготол бас л жаахан хол байна.

-Энэ номыг бэлдэх яв­цад, орчуулахад хамгийн хэцүү шүлэг юу байв?
-Антологоо сонгодог, мо­дерн, постмодерн гэж аймаг­лаад, яруу найрагчдыг төрсөн оноор нь дараалуулсан. Сон­годог яруу найраг орчуулахад хэцүү, гэтэл постмодерн яруу найраг түүнээс хэд дахин ярвигтай. Ёстой нэг мах ид­сэн, тэгсэн мөртлөө даанч сонир­холтой яруу найрагч гэвэл… Сонгодгуудаас, жи­шээ нь, Жон Китс байна. Ро­мантизмын үеийн энэ яруу найрагчийн “Намарт өргөх магтуу”-г ор­чуулсныхаа да­раахан би Бай­гал далай руу явсан юм л даа. Тэгээд нэг буриад найзындаа байсан орос Китсийг аваад нөгөө шүлгээ харсан чинь, орос орчуулга нь гэж ёстой нэг лөөлөө болжээ. Ер нь оросууд бараг л уншчихаад өөрсдөө шинээр зохиох маягаар ор­чуул­даг. Тийм болохоор ихэнх англи шүлэг орос дээр худлаа буусан байдаг юм. Зарим яруу найрагч уншихад хэцүү мөртлөө орчуу­лаг­дахдаа цэгцтэй буудаг, зарим нь гайгүй юм шиг мөрт­лөө ерөөсөө эвлэж өгдөггүй. То­мас Элиотыг бүх цаг үеийн хамгийн хүнд, хэцүү найрагч гэдэг, гэхдээ түүнийг орчуулж болно. Яваандаа хөгшрөхөө­сөө өмнө Элиотын тусгай түү­вэр гаргая гэж төлөвлөж бай­гаа. Харин Харт Крэйнийг бол би барахгүй талдаа юм байна лээ. Энэ номд орсон “Нурсан цамхаг” бол салахын аргагүй амттай, маш хүчтэй шүлэг. Гэтэл би яг тийм ам­таар нь орчуулж үнэндээ чадахгүй бай­сан. За, тэгээд Дэрик Уолкат хэцүү. Уоллс Стивэнс ч хэцүү.

-Ингэхэд дэлхийн яруу найргийг яг ямар зарчмаар модерн, постмодерн гэж зааг­лаж үечлээд байна вэ?
-Уитмэнээс өмнөх бүх яруу найргийг үндсэндээ сонгодог гэсэн нэг л том ангилалд баг­таа­даг. Энд Хо­мэр, Сапфо, Ли Бай, Омар Хайяамаас эхлээд Дантэ, Шэкспир, Башё, Гётэ, Пушкин цөм орно. Дараа нь Европын яруу найрагт симво­листууд нэлээд сонин юм хий­гээд эхэлж байтал, Уитмэн гараад иржээ. Одоо хэр нь дэлхийн яруу найраг Уитмэний нөлөө­нөөс салаагүй л явж байна. ХХ зууны яруу найргийн үндсийг Уитмэн, Дикинсон хоёр л тавьчихаж. Ингээд дэлхийн II дайн хүртэл үргэлжилсэн асар хүчтэй том давалгааг модернизм гээд байгаа юм. Тэгэхээр модернизм гэдэг нэлээд эртний зүйл байгаа биз? Постмодерн нь дотроо үндсэн хоёр үетэй. Эхнийх нь 1950-иас 1980-аад оныг ха­марна. Наяад оноос хойших нь яг өнөөдрийн яруу найраг. Энэ хооронд хатуу хил зааг байхгүй л дээ. Зүгээр л II дайн, хүйтэн дайны төгсгөл хоёроор зааг­лачихсан нэр томъёонууд.

-Яг өнөөдрийн яруу най­­раг гэдэг чинь ХХI зуунд хамаатай гэсэн үг үү?
-Тийм ээ. 1989 онд Берли­ний хана нурахад сэтгэлгээ­ний хэв шинж гэдэг утгаараа ХХ зуун төгссөн гээд байгаа шүү дээ. Үнэхээр ч 1990-ээд оноос хойш хүйтэн дайнаар зааглаг­даж байсан олон са­лангид чиглэлүүд нэгдэж, харилцан нэвчиж эхэлсэн л дээ. Капи­тализм ч зарим талаараа тоталитар нийгэм болчихоод байсан тэр үед социалист системийн задрал дэлхийн утга зохиолд оюун санааны шинэ түлхэц өгсөн юм.

-Бид нар модернизм, реа­лизм гээд хоёр том дай­сагнагч чиглэл бий гэж ярьдаг. Мо­дернизм бол реа­лизмын эсрэг гэсэн ойл­голтыг манай их, дээд сургуулийн багш нар өгөөд байдаг. Тэгэхээр ХХ зууны аугаа их реалист яруу най­рагчид хэр олон байдаг юм бэ?
-Реализм, модернизм хоёрт дайсагнал биш уламж­лалт ба уламжлалт бус гэсэн зүг чигийн зааг ялгаа л бий. Ма­найхан социалист реа­лизм­тайгаа жинхэнэ реализ­мыг андуураад байгаа хэрэг л дээ. Модерн ба постмодерн гэдэг нь бодтой биш хийсвэр зүйлийг чухалчилдаг гэж ма­найхан хялбаршуулаад ойл­гоод ав­чихсан болохоос үнэн хэрэгтээ постмодерн дотор реалист урсгалууд өч төч­нөөн. Сүүлийн үед фор­ма­лизмыг реалист урс­гал гэж үздэг болсон. Гинз­бэрг гээд галзуу бит яруу найрагч бий. Одоо амьд байгаа Эйшбэри гээд том амьтан бай­на. Хэн хэнийх нь шүлгийг нь бариад үзээрэй. Шууд реализм үнэр­тэнэ. Реализм чинь шидэт реализм, сюрреализм гэсэн орчин цагийн үзэл са­нааны хамгийн зоримог хоёр том хувьсгалыг дотроо агуул­даг гэх мэтчилэн яриад бай­вал барагдахгүй. Эцсийн эцэст “изм” гол биш, “изм” хөөвөл яруу найрагч бүрийн тоогоор “изм” байх боломж­той. Тэгээд л өнөөдрийн яруу найргийг кон­тэмпорари гэсэн ганцхан ай сав дотор авч үзэж байгаа юм. Контэмпорари яруу найргийг ойлгож танихын тулд жаахан бэлтгэл хэрэгтэй, энэ ном тийм бэлтгэл болчих болов уу гэж найдаж байна.

-Таны яриаг сонсоход өнөөдрийн яруу найраг их л хэцүү, ойлгомжгүй бол­сон байх аа гэмээр сэт­гэгдэл төрж байна…
-Өө, үгүй шүү. Ойлгож барахааргүй харь гаригийн хэлээр бичигдсэн шүлэг гэж байхгүй шүү дээ. Уншаад л үз. Яахав, нэг биш удаа унших шаардлага гарч болох юм. Ойлгогдоно. Энэ бол ба­тал­гаатай. Ер нь яруу найраг уншиж ойлгоно гэдэг чинь өөрөө маш том боловсрол шүү. Манай зарим нөхдийн ярьдагч­лан хөгжингүй орнууд яруу найргийг аль хэдийнэ хогийн сав руугаа шидчихсэн гэж ойлговол тэрүүн шиг мунх­рал байхгүй.

-”Дэлхийн сонгомол яруу найраг” антолог дот­роосоо манай уншигчдад зориулан дөрвөн мөр хэ­лэхгүй юу?
-Нүүрсэн дээр гишгэхийн тулд би гутлаа тайлав
Нүцгэнээрээ чамайг тэврэхийн тулд арьсаа  тайлав
Чамайг хайрлахын тулд би биеэ тайлав
Чамд хувирахын тулд сэтгэлээ тайлав

-Гайхалтай. Хэний шүлэг юм бэ?
-Мэксикийн яруу найрагч Хайми Сабинэс. 1999 онд нас барсан, саяхны хүн. Ойлго­хын аргагүй юм алга л байгаа биз дээ? Гэтэл сэтгэлгээ нь ямар гүнзгий байна? Хайр дурлалын тухай ямар уран, энгийн мөрт­лөө гойд хэлж вэ.

-Энэ шүлгийг та ямар хэ­лээс орчуулсан юм бэ?
-Би испани хэл мэдэхгүй ээ. Миний найз Америкийн яруу найрагч Крис Мэррилл тэр Сабинэстэй ойр дотно байсан юм билээ. Тэгээд яг өөртэй нь ярьж суугаад, англи руу ямар ч алдаагүй орчуулга гаргасан гэсэн. Би Крисээс зөвшөөрөл аваад тэр орчуулгаас нь буул­гасан юм. Ер нь энэ антологт орсон шүлгүүдийн 70-аад ху­вийг нь англиас орчуулсан.

-Нийтдээ хичнээн яруу найрагчийн хэдэн шүлэг ор­сон бэ?
-Бүх цаг үеийн 100 гаруй яруу найрагчийн 300-аад шү­лэг байгаа. Хамгийн гол нь зөвхөн шилдэг яруу найрагч­дыг л хамруулъя гэсэн хатуу шалгуур тавьж сонголт хий­сэн. Бас яруу найрагч бүрийн тухай товч танилцуулга зүүж, тайлбар бичсэн байгаа. Эд­гээр 300-аад шүлгийн 5-6 нь өөр хүмүүсийн орчуулга. Д.Гомбожав агсны орчуулсан Уитмэний “Song of Myself”-ийг эхтэй нь мөр мөрөөр нь тул­гаж зассан. Мань хүн оросоор дамжуулж орчуулсан боло­хоор алдаа мадаг нэлээд байна лээ. Энд онцолж хэ­лэхэд, англи шүлгүүд дотор орчуу­лахад мөн л ярвигтай­гаараа гайхагддаг Колрижийн “Хуби­лай хаан”-ыг орчуулс­наа надад өгч, энэ антологтоо оруулахыг зөвшөөрснөөрөө миний ажилд дэм болсон дипломатч Д.Бям­баа гуайд талархах ёстой. Тэр хэцүү шүлгийг Бямбаа гуай үнэхээр сайхан буулгасан шүү. Нэ­гэнт талархал хэлснийх, энэ номыг ивээн тэтгэж хэв­лүүлсэн “Космо” ХХК-ийн ерөнхий захи­рал Б.Батбаа­санд бас чин сэтгэлээсээ баярласнаа танай сониноор дамжуулаад хэлчих­вэл болох уу?

-Болно оо, болно. Ер нь номын хишиг түгээнэ гэдэг ч ховорхон буянтай үйлс шүү. Сүүлийн үед манай бизнес­мэнүүд сайн ном ивээн тэтгэж гаргах болсон нь монгол­чуудын оюун санаанд оруулж байгаа бас л нэг хөрөнгө оруулалт юм даа.
-Тэгэлгүй яахав, тэр тус­маа өнөөдрийн энэ цаг үед, арил­жааны бус зорилгоор хийгдсэн номыг ивээн тэтгэнэ гэдэг ба­хархам сайхан хэрэг. Дашрамд хэлэхэд, зохиолч­доос жилдээ нэг удаа ном авч номын сан­гуудад түгээдэг Засгийн газрын төсөл байдаг юм. Тэр шал­гаруулалтад ивээн тэтгэсэн ном авахгүй гэсэн нэг хачирхалтай заалт бий. Зохиолч хүн номоо ул­сын бүх номын санд хүргэж, уншигч олонд түгээе гэвэл гар сунгасан бизнесмэнүүдээс нүүр буруулах ёстой гэж байгаа юм шиг. Уншигчдад сайн бүтээл хүргэх зорилгоор л гаргасан хөтөлбөр юм бол ивээн тэт­гүүлнэ үү, үгүй юу гэдэг нь гол биш, харин өөрс­дөө сайн номыг олж шалга­руулж чадаж байна уу, үгүй юу гэдэгтээ л илүү анхаарах ёстой. Энэ мэтийн амьдра­лаас тасархай зарим бодло­гоо уг нь эргээд харчихдаг, засч залчихдаг баймаар л байгаа юм даа. За, тэгээд өнөөдөр ном зохиолын тухай ярилцдаг сайд дарга нар ч байхгүй биз дээ. Тэр тусмаа одоо бүгд сонгуулиар өвчил­чихөөд, юун номтой мантай.

-Шинэ ном тань “Мон­голын сонгомол яруу най­раг”, “Монголын сонгомол өгүүл­лэг” антологуудтай хэвлэлийн ерөнхий шийд­лээрээ адилхан болжээ. Тэгэхээр бас “Дэл­хийн сон­гомол өгүүллэг” гэ­сэн ном араас нь гарах уу гэсэн хүлээлт уншигчдын дунд төрж магадгүй.
-Зориод суух юм бол ард нь гарчихаж болохгүй ч ажил биш. Одоогийн байдлаар дэл­хийн уран зохиолын түүхэнд үзэгдэл болсон гэгддэг өгүүл­лэгүүдээс арваад нь миний орчуулгаар энд тэнд хэвлэг­дэж гарсан байгаа. Гэхдээ орчуулга хийж сууснаас, романаа бичсэн нь надад илүү ирээдүйтэй л дээ. Тийм болохоор зохиол бичих ца­гаа­саа хумсалж, нэгэнт өөрөө уншчихсан зүйлээ бусад­тай хуваалцахаар ингэж зүтгэж суугаадаа харамсах үе гар­даг л юм. Гээд яахав дээ, хэн нэг нь үүнийг хийх л ёстой юм чинь.

Баастын Золбаяр