Бай­галь, цаг уурын өөрчлөлт, хэт дулаарлаас шалтгаа­лан ойн хортон шавьж эрс өсөх бол­жээ. Дээрх хортон шавьж нь ойн түймэр, хулгайчдаас дутуугүй модыг дахин сэргэх чадваргүй болгож сүйтгэ­дэг аж. Өнөө жил 68500 га газрын мод хор­тон шавь­жид идэгдээд байгааг мэр­гэ­жилтнүүд тоо­цоо­лон гаргажээ. Хор­тон шавьж­тай тэмцэх ажил бай­галь хамгаалалд нэлээд чу­халд тооцогддог байна. Энэ жил шавьж устгал хэр үр дүнтэй бай­сан талаар Бай­галь орчны яамны харьяа Ой усны хай­гуул судалгааны салбарын эрх­лэгч И.Доржоос тод­руул­лаа.

-Хортон шавьж устгах ажил хэзээнээс эхлэв. Одоо хэдэн хувьтай явж байна вэ?
-Ойн хөнөөлт шавьжтай тэмцэх ажил өнгөрсөн тавду­гаар сарын 24-нээс эхэлсэн. Улаанбаатар хотын ногоон бүс, Булган, Архангай, Төв Хэнтий, Хөвс­гөл, Завхан айм­гуудад устгал хийгдсэн бай­гаа. Одоогийн байдлаар 58300 га талбайд устгалын ажил хийгдээд бай­на. Агаараас "АN-2" онгоцоор устгах бодис цацсан. Энэхүү бодис нь байгальд ямар нэгэн хор хөнөөлгүй, хөрсөнд эрдэс баялаг болдог. Мөн орон нутагт үйлдвэрлэсэн бакте­рийн бэлдмэл ашигла­сан. Үүрэн шүршигч моторт хэрэг­сэл ашигласан нь нэлээд үр дүнтэй байлаа.

-Хэдэн төрлийн хортон шавьж байдаг вэ?
-Ойд олон мянган төрлийн шавьж байдаг. Бид зөвхөн модны хөнөөлт шавьжийг судалдаг. 600-гаад төрлийн шавьж, эрвээхэй модоор хооллодог. Үүнээс таван төрлийн эрвээхэй нь маш хортойд тооцогддог. Си­би­рийн хүр эрвээхэй, өрөөс­гөл хүр эрвээхэй, яковсоны төөлүүрч эрвээхэй, эгэл бий­рэн сүүлт эрвээхэй, бур­гас­ны бийрэн сүүлт эрвээхэй нь хамгийн хортой сүйтгэгчид юм. Дээрх эрвээхэйнүүд до­лоогоос наймдугаар сард эвцэлд ордог. Устгах хамгийн оновчтой хугацаа нь таваас долоо, наймдугаар сар юм. Шавьж нь байгальд маш хур­дан өсч, олшрох чадвартай амьтан. Тухайлбал, хоёр эр­вээ­хэйнээс 250-450 ширхэг өндөг гарч үр удмаа өгдөг байна. Гэхдээ байгаль дээр шавьжийн тоо толгойг багас­гадаг хүчин зүйлс олон байдаг. Биологи, цаг, уурын хүчин зүйлээс шалтгаалан тоо тол­гой нь цөөрдөг. Хэрвээ хортон шавьж, эрвээхэйг устгах дээрх хүчин зүйлс байхгүй бол шавьж нь нэг ми­ну­тын дотор дэлхийг бүрхэх чад­вар­тай гэж эрдэмтэд тооц­дог. Гэхдээ сүү­лийн үед цаг уурын өөрчлөлт, дулаар­лаас шалт­гаа­лан хор­тон шавьж хур­дац­тай өсөх ханд­ла­гатай байгаа. Тухайлбал, нарнаас ирж бай­гаа энерги тодорхой дам­тамж­тай байдаг. Нарнаас 12 жилд нэг удаа хамгийн их энерги ирдэг. Шавьж нь хам­гийн их энергитэй энэ үед олширдог юм. Гэтэл нарны энергийн давтамж сүүлийн үед өөрчлөгдөж таван жилд нэг удаа хамгийн их энергэ гаргаж байна. Энэ нь шавь­жийн хэт олшролыг хоёр дахин нэмэгдүүлж байгаа юм. Тиймээс шавьж устгах ажлыг улам эрчимжүүлж анхаарлаа хандуулах нь чухал байна.

-Хөрш зэргэлдээ ор­ноос элдэв хортон шавьж орж ирэх болсон гэлцэж бай­гаа?
-Гаднаас орж ирэхгүй. Харин байгаль дээр байдаг шавьжийн тоо толгой, төрөл нь өөрчлөгдөн нэмэгдэж бай­гаа юм. Шавьж нь хөгжлийн дөрвөн үе шатыг дамждаг. Хамгийн идэвхтэй үедээ мо­дыг идэж, хоосолдог. Энэ үедээ амьдрах энер­гээ олж авдаг учир маш хов­дог. Дараа нь хүүхэл­дэй­гээ гаргана. Энэ үедээ тайван байдаг. Идэвх­тэй үе нь тавдугаар сарын дундаас есдүгээр сар хүртэл юм. Энэ үед мод ногоон, үр­жил шим сайтай байдаг. Хам­гийн гол нь идэгдсэн мод дахин сэргэхгүй. Хортон эрвээ­хэй­нүүд нь навч шил­мүүсээр, холтос модлогоор, үндсээр хооллодог гээд ял­гаа­тай. Шавьжид идэгд­сэн мод ямар ч шим шүүс байхгүй хатаж хорчийдог. Өөрөөр хэлбэл, дахин сэргэх чадвар­гүй бол­но гэсэн үг. Ингэж идэгдсэн модыг дээрээс нь харахад улаан хүрэн өнгөтэй харагд­даг.

-Хортон шавьж устгахад хэдий хэмжээний хөрөнгө шаардлагатай вэ?
-Хортон шавьж усгах аж­лыг улсын төсвөөс хэрэг­жүүлдэг. Энэ жил 650 сая төгрөг улсын төсвөөс батал­сан. Үүгээр 58300 га талбайд тэмцлийн ажлыг хийсэн. Одоо цаана нь 30 мянга гаруй га газар үлдсэн. Гэхдээ энэ бол зөвхөн судалгаанд хам­рагд­сан газрууд юм. Бидэнд уулын ам болгоныг хортон шавьжид идүүлсэн эсэхийг шинжлэх хөрөнгө мөнгө хү­рэл­цээгүй. Зөвхөн идэвхтэй идэгдсэн газруудад тэмцлийн ажил хийж байгаа. Өнгөрсөн жил энэ ажилд 200 сая төгрөг гаргасан. За­рим жил 100 саяыг төсөв­лө­­сөн үе ч бий. Энэ нь хязгаарлалт бүрэн хийхэд хүрэлцээгүй байдаг.

Х.Цэнд-Аюуш