Буддын шашны тэргүүн XIҮ Далай лам 50-иад жилийн өмнө тагтат Лхасын сэрүүн ордноосоо дайжин Гималайн уулсын хормой, хөндийд буусан өтгөн манангийн дун­дуур 20 гаруй мянган дагуул­тайгаа “алга болж”, Энэт­хэгийн зүг дүрвэн одсоноос хойш анхан удаа Түвдэд хамгийн зоригт цуст тэмцэл өрнөснийг дэлхий нийт мэ­дээд сар гаруй болж байна.

Зурагтын дэлгэц, интернэ­тийн вэб сайтуудын видео хуудаснаас цэнхэр, шар, улаан судалт төрийнхөө дал­бааг нөмөрсөн гар хоосон лам, залуухан түвдүүд БНХАУ-ын байн­гын армийн шүдээ хүр­тэл зэвсэглэж, шилэн бамбай барин хуяг дуулга эрүүв­чил­сэн дайчдын өмнөөс “Free Tibet” гэсэн хоёрхон үгээр “дайтаж”, бурхны номын дуу уянгалж амарлингуй, тайван байсан Лхасын гудамжууд цусанд бялдан буй нь хараа эсгэнэ. Аригуун гэгээн Жохан хийд үүдээ таг хааж, алдар цуут Будалин ордон ширүүн тулааны утаанд умбажээ.

Бээжингийн эрх баригч­дын албан ёсны мэдээгээр, “босогчид” 18 энгийн номхон иргэний амь насыг бус­ниул­сан, хууль ёсны засгийн эр­хийг булаах гэж оролдсоных нь төлөө тэднийг хүчний байгуул­лагууд баривчлан хорьсон гэж мэдээлсэн. Ха­рин хүн төрөлхтний “нүд, чих” болсон нэр хүндтэй хэвлэл, мэдээ­лэл хийгээд хил хяз­гааргүй сэтгүүлчдийн мэдээ­гээр бо­согчдын 80 орчим нь үрэгдсэн гэж байгаа. Харин Түвдийн хөөгдмөл Засгийн газрын интернэтэд тавигдсан мэдэгдлээр амь үрэгдсэн босогчдын тоо 150-д, шарх­дагсдын тоо 1000 орчимд хүрч, баривчлагдсан хүний тоо 1000 хол да­ваад байгаа бололтой.

Залуу лам нар “Түвд эрх чөлөөгүй байна” хэмээн арай­хийн тэнд очсон олон улсын сэтгүүлчдэд уйлалдан хэлж байх юм.

Түвдийн залуучуудын бос­­лого монголчууд бид­ний төсөөлж буйгаар зөв­хөн тийм, улс төрийн л учир шалт­гаантай гэж үү. Тэр бослого Түвдийн тус­гаар тогтнол, Түвдийн эрх чөлөө, хүний эрхийн асуу­дал юм гэж үү?

Үгүй байх аа. Үгүй ядах­наа 100 хувь тийм биш нь лавтай болсон бөгөөд ийм явдал болох нөхцөл өнгөр­сөн зунаас бүрдсэн гэдгийг учир мэдэх хүмүүс гадар­ла­даг.

Түвдийн автономит муж 2.4 сая хүн амтай, түүнээс 134 мянга нь (Энэтхэгт 100 мянга, бусад нь Персийн булан ба Европын орнуудад) хилийн цаана цагаачлан амь­дардаг юм байна. Хэдийгээр БНХАУ-ын удирдлага уг ав­тономит улсыг (өөрсдийнх нь албан ёсны нэр томъёогоор бол мужийг) бүрэн хараат болгоод 50 гаруй жил өнгөр­сөн ч тэнд дөнгөж 200 орчим мянган хан үндэстэн (цэрэг, армийнхныг оролцуу­лахгүй­гээр) оршин суудаг. Олонхи нь Түвдийн байдлыг “илбэн тохинуулах, хоцрогдсон түв­дүүдийг гэгээрүүлэх ариун үүрэгтэй” очсон засаг захир­гааны ажилтан байдаг. Бичиг үсэг сурчих насанд хүрсэн түвдүүдийн ердөө л тэн хагас нь халтар хултар унш­дагийг бодолцвол хятадууд тэнд 57 жилийн колончлолын хуга­цаанд ямархуу “мая­гийн” гэгээрэл явуулсан нь тодор­хой. Хаа очиж тэнд хятадууд цөөхөн суурьш­саар ирсэн. Сарлаг хариу­лах, бурханд мөргөхөөс өөр ажилгүй бай­даг нь ч үүнд нөлөөлдөг биз.

Гурван жилийн өмнөөс Түвд рүү өндөр уулсын хяр дагуулан төмөр зам тавьсан. Чухамхүү энэ үеэс эхлэн Түвдэд хандах Хятадын уламж­лалт бодлого өөрч­лөг­дөж, шинэ эзэрхийллийн эх­лэл тавигдсан юм. Ингэхийн тулд түвдүүдийн хамгийн ариун нандин зүйл болох уламжлалт шашин шүтлэгийг нь гартаа авах хэрэгтэй гэж үзсэн. Чухамхүү өнгөрсөн зу­наас эхлэн Буддын шашныг гартаа авах анхны алхмаа хийсэн нь саяын бослогыг дуудсан хэмээн үзэж болно. Амьд Будда нар буюу Буддын шашны хутагт хувилгаадын хойт дүрийг тодруулах ажлыг зөвхөн Хятадын Зас­гийн газрын зөвшөөрлөөр хийхийг шинэ хуулиар зохи­цуулж, 2007 оны есдү­гээр сарын 1-нээс хүчин төгөлдөр болжээ. “Амьд дүр”-үүдийг тодруулах тухай 14 зүйлт дүрмийн дагуу Төрийн зөвлөлийн Шаш­ны хэрэг эрх­лэх хороо уг ажлыг гардан удирдах болсон.

Ийнхүү бараг 3000 жилийн өмнөөс мөрдөгдөж ирсэн Буддын шашны зан үйлийн хамгийн нарийн нандин үйл ажиллагаа Бээжингийн гарт орлоо. Гэхдээ энэхүү даран­гуйл­лын эрхээ сая л хууль­чилж байгаа болохоос биш ил, далдуур бол шашных нь до­тоод хэрэгт орол­цон хутган үймүүлж, дээд мяндагтай санваарт­нуудыг эвд­рэл­цүүл­дэг арга нь бүр 1950-иад оны дунд үеэс эхтэй. Мао Зэдун Банчин Богдыг Далай ламтай харгал­дуулж, ХКН-ын ТХ-ны гишүү­нээр сонгож байсан гашуун туршлага ч бий. 1989 онд на­сан хутгийг үзүүлсэн X Бан­чин Богдын хойт дүрийг шаш­ныхаа нарийн ёс жаяг, нууц бэлгэ тэмдгийн түлхүү­рээр Түвдэд тодруулсныг 1995 онд Далай лам баталсан ч Хята­дын Засгийн газар хүчингүй болгож, өөрийн ха­туу хянал­тын дор дахин тод­руулсан. Гэвч тэдний тод­руулсан хойт дүрүүдийн та­лаар эцсийн шийдвэр гараа­гүйгээс гадна түвд сан­ваарт­нууд, сүсэг бишрэлтнүүд хүлээн зөв­шөөрч чадахгүй байгаа. Ха­рин Далай ламын тодруулсан XI Банчин Богд сураггүй бо­лоод олон жилийн нүүр үзэж байна.

Дээр өгүүлсэн Шашны хэрэг эрхлэх хорооны тавду­гаар тогтоолоор XIҮ Далай ламын хойт дүрийг тодруу­лахыг хориглосон нь сүсэгт­нүүдийн дургүйцлийг ихэд хүргэсэн нь ойлгомжтой. Хэ­дий­вээр Далай лам өөрийнхөө дүрийг өөрөө тодруулна, ямар ч байсан Хятадад эргэн төрөхгүй (Хутагт хувилгаад бээр хаана, яаж төрөхөө сайн мэднэ дээ) гэдгээ хэд хэдэн удаа мэдэгдсэн ч дур­дагдаж буй тавдугаар тогтоол гэгчийн дагуу бол хилийн чанадад тодорсон ч түүнийг нь Хя­тадын Засгийн газар хүлээн зөвшөөрөхгүй учраас оройн дээд шүтээндээ залби­рах, буддистуудын үзэл са­наа­ны эцэг болсон амьд бурхнаа тахин шүтэх, тэр эрхэм бээ­рийнхээ гэгээн сургаалыг сонордох эрхийг нь зөвхөн түвдүүдэд байту­гай, дэлхийн буддистуудад шууд хоригло­сон хэрэг. Энэ бол энгүүнээр хэлэхэд, эц­гийгээ хүндэт­гэхийг хүүд нь хориглохтой агаар нэгэн буюу. Аливаа ард түмний хамгийн аригуун нан­дин шү­тээнийг доромжлох нь түрэмгий хэрэг. Хятадын Зас­гийн газрын зүгээс “Далай ламын бүлэг олимпийн үеэр алан хядах ажиллагаанд бэлт­гэж байна” хэмээн гүтгэж байна. Эрхэм нандин шүтээн, шаш­ны­хаа “эцэг”-ийн дурс­галыг амиараа ч хамгаалахад бэл­хэн байдаг лалынхныг бодвол буддистууд угаасаа номхон дөлгөөн сургаалтай, алан хядах үйл ажиллагаа явуулах байтугай, сохор хорхойн амийг ч хороохыг цээрлэдэг болохоор тиймэрхүү зүйл хийнэ гэдэг нь хэр үнэм­шилтэй байх вэ.

Энэ бүхнээс дүгнэлт хий­гээд үзвэл Түвдийн залуу­чуудын бослогыг улс үндэст­нийхээ тусгаар тогт­нол, эрх чөлөөний төлөөх тэмцэл, аль эсвэл хүний эрх, бүр болиод хөгшин, залуу лам нарын шашны сургалтын ар­га бари­лын зөрүүтэй холбон тайл­барлах нь мөн чанарыг нь хэтэрхий наагуур ойлгож буйн шинж юм. Олимпийн ууланд нарнаас бамбар асаах үеэр Түвдийн салан тусгаар­лагчдын өдөөсөн гэх эмх замбараагүй явдал ч, дур­даг­даж буй хөгшин, залуу лам нарын зөрчилдөөнийг ч хаа нэгтээгээс зориуд зохион байгуулсан хэмээн сэжиглэж болох талтай гэж гадаа­дын зарим вэб сайтад бичиж буй. Хятад шиг сепаратист том гүрний доор нэгэн жар­ныг өнгөрүүлж буй Түвдийн ард түмэнд тусгаар тогтнол, иргэдийн эрх чөлөө гэдэг зүгээр л “үлгэр” болсон гэвэл хэтрүүлэг биш.

Харин түвдүүдийн хувьд үндэсний соёл, ахуйн хийгээд шашны өвөрмөц өв уламж­лалаа авч үлдэх нь нэн тул­гамдсан асуудал. Соёл үгүй бол ард түмэн үгүй. Тэдний хувьд шашин гэдэг бол цорын ганц соёл нь, Далай лам бол “төрсөн эцэг” нь. Банчин Богдыг үгүй хийчихлээ, одоо Далай ламыг нь үгүй хийчих­вэл Түвдэд соёл “сохор, дү­лий” болно гэхэд хилсдэхгүй. Түвдийн хэрэг явдлыг зүр­хэндээ шар ус хуруулан хүлээн авах ёстой улсын нэг бол манайх мөнөөсөө мөн. Энэтхэгт анх төрөн дэлхийн талыг эзлэн тархсан Буддын шашин хамгийн сайнаар идээ­­шин дассан, зан заншил, суртахуун соёлынх нь нахиа найлзуур бүхэнд салшгүй нягтаар үндэс юүгээ шигт­гэсэн ард түмэн гэвэл Түв­дийн дараа монголчууд л нэрлэгддэг билээ. Тэр ч бүү хэл, өнөөдрийн Хятадын эрх баригчдын зүгээс хойт дү­рийг нь тодруулахыг тас хориод байгаа Буддын шаш­ны тэргүүний алдар цолыг ч монголчууд анх удаа өгсөн байдаг.

Билгийн тооллын X жарны шар бар жил буюу аргын 1578 онд Түмэдийн Алтан хаан Цоба (одоогийн Хөх нуур) хэмээх газарт Түвдийн шаш­ны тэргүүн, “Богд бүхнийг мэдэгч” хэмээх цолтой Сод­ном­жамц ламтай найрсан учралдаж ахуй цаг дороо Монголд дэлгэрэх шашны ёс зүйн цаазыг боловсруулсны дараа ламтан бээрт “Очир дарь Далай лам” хэмээх цолыг өргөснийг Монголын түүхийн тулгуур бичгүүдэд, тухайлбал Саган Сэцэний “Эрдэний товч”-д (УБ хот. 1960 он. Уйгаржин монгол үсгийн хэвлэл. 252-254-р тал) үлдээжээ. Тэгэхээр, Эйнш­тейн, Фройд зэрэг оюу­ны суутнууд гүн ухааны сур­гаалынх нь мөн чанарыг ойлгоод юмс үзэгдлийн мөн чанарыг тайлбарлахдаа ашиг­ладаг байсан, эдүгээгийн соёл урлагийн одууд ээлж да­раалан сахил суртахууныг нь хүлээн авах болсон Буддын шашны тэргүүний цолын “па­тент” монголчуудад өмчлөгд­дөг байх нь. Хэрвээ объектыг нь үгүй хийх (махан бодын утгаар нь биш ч гэсэн) гэж байгаа бол монголчуудын өргөсөн цол давхар устана. Цол устах нь яахав, Буддизм “хазгар доголон” болно. Тэр ч байтугай, IҮ Далай лам Ён­донжамц бээр Монголоос тодорсныг, Чингис хааны дүү Хавт Хасарын удмынхны гэрт төрснийг бид мартах ёсгүй. XIII Далай лам Английн эзлэн түрэмгийл­лээс зугтан Мон­голд ирж хич­нээн сар орогнож байсныг эргэн санаваас зо­хилтой. Бүр даварвал, Ганга мөрний эр­гээс олдохдоо өөрий­гөө тэн­гэ­рээс заяатай хэмээн дээш нь заасан Түв­дийн хүзүүн сандалт хааны удам Бөртэ Чину л “тэнгис далайг гатлан ирж”, Лев Гу­милевын онолоор бол, мон­голчуудыг этнос болгосон бус уу?

Энэ бүхнийг эргэцүүлээд үзвэл, Бурхны шашныг тө­рийн зонхилох шашин болгоё хэмээн тунхаглаад байгаа ҮШН-ынхан ихээхэн алсуур бодлоготой нь мэдрэгдээд байгаа юм. Буддын (энд Бурх­ны гэж унших нь зүйтэй) шашны хутагт хувилгаадыг, Бээжингийн эрх баригчдын томъёолсноор “Амьд Будда” нарыг зөвхөн Хятадын эрх баригчдын зөвшөөрлөөр тод­руулах шийдвэр гарсныг тэд мэджээ. Тэр ч бүү хэл, Говийн Ноён хутагтын зургадугаар дүрийг Хятадын хуулийн дагуу Хятадад саяхан тод­руулсныг бас мэджээ. Очиж очиж монголчуудын хамгийн хайртай Данзанравжааг маань шүү! Тэр ч бүү хэл Монголын тодроогүй байгаа хутагт хувилгаадыг “судлах “ тусгай ажлаар хэдэн түвд лам яг энэ өдрүүдэд манайд ир­чи­хээд байгаа гэсэн мэ­дээ­лэл ч байна.

Хутагт, хувилгаадын хойт дүрийг тодруулна гэдэг бол аль нэг намын төв хороо, тэр тусмаа шашингүйчүүдийн намын төв хороо шийддэг ч, зан үйлийн нарийн ширийн нууц тэмдэг биш, ард түмэн хүндэлж байгаад залчихдаг ч захын хүний маханбод биш, эсвэл хэн нэгэнд бэлэглэдэг хэргэм зэрэг биш. Энэ бол сүнс нь хаашаа шилжсэнийг тодруулдаг Бурхны шашны “шинжлэх ухаан”.

Хэрвээ Түвдийг бүрэн хятадчлахын тулд соёлыг нь устгах далд зорилт тавиад эхэлсэн бол, соёлыг нь устгах далд зорилгоор шашныг нь багалзуурдах гээд байгаа юм бол монголчуудын соёлын салшгүй хэсэг байтугай, ба­раг язгуур нь шахуу болон хувирсан Бурхны шашнаа хэрхэн авч үлдэх арга нь ҮШН-ынхны удирдлагын тол­гойд аль хэдийнэ эргэлдэж байсан болж таарлаа. Аливаа сөрөг үзэгдлийн талаар “Ор­сон борооны хойноос цув нөмрөв” гэгчээр болоод өн­гөр­сөн хойно нь хашгирах биш түүний өөдөөс ямар ерөндөг хэрэглэж болох вэ гэдгийг урьдчилан эргэцүүлэх нь хүмүүний ухааны хэр хэмжээний шалгуур. Чухам­хүү энэ үзлийн дагуу ҮШН-ынхан Түвдэд явуулах гээд байгаа шашны соёлын эсрэг их Хятадын бодлогын ерөндөг болгож Бурхны шашныг төрийн зонхилох шашин бол­гох санал дэвшүүлсэн биз ээ.

Язгуур шашныг үндэсний үзлээс салангид үзэж хэзээ ч үл болох. Тонгоруулаад хэл­бэл, үндэсний үзлийг язгуур шашнаас салгаж хэзээ ч үл болъюу. “Хүмүүнийг хураая гэвээс эхлээд сэтгэлийг нь хураа. Сэтгэлийг нь хураа­ваас бие нь хааш одох” хэ­мээсэн мэргэн ардын маань цэцэн сургаал чухамдаа үүнийг сануулсан байж ма­гад­гүй. Энэ бол хайр дур­лалд ч, хамжлагат ёсонд ч, сүсэг бишрэлд ч адилхан л хамаатай гүн ухаан.

Юм гэдэг нээрээ нарийн шүү.

Ж.Нэргүй