Лондон хот дахь хяналтын шатны шүүхийн эртний ба­рилгад ороход шүүгчийн явах зам, коридор, өрөө тасалгаа нь тусгай буюу бусад хэн­бугай ч улаан хивс дэвссэн замаар явах болон нэвтрэх эрхгүй байдаг.
Оюутан байх үедээ ийнхүү Английн уламж­лал, дэг соёлыг харахдаа шударга ёс гэдэг дан ганц шүүгч эсвэл хууль тогтоомж биш, энэ бол нарийн зохион байгуулсан, өөрийн гэсэн түүхэн замналтай бүхэл бү­тэн соёлжсон тогтолцоо юм гэдгийг ухаарч билээ. Шүүгч хүн тусгай замаар явж, тусгай өрөөнд сууж, тусгай өмсгөл өмсч байгаа нь ихээхэн зар­дал шаардсан, хэлбэрийн төдий юм шиг санагдавч чухамдаа хараат бус, шудар­га шийдвэр гаргах нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа нь энэ. Иргэд ч шүүгчийг хүндэлж, түүнд итгэдэг.
Шударга ёс гэдэг бий болгоход өөрөө их үнэтэй боловч нийгмийн дотоод нэгд­мэл чанар, тэгш нөхцөл бо­ломж, эрх чөлөө, аюулгүй орчин, итгэл найдвар, дэг, эмх замбараа зэрэг нийгмийн амин чухал хүчин зүйлийг бүрдүүлдэг онцгой үүрэгтэй аж. Шударга бус явдал газар авах тусам нийгмийг бүрэл­дүүлэгч суурь багана ганхах­тай адил бөгөөд төрд итгэх итгэл алдрах, хуулийг дээд­лэхгүй байх, эмх замбараагүй байх, өөрчлөлт шинэчлэлтийг шаардах зэрэг олон үр дага­вар гардаг нь өнөөгийн манай нийгэмд илэрхий харагдаж байгааг та бид мэднэ. Шудар­га бус байдал нь дан ганц нийгмийн асуудал бус эдийн засаг, байгаль орчин, эрүүл мэнд зэрэг бусад бүх салбарт хөгжлийг саармагжуулах нө­лөө үзүүлж байдаг нь шинж­лэх ухаанд хэдийнэ нотлогдсон бөгөөд улсын хөгжлийн бод­логод энэхүү уялдаа холбоог анхаарахгүй, тооцохгүй бай­хын аргагүй юм.
Шударга ёсны тогтолцоо нь Монголын төрийн бодлогод тэргүүлэх байрыг төдийлөн эзэлж чадахгүй байгаагаас нийгэмд бухимдал, айдас, үл итгэсэн байдал газар авч, гэмт хэрэг, архидалт, биеэ үнэлэх явдал өсөн нэмэгдэж, иргэд нь гадаад руу дайжиж, авлига, гадуурхал, ядуурал зэрэг бүхий л сөрөг үзэгдлүүд бидний өдөр тутам болоод удаж байна. Нийгэм нь “то­моохон өвчин” туссан боло­хыг харуулах мэт байнга ямар нэгэн “сенсаацтай” (хадгаламж зээлийн хор­шоодын дампуурал, авлигын хэрэг гэх мэт) үйл явдал өрнөж, нийгэмд хохирч туйлдсан, итгэл алдарсан, бухимдсан хүмүүсийн тоо нэмэгдсээр байгаа нь туйлаас эмгэ­нэл­тэй.
Хүмүүсийн амьдрах ор­чин аюулгүй, хүчирхийлэлгүй байх, иргэн төвтэй нийгэм бүрэлдэн тогтоход төрөөс тэргүүлэх ач холбогдол өгч, зөв зүйтэй, урт хугацааны бодлого, хөрөнгө оруулалт, хяналтыг зохион байгуулах нь нэн тулгамдаж байна. Үүнд улс төрийн хүсэл зориг, тууш­тай бодлого хамгаас илүү чухал байгааг парламентын болон Засгийн газрын гишүүд болгооно биз ээ. Үүнийг өгүү­лэхдээ миний бие нэг талаас уг асуудалд анхаарах шаард­лага хичнээн их байгааг ха­руу­лах, нөгөөтэйгүүр хэрхэн шийдвэрлэх арга замууд байж болох талаар санал солил­цохыг хүссэн.
Юуны өмнө хэдэн жишээ татъя. Социализмын үед орон сууц, гэр хорооллын гудам­жаар эргүүл гэсэн бичигтэй дэг журам, аюулгүй байдлыг хангах, урьдчилан сэргийлэх үүрэг бүхий цагдаа хоёр гур­ваараа явдаг байсныг тэр үеийнхэн сайнаар дурсан санадаг. Өнөөдөр олон улсын стандартаар хөгжилтэй ор­нуудад 300 хүн тутам нэг цагдаа ногдож байхад Монгол Улсад 1000 хүнд ганц цаг­даатай байна. Дүүргийн мөр­дөн байцаагч нэг удаадаа гурваас таван хэрэг дээр ажиллах ёстой байтал гуч гаруй хэргийг мөрдөж (энэ хүнээс чанартай ажил, соёл­той харьцааг шаардаж болно гэж үү?), дангаараа мөрдөн байцаалт хийх өрөө тасал­гаагүй тул хоёр гурваараа нийлж байцаалт явуулж бай­гаа нь энэ хүний ажлын ачаа­лал хэрээс хэтэрсэн, бай­цаагдаж буй хүний хувийн нууцыг хамгаалах нөхцөл амьдрал дээр байхгүй байгааг харуулж байна. Нийгмийн харилцаа өөрчлөгдөж, арван долоон жил чөлөөт зах зээл хөгжиж буй манай улсад гэмт хэрэг, захиргааны зөрчил зэрэг асар нэмэгдэж, цагдаа “босч өндийх” боломжгүй болтлоо ажлын ачаалалтай, байнгын дарагдаастай, цаг наргүй, хоол ундгүй ажиллаж байна. Жишиж хэлэх юм бол сүүлийн жилүүдэд нийслэл хотын зам дээрх машины тоо, ачаалал асар их нэмэгдсэн ч цагдаагийн тоо үүнтэйгээ харьцуулахад нэмэгдээгүй. Тэгсэн хэрнээ цагдааг дайч­лах, тэртээ тэргүй их байгаа оногдсон ажил үүргээс нь салгаад жагсаал цуглаан, зочид төлөөлөгчдийн хамгаа­лалтанд гаргах явдал мундах­гүй, гэмт хэрэг, архидалт, биеэ үнэлэх гээд нийгмийн бүхий л болж бүтэхгүй асууд­лыг цагдаа дангаараа шийд­вэрлэх үүрэгтэй мэт, нөөцөөс нь давсан их ачааг нуруун дээр нь үүрүүлдэг. Тэгтлээ цалин хөлс нь хаанаа ч хү­рэх­гүй, нийгмийн асуудал нь орхигдсон, статистикаар хам­гийн залуугаараа хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлж буй мэр­гэжлийн хүмүүс. Ядаж гэрэл гэгээтэй юмуу гэмээр цагдааг бэлтгэдэг сургууль болох Цагдаагийн академийн сур­галтын бааз, боломж нөхцөл, хичээлийн байр нь Монголын цагдааг сургадаг гэхэд үнэ­хээр харамсмаар доройтолд байх юм.
Криминалистик шинжил­гээний үзлэг хийх багаж хэ­рэг­сэл нь хүрэлцээгүй, хоц­рогдсон, дотоод аюулгүй байдал, гэмт хэрэгтэй тэм­цэхэд асар чухал үүрэгтэй орчин үеийн мэдээллийн сан, тоног төхөөрөмж, шинжлэх ухааны дэвшил нэвтэрч ча­дахгүй байгаа шүүхийн шин­жилгээний салбар мөн л хүнд­хэн байдалд байна. Нэг хүнд ногдох шүүх эмчийн тоогоор мөн л олон улсын стандартаас хэд дахин бага, ачаалал ихтэйн дээр ажиллах нөхцөл, цалин хөлс, урам­шуулал үгүй. Ажиллах сонир­холтой хүн олдохгүй бас тогтвортой ажиллахгүйн зов­лон­той. Тэгтэл иргэд төрөөс чанартай шуурхай үйлчилгээ, шударга, хараат бус байдлыг шаарддаг. Орон нутаг, сум­дад шүүхийн шинжилгээ бүр ч хүндрэлтэй, цаг хугацаа алдах, унаа машингүй, буруу зөрүү шинжилгээ гарах нь энүүхэнд, эцэст нь иргэд хохирсоор үлддэг.
Энэ мэтчилэн хил хам­гаалах, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх, архив зэрэг хуу­лийн байгууллагуудын хүчин чадал мөхөсдөж, техник тех­нологи, хүн нь хоцрогдож, барилга байшин нь мөөгөн­цөртөн нурж, өөрсдийнхөө нүсэр аппаратыг чадан ядан аргацааж, нийгмийн хурдац­тай хөгжлийг гүйцэж амжихгүй туйлын ядмагхан байдалд байна. Хууль сахиулах бай­гуул­лагуудын эдгээр асууд­лыг шийдвэрлэхгүйгээр ний­гэмд шударга ёсыг тогтоох, амьдрах аюулгүй, дэг журам­тай орчинг бий болгох бо­ломж­гүй. Хоёр сая гаруй хүн амтай манай улс нийт хориг­догсдын тоогоор Ази тивд эхний аравт орж, гэмт хэр­гийн дийлэнх нь ноцтой, бал­мад болж байгаа нь түгшүүр биш гэж үү. Улсаас бод­лого­тойгоор хөрөнгө хүч зарж, хуулийг дээдэлдэг, сахидаг, хүчирхэг, чадварлаг хууль сахиулагч байгууллагатай, тогтвортой нийгмийг төлөв­шүүлэх нь шилжилтийн бэрх­шээлтэй нэгэн үеийг давж, одоо чадварлаг, чинээлэг улс орныг хөгжүүлэх гэсэн тэр­хүү зорилгод тэргүүн ээл­жинд нийцэх болов уу. Хууль сахиулах байгууллагуудын оновчтой бүтэц зохион бай­гуу­лалт, орчин үеийн бодлого, шинжлэх ухаанч хандлага, боловсронгуй техник тех­нологи, мэргэшсэн хүний нөөц, үр дүнтэй үйл ажил­лагааг бий болгоход хэдий­гээр ихээхэн хөрөнгө хүч шаардах боловч, эргээд ний­гэм, эдийн засгийн хөгжилд маш чухал хөшүүрэг болж, нийгмийг эрүүлжүүлж, иргэ­дийг амгалан тайван амьдрах, эрх чөлөөгөө аюулгүй ор­чинд эдлэх боломж нөхцөлийг хангаж байдгийг үнэлж ан­хаарах цаг болжээ.
Бодлогын шинэчлэл
Ардчилсан үзэл баримт­лал нийгмийн бүх салбарын бодлого, хэрэгжилтэд биел­лээ олтлоо цаг хугацаа шаар­даж байгааг монголчууд өөрийн биеэр амсч ирсэн. Хууль сахиулах байгуул­лагууд нийгмийн шинэ харил­цаанд ажиллаад тодорхой хэмжээгээр шинэчлэгдэж, арван жилийн өмнөх нөхцөл байдалтай харьцуулахад өнөө­дөр тодорхой ахиц дэв­шил гарсан. Хэдий тийм бо­ловч дээр өгүүлсэнчлэн хууль сахиулах байгуулла­гуудын шинэчлэл цогц, ул суурьтай, хүртээмжтэй, ор­чин үеийн байж чадахгүй байгаагаар үл барам нийг­мийн сөрөг үзэгдлүүд газар авсан, үүнийг хууль сахиулах байгууллага одоогийн хүчин чадлаар шийдвэрлэх боломж­гүй байна. Тэгэхээр шинэт­гэлийн үйл явцад дүгнэлт хийж, асуудлыг “дусал дус­лаар” шийдсэн үгүйн дунд “урсгалаар” нь явуулах бус эрчимтэй, шийдэмгий, томоо­хон реформын хэмжээнд арга хэмжээ авах нь энэ улс орныг өнөөгийн арчаагүй, сул дорой байдлаас гаргах ганц гарц юм.
Хууль сахиулах байгуул­лагуудын өнөөгийн дүр зур­гийг харахад асуудлууд ихэвч­лэн явцуу хүрээнд, “гал унтраах” маягийн нэг удаа­гийн, мөнгөгүйн улмаас дан­даа хагас дутуу хийгдэж, шинжлэх ухаан, судалгааг төдийлөн үндэслэдэггүй бо­лох нь харагддаг. Бодлогын хэмжээнд орчин үеийн чиг хандлагыг иж бүрнээр судалж нэвтрүүлэх, тэр хэмжээгээр дэд бүтцийг хөрөнгө, чад­варлаг боловсон хүчнийг бүрдүүлэх нь дутмаг байгаа нь ажиглагдаж байна. Дараахь бодлогын шинжтэй өөрчлөл­тийг эхний ээлжинд бидний хандлага, сэтгэлгээнд бий болгох, үүнтэйгээ нийт зохион байгуулалт, дэд бүтэц, үйл ажиллагаагаа уялдуулах нь нэн шаардлагатай гэж үзэж байна.
Иргэн төвтэй бодлого, дэд бүтэц, хандлагыг хөг­жүүлье. Иргэн болон нийг­мийг гол баялаг гэж үзвэл энэ баялгийн төлөө нийт бодлогоо хандуулан ажиллах, ингэхдээ өөрийнх нь оролцоо, хүчээр хамтран хамгаалан хөгжүү­лэх арга зам ардчилсан ний­гэмд тохиромжтой. Тухайл­бал, олон нийтийн цагдаа (community-policing) гэсэн ойлголтыг цагдаагийн сал­барт хөгжүүлэх, ингэснээр цагдаа иргэн, түүний ахуй, орчинд нь ойр байж, иргэний ойр зуурын асуудалд хүр­тээмж­тэй, шуурхай хандаж, иргэд түүнд итгэж, гэмт хэр­гээс сэргийлж бас амьдрах орчин аюулгүй болох боломж­той. Жишээ нь Английн цагдаа тухайн хариуцсан нутаг дэвс­гэр­тээ амьдардаг хөгшчүү­лээ өдөрт нэг эргэж тойрох, сургууль тарах үеэр тэр ха­виар эргүүл хийх гэх мэт байдаг нь иргэддээ үнэхээр ойр, тэдний аюул ослоос хамгаалах ганц итгэл найдвар болдог. Түүнчлэн гэмт хэр­гээс урьдчилан сэргийлэх болон тэмцэх, хохирогчийг хамгаалах зэрэг олон асуу­далд иргэдийн оролцоог нэ­мэгдүүлж, хамтран ажиллах боломжийг зөв зохистой зо­хион байгуулбал нэг талаас цагдаагийн ачаалал багасч нөгөө талаас иргэд илүү ухам­сартай, нийгэм илүү нэгд­мэл, нэгэн зорилгод хамт­ран зүтгэх уур амьсгал бий болно.
Үүнтэй адил хорих ангийн хүрээнд нийгэмшүүлэх тог­тол­цоог иж бүрнээр бий бол­гох, олон нийтийн байгуул­лагуудад төрийн зарим чиг үүргийг шилжүүлэх, хил хам­гаа­лах салбарт хүртэл ир­гэний хүч, идэвх санаачи­лгыг ашиглах зэрэг олон талаар уян хатан, төрийн “мэргэн ухаанаар” хандвал нийгэм хөгжих, бо­ловс­ронгуй болж хөгжих бололцоотой.
Хөрөнгө оруулалтыг дэм­жих, санхүүжилтийн уян хатан бодлого. Төсвийн байгуул­лагуудын өнөөгийн чадавхи, үйл ажиллагаа хө­рөнгө мөн­гөний дутагдлаас шууд ха­мааралтай байна. Хууль са­хиу­лах байгуул­лагуудад сүү­лийн жилүүдэд ачаалалтайгаа харьцуулахад хөрөнгө оруу­лалт байнга ду­таг­даж ирснээр шинжлэх ухаан, технологийг хөгжүүлэх нь битгий хэл хэс­гийн цагдаа­гаа ажлын дулаан байраар хангаж чадахгүй явж байна. Нэгэнт төсвөөс шаард­лагатай хөрөнгийг гаргах боломжгүй байгаа нөхцөлд тухайн бай­гуул­лагууд өөрий­гөө тодорхой хэмжээгээр санхүүжүүлэх нөхцөл болом­жийг олгох, эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх, ху­вийн болон төрийн өмч хосол­сон арга хэлбэрүүдийг нэвт­рүүлэх (public priүate partner­ship), зарим чиг үүргийг хувьч­лах, концесс бусад боломжуу­дыг ашиглах, урт хугацааны зээл, үл хөдлөх хөрөнгийн барьцаа (моргэйж), хөгжлийн сан, хандив зэрэг санхүү­жилтийн олон аргыг эрх зүйн зөв зохицуулалтаар хөгжүү­лэн нүсэр бүтэцтэй эдгээр байгууллагуудад нэвт­рүү­лэх нь тэдгээрийн санхүү­гийн чадавхийг нэмж, барилга бай­шин­гаа шинэчлэх компью­тер­жих, техник техно­логийг өргөн ашиглах, боловсон хүчнээ сургах боломж нэмэг­дэнэ. Төсвийн байгуул­лагын санхүүгийн чадавхийг хөгжүү­лэх тогтолцоог барууны хөг­жил­тэй орнуудад амжилт­тай нэвтрүүлж чадсан турш­лагаас судалж, өөрийн бод­логоо уян хатан, нээлттэй болгох нь өнөөгийн ядуухан төрийн байгууллагуудад ихээ­хэн чухал байна.
Мэргэшсэн, цомхон хү­ний нөөц. Авлигад өртсөн, чадвар­гүй, хариуцлагагүй, үүргээ биелүүлдэггүй гэх зэргээр олон талаар шүүмжлүүлж байгаа хууль хяналтын байгууллагын ал­бан хаагчдын асуудлыг үнэн зөвөөр судалж, ачаалал, нийг­мийн хангамж, мэргэшил, орон тоо зэргийг цогцоор нь уялдуу­лан зөв зүйтэй шийд­вэр­лэх нь нэн шаардлагатай байна. Ту­хайл­бал, цомхон, илүү мэргэш­сэн, чадварлаг, тогтвортой, техник хэрэгс­лээр бүрэн хангагдсан, өндөр цалинтай, нийгмийн асуудлыг нь шийдвэрлэсэн албан хаагч­тай болгоход нийт бод­лого, зохион байгуулалтаа уялдуу­лан хийх хэрэгтэй болно. Одоогийн нөхцөл байд­лыг харах юм бол төрийн албан хаагчид эсвэл олон хэрэггүй зүйлд энерги, цагаа зарцуулж, эсвэл нэг хүнд ахадсан их олон төрлийн ажлыг ногдуулж байна. Ха­риуц­лага ярихад ч бэрх­шээл­тэй. Энэ бүхнийг судлан харж, оновчтой механизмыг бүрдүү­лэх нь хэрэгтэй байна. Хууль зүйн нийт үйлчилгээ нь олон талтай, тэр болгон тө­рөөс тусгайлан хариуцсан нэгж бүтэц байгуулах боломж­гүй байдаг нөхцөлд мэргэж­лийн болон олон нийтийн бай­гууллагуудад гэрээгээр чиг үүргээсээ шилжүүлэн, харин төрийн байгууллагаас хянаж, арга зүйгээр дэмжиж байх боломжтой, Аль нэгэн шинэч­лэл хийхдээ тууштай байх, явц, үр дүнг нь шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр үнэ­лэх нь манайх шиг улс төр, мөнгө хөрөнгө, ашиг сонирх­лоос хамаарч байнга хувирч бодлогыг хязгаарлахад чухал байна.
Шинжлэх ухаан, техник технологи. Өнөөгийн хууль сахиулах байгууллагуудын үйл ажиллагаа нь шинжлэх ухааны хөгжилтэй уялдаж чадахгүй байна. Дотоодын аюулгүй байдалтай холбоотой нарийн судалгаа, шинжилгээ, тооцоо, мэдээллийн сан, тех­но­логи зэрэг хүчирхэг тогтол­цоо үгүйлэгдэж, эдгээрийг хийж, боловсруулах чадвар­лаг боловсон хүчин дутагдаж, манай улс олон улсын жиш­гээс ихээхэн хоцрогдсон нь анхаарах асуудал яах арга­гүй мөн. Шинжлэх ухаанд мөнгө цацах нь эргээд олон зардлыг хэмнэх, эхнээсээ зөв зүйтэй чигийг баримтлах, үр дүнтэй зохион байгуулах, үйлчилгээг чанаржуулах зэ­рэг олон талын ач холбог­долтой болохыг ойлгож, шинж­лэх ухаанд ээлтэй бүт­цийг сонгох нь чухал юм. Тухайлбал, шүүхийн шинжил­гээ нь шинжлэх ухааны хувьд хөгжиж, орчин үеийн техно­логийг иж бүрэн ашиглаж чадвал гэмт хэргийн илрүү­лэлт огцом нэмэгдэж, хохи­рогч­дын эрх ашгийг хамгаа­лах нөхцөл бүрдэнэ. Шүүхийн шинжилгээг захиргааны гэ­хээс шинжлэх ухааны бас зах зээлийн чиг хандлагатай бол­го­вол хөгжих боломж нь илүү мэт.
Дээрх саналууд бол өнөө­гийн манай нийгэмд шударга ёсыг тогтоох багц арга замын нэгээхэн хэсэг мөн ч зарч­мын гол зангилаа зүйлүүд юм. Мэдээж амьдрал дээр асуудлыг шийдвэрлэхэд олон талын бэрхшээл гардаг ч хамгийн гол нь төрийн тогт­вор­той, оновчтой бодлого, улс төрийн хүсэл эрмэлзэл “ус мөрнийг” хөдөлгөх хүчтэй гэдгийг санах нь хэрэгтэй байна. Шударга ёс нь нийг­мийн хамгийн үнэт баялгийн нэг болохын хувьд, өнөөдөр энэ үнэт зүйл “үнэгүйдэж”, нийгэмд сөрөг үзэгдэл ху­римт­лагдсаны хувьд, төрөөс онцгой анхаарахыг цаг үе шаардаж байна. Төр нь нийг­мийн хөгжлийн араас (реак­тив) бус урьдчилан харсан, шударга бусыг сэргийлсэн идэвхтэй бодлого (проактив) явуулж, асуудлыг шийдвэр­лэхэд хө­рөнгө хүчийг харам­гүй зарж, хэрэгжүүлэгч бай­гуул­лагуудыг үр дүнтэй зо­хион байгуулж, чанарыг эр­хэм­лэж, эргээд хянаж, засч залруулж чадаж байвал ир­гэдийн эрх ашиг хамгаалагдах тогтолцоо сая бүрдэнэ. Эцэст нь хэлэхэд иргэдийн амьдарч буй орчин хэр аюулгүй, тө­рөөс үзүүлж буй үйлчилгээ хэр сэтгэлд нь нийцэж байгаа, иргэдэд ер нь юу хамгийн чухал, юуг хүсэн хүлээдэг талаарх субьектив үнэлгээг анхааран үзэж, үйл ажил­лагаандаа бодитоор тусгаж нэвтрүүлэх нь иргэдэд үзүү­лэх төрийн үйлчилгээг бо­ловс­ронгуй болгох чухал хүчин зүйл мөн.