АНУ-ын Холбооны нөөцийн банкны Ричмонд дахь төв оффисоос эрхлэн гаргадаг ECON FOCUS сэтгүүлийн 2021 оны дөрөвдүгээр улирлын дугаарын эдийн засгийн түүх буланд тус банкны ахлах эдийн засгийн чиглэлээр бичигч John Mullin-ний “Genghis Khan, Trade Warrior” сэдэвт нийтлэл гарчээ.

Тус нийтлэлийг тоймлон Чингис хааны мэндэлсний түүхт 860 жилийн ой, “Монгол бахархлын өдөр”-ийг тохиолдуулан Та бүхэнтэй хуваалцаж байна. Монголын эрдэмтэд Чингис хааны түүхэн оруулан хувь нэмэр, сургамжийн талаар олон талаас нь судалж, туурвисан бүтээл олон хэдий ч дэлхийн судлаачид хэрхэн үнэлж, дүгнэж байгааг анзаарч байх нь бас чухал билээ.

ОНЦЛОХ ИШЛЭЛ: Чингис хааны бүтээсэн Монголын их амар амгалан (Pax Mongolica) нь Европ, Хятадыг холбож, технологи, соёлын солилцоог бий болгосон.

Марко Пологийн Хятад руу хийсэн алдартай аялал нь 13-р зуунд Монголын эзэнт гүрний оргил үед тохиосон нь санамсаргүй хэрэг биш байв. Түүний Венецийн худалдаачдын бүлэг Ойрх Дорнод болон Хятадыг холбосон хуурай зам болох Торгоны зам (хожим нь ингэж нэрлэсэн)-аар аялсан. Төв Ази даяар эзэнт гүрнээ тогтоосон, түүхчдийн нэрлэдгээр “Монголын их амар амгаланг” бий болгосон дэг журмын системгүйгээр тэд энэ хол аюултай замыг туулах нь бараг боломжгүй байсан.
Пологийн бүлэг Монголын угсаа залгамжилсан хаан, Юань гүрний эзэн хаан Хубилай (Монголын эзэнт гүрнийг үндэслэгч Чингис хааны ач хүү) хааны ивээл, хамгаалалт дор аялж байжээ.

Энэхүү ивээл, хамгаалалт нь онцгой паспорт хэлбэрээр хэрэгжсэн. Пологийн бичсэнээр, тэдэнд “дайран өнгөрөх бүх улс оронд нь шаардлагатай бүх зүйлээр хангах ёстой гэж бичсэн" алтан гэрэгэ олгожээ.

Энэ гэрэгэгийн тусламжтайгаар Пологийн бүлэг Төв Азийн худалдааны зам дагуух эзэнт гүрний дэд бүтцийн системийг ашиглах боломжтой болжээ.

Венецийн худалдаачид л зөвхөн энэ дэд бүтцийг ашиглаагүй байна. Тэд Юань гүрний өвлийн нийслэл Камбалук (орчин үеийн Бээжин)-т ирэх үедээ үүнийг олж мэджээ.

Тэднээс өмнө Европын худалдаачид иржээ. Пологийн бичсэнээр Камбалукийн захын бүсүүдэд гадаадын худалдаачид, аялагчдыг байрлуулдаг бөгөөд тэнд худалдаачдын татах томоохон зах бий болсон байжээ. Дэлхийн янз бүрийн өнцөг булан бүрээс ирсэн худалдаачдад зориулсан тус тусдаа, жишээ нь "нэг нь италичуудад, нөгөө нь германчуудад, гурав дахь нь францчуудад" зориулсан дэн буудлуудтай байсан ажээ.

Европ, Хятад хоёрын хооронд ийнхүү шууд харилцаа холбоо тогтоож байсан нь Монголын их амар амгалангаас өмнө байгаагүй цоо шинэ үзэгдэл юм. "Чингис хаан ба орчин үеийн дэлхий " номын зохиолч, антропологич Жек Уэтерфорд "Энэ үеэс өмнө бидэнд Европ, Хятад хоёрын хооронд шууд худалдаа байсан баримт байхгүй" гэж хэлжээ.  Монголын их амар амгалангийн түүхэн ач холбогдлыг хэт өөдрөгөөр үнэлэхэд бас хэцүү. Түүнд хүрэхэд маш их зардал, төлөөс гарсан.

Монголын эзэнт гүрнийг зүүн талаараа Хятад, баруун талаараа Дунай мөрөн хүртэл өргөжүүлсэн байлдан дагуулалтын явцад 40 гаруй сая хүн амь үрэгдсэн байж магадгүй юм. Гэхдээ Монголын их амар амгаланг цогцлоосон нь дэлхийн худалдааг хөгжүүлэх, соёл, мэдлэгийг харилцан солилцох харьцангуй тогтвортой орчныг бүрдүүлсэн. Халуун ногоо, цай, шаазан, торго зэрэг олон тооны Хятадын технологийн инновацууд баруун зүг (европ тийш) рүү шилжсэн. Харин алт, анагаах ухаан, гар бичмэл, одон орны номууд зүүн зүгт иржээ. Эдгээр шинэ солилцоо нь асар их өөрчлөлт, үр дагаврыг бий болгосон бөгөөд зарим түүхчид үүнийг "дэлхийн түүхийн эхлэл" гэж үнэлдэг.

ЧИНГИС ХААН АГУУ УДИРДАГЧ БОЛОХ ТУХАЙД

Тэрээр өөрийн бөө мөргөлийн шашны уламжлал, тэнгэрийн дор дэлхийг нэгтгэх хувь тавилантай гэж итгэсэн. Гайхамшигтай улс төр, цэргийн ухаанаар тэрээр илүү хүчирхэг дайснуудыг ялж чадсан юм.

Албан боловсролгүй, гадаад ертөнцийн талаарх туйлын хязгаарлагдмал ойлголттой энэ хүн чадварлаг удирдагч болохоо баталсан нь бас нэгэн гайхалтай хэрэг юм. Монголчуудын дундах овог аймгуудын сөргөлдөөнийг шийдвэрлэхийн тулд тэрээр өөрийн арми болон үлдсэн хүн амын ихэнх хэсгийг 1000 хүнтэй бүлэг болгон зохион байгуулжээ. Тэрээр овгийн холбоог үл тоомсорлон, гүйцэтгэлд тулгуурлан албан тушаал ахих, бууруулах жишгийг тогтоосон.

Хубилай Хятадын уугуул Мандарин бүлэгт үл итгэн Төв Азийн лалын зөвлөхүүдэд ихээхэн найдаж байв.

Чингис хаанд тулгарсан гол асуудал бол байлдан дагуулагчид болон олзлогдогсдын хоорондох тооны зөрүү байв. "Тэрээр 100,000 цэрэгтэй армитай байсан бөгөөд олон зуун сая хүнийг захирч байсан" гэж Уэтерфорд хэлсэн байдаг. “Та ийм харьцангуй цөөн тооны цэрэгтэй армиар ийм олон хүнийг хүчээр захирч чадахгүй. Энэ нь зүгээр л боломжгүй юм."

Тэрээр цэргийн хүч чадлаа нөхөн сэргээхийн зэрэгцээ өргөжин тэлж буй эзэнт гүрнээ удирдах мэдлэг, боловсон хүчнээр хангахын тулд монгол бус зөвлөхүүдэд итгэл, найдлага тавьдаг байв. Чингис хаан болон түүний залгамжлагчид нь эзэлсэн улс орнуудад эрх мэдлээ хэрэгжүүлэхийн тулд өөр орноос байнга зөвлөхүүдийг авчирч байв. Хубилай Хятадын уугуул Мандарин бүлэгт үл итгэн Төв Азийн лалын зөвлөхүүдэд ихээхэн найдаж байв.

Чингис хаан болон түүний шууд залгамжлагчдын нэг том давуу тал нь шинэ санаа, санаачилгад нээлттэй байсан явдал юм.

Өөрсдийн системд хэт тулгуурлахаас илүүтэй Монголын удирдагчид шинэ мэдлэг, арга техникийг хэрэгжүүлэхэд бэлэн гэдгээ баталж иржээ. Тэд янз бүрийн системийг нэгтгэж, прагматик шийдлийг илүүд үздэг байжээ.

Эзэнт гүрний эхний үе шатанд Монголчууд байлдан дагуулсан газар нутгаасаа ялалтын олз (дайны олз, цэрэг татлага, алба гувчуур) авдаг байв. Харин Хубилай хааны үед тэд илүү системтэй татварын тогтолцоог боловсруулжээ. Ийм өргөн уудам нутаг дэвсгэрт дайны ашиг, татварыг цуглуулж, хуваарилахад асар их хэмжээний бүртгэл хөтлөх шаардлагатай байсан тул тэдний бичиг хэргийн ажилтнууд тооцоололдоо абакус ашиглаж, Араб, Энэтхэгийн математикийн ололт (тэг, сөрөг тоо гэх мэт)-ыг ашигладаг байв.

Цэргийн байлдан дагуулалтаараа Монголчууд эсэргүүцлийг харгис хэрцгий аргаар сөрөн зогссон. Гэхдээ хяналт тогтоосны дараа эзлэн авсан нутаг дэвсгэрээ захирахад илүү нарийн хууль, дүрэм үйлчилж байв. Чингисийн Монголын ёс заншилтай хослуулан гаргасан “Яса” хуульд цаазаар авах ял олонтоо байдаг. Хулгай, эх орноосоо урвасан үйлдлүүдийг хатуу шийтгэсэн.

Гэхдээ Хятадад Монголчуудын байгуулсан Юань гүрний хууль нь Сүн гүрний хуультай харьцуулахад цаазаар авах гэмт хэргийн тоо хоёр дахин бага байсан бөгөөд цаазаар авах ялыг энгийн иргэдэд маш бага хэрэглэж байжээ.

Хубилай хааны зарим бодлого, тухайлбал, газар тариалангийн хомстол, байгалийн гамшгаас хамгаалах нийгмийн даатгал нь түүний харьяат иргэдийн сайн сайхны төлөө бодитой санаачилга байсан. Марко Пологийн бичсэнээр, “Хэрэв ард түмэн тааламжгүй улирал, шуурга, царцаа, эсвэл бусад гамшгийн улмаас гачигдалд нэрвэгдвэл... тухайн жилд ямар ч татвар авдаггүй; харин эсрэгээрээ хоол хүнс, үрийн зориулалтаар эрдэнэ шишээр хангадаг." байжээ.

ХУДАЛДААГ ДЭМЖИГЧ БОЛОХ ТУХАЙД

Монголчууд эзэнт гүрэн байгуулагдахаас өмнө ч худалдаа наймаанд ихээхэн түшиглэдэг байжээ. Мал аж ахуй, ан агнуураар амьжиргаагаа залгуулдаг нүүдэлчин ард түмний хувьд аж үйлдвэржилт бараг байгаагүй. Тэд зарим энгийн зүйлсийг урладаг байсан хэдий ч зэвсэг үйлдвэрлэгч, ваарчин, нэхмэлчин цөөхөн байжээ.

Тэд Хятад болон Төв Азийн хөршүүдтэйгээ байнга худалдаа хийж, голлон гар урлалын бүтээгдэхүүн, үр тарианы оронд мал, мал, амьтны гаралтай бүтээгдэхүүнийг санал болгодог байжээ.

Монголчууд Хятад дахь нэгэндээ халуун ногоо, ган, үнэт эрдэнийн чулуу, сувд илгээдэг байсан бол Хятад дахь удирдагчид Перс рүү шаазан, эм тариа илгээдэг байжээ.

Эзэнт гүрэн тэлж томрохын хэрээр Монголчуудын байлдан дагуулалтын олзоо хуваах арга нь худалдааг улам дэмжиж байсан. Тэдний “хуби” хэмээх уламжлалт хувьцааны тогтолцоог Чингис хаан албан ёсоор баталжээ. Уг тогтолцооны дагуу захирагч гэр бүлийн гишүүн бүр эзэнт гүрний хэсэг бүрээс баялгийн хувь хүртэх эрхтэй байв. Хувьцааг дараах хэлбэрээр төлж байсан: Персийг захирч байсан Монголчууд Хятад дахь нэгэндээ халуун ногоо, ган, үнэт эрдэнийн чулуу, сувд илгээдэг байсан бол Хятад дахь удирдагчид Перс рүү шаазан, эм тариа илгээдэг байжээ.

Дайны олзыг зөөвөрлөх нь зөвхөн бараа бүтээгдэхүүнээр хязгаарлагддаггүй байв. Монголчууд мэдлэг, ур чадвартай хүмүүстэй байх нь ашигтай гэдгийг мэддэг байсан тул эзлэгдсэн газар нутгийн  урчууд, орчуулагч, эм баригч, одон орон судлаач, математикчдыг  эзэнт гүрэн даяар хуваарилдаг байжээ.

Хуби систем нь худалдааг дэмжсэн, учир нь бэлэн бус төлбөр хүлээн авагчид нь өөрсдөд хуваарилагдсан зүйлсийнхээ зарим хэсгийг өөр бараагаар арилжихыг хүсдэг байв.  Хуваарилалтын систем болон түүний худалдаанд үзүүлэх нөлөө нь Ойрх Дорнод болон Хятадын хооронд бараа, хүмүүсийн байнгын урсгалыг бий болгосон.

Монголчуудын худалдаачдад хандах хандлага нь Хятадуудынхаас үүнээс эрс ялгаатай байв.

Монголчууд мөн худалдааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхийг эрмэлзэж байв. Үүний тулд худалдаачдын нийгмийн статусыг тодорхойлох, тэдэнд стратегийн дэмжлэгийг санал болгож, өргөн уудам дэд бүтэц, аюулгүй байдлыг хангах чиглэлд сайн арга хэмжээ авсан. Монголчуудын худалдаачдад хандах хандлага нь Хятадуудынхаас үүнээс эрс ялгаатай байв.

Монголчуудын захирч байсан Юань гүрний өмнөх үед худалдаачдын нийгмийн шатлал нь дээрэмчдийнхээс ердөө нэг л шат дээгүүр байв. Монголчууд Хятад дахь худалдаачдын статусыг албан ёсоор бүх мэргэжлээс хамгийн өндөр түвшинд, төрийн албан хаагчдаас доогуур түвшинд хүргэн дээшлүүлсэн.

Чингис хаан худалдаачидтай шууд харьцахдаа маш таатай нөхцөлүүд санал болгодог байсан бөгөөд түүний хүү, шууд залгамжлагч Өгөөдэй хаан бүр ч өгөөмөр байжээ. "Худалдаачин түүн дээр ирэхэд Өгөөдэй хаан тэдний хүссэнийг хоёр дахин, гурав дахин төлдөг байсан" гэж Уэтерфорд нэгэнтээ хэлж байсан.

"Тэр худалдаа наймааг дэмжихийг хүссэн учраас л үүнийг хийсэн." Худалдаачдад зориулсан нэмэлт дэмжлэг бол хамгаалалт, байр, тээвэрлэлт, орон нутгийн татвар, хураамжаас чөлөөлсөн тусгай паспорт олгох явдал байв. Марко Пологийн алтан гэрэгэ нь тэдгээр паспортуудын хамгийн өндөр түвшнийнх байв.

МЭДЭЭЛЭЛ, ХАРИЛЦАА ХОЛБООНЫ СҮЛЖЭЭГ ҮНДЭСЛЭГЧ БОЛОХ ТУХАЙД

Монголчууд зам, суваг, шуудангийн станцуудын өргөн уудам системийг хөгжүүлсэн. Тэд анх цэргийн шалтгаанаар үүнийг хийсэн боловч үүний үр дүнд үүссэн сүлжээ нь эцэстээ худалдааг хөнгөвчилсөн. Яам (өртөө) систем гэгддэг шуудан холбооны систем нь 20-30 милийн зайд морьд байрлах станцуудаас бүрдэж байв.

Өртөө болгонд нэг “сумны элч” шинэхэн морь унаж, дараагийн өртөө рүү бүтэн давхидаг байв. Марко Пологийн бичсэнээр, "Элч нарын ашигладаг эдгээр өртөө бүр дээр нарийн ортой, бусад шаардлагатай бүх эд зүйлс бүхий том, цэмцгэр барилга байдаг. Эдгээр өртөөнүүд дээр 300,000 гаруй морь тэжээдэг бөгөөд барилгуудын тоо 10,000 давна" гэжээ.

Энэ шуудангийн системийг Монголчуудын харилцаа холбооны ашиг тусын тулд зохион бүтээсэн боловч тэд үүнийг худалдаачдад ч мөн нэвтрүүлсэн. Марко Поло зэрэг паспорт эзэмшигч худалдаачдад өртөө шаардлагатай дэмжлэгийг үзүүлсэн. Гэхдээ худалдаачдын хувьд энэ системийн үнэ цэнэ нь Монголчуудын замын дагуу хангаж чадах аюулгүй байдлаас хамаардаг байв.

Абу Даби дахь Нью-Йоркийн Их Сургуулийн эдийн засагч, "Эрх мэдэл ба элбэг дэлбэг: Хоёр дахь мянганы худалдаа, дайн, дэлхийн эдийн засаг" номын хамтран зохиогч Кевин О'Рурк "Худалдааны замууд нь маш олон аюултай газар нутгийг дайран өнгөрдөг байсан тул худалдааг нээхэд тулгарч байсан хамгийн том саад бол аюулгүй байдал байсан" гэж хэлсэн байдаг.

Өртөг" систем гэж нэрлэдэг байсан бөгөөд энэ нь "хамтрагч" гэсэн түрэг үгнээс гаралтай.

"Монголчууд худалдааг хөгжүүлж, түүнээс ашиг хүртэж байсан нэг гол шалтгаан нь тэд Евразийн томоохон хэсгүүдийг нэгтгэснээр аюулгүй байдлыг хангасан явдал байв." Үнэхээр ч Монголын арми өртөө системийн дагуу цэргээ байрлуулж, аюулгүй байдлыг хадгалж байсан.

САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛД ШИНИЙГ САНААЧЛАГЧ БОЛОХ ТУХАЙД

Монголчууд бизнес эрхлэхдээ гадаадын худалдаачдад голлон найдаж байв. Тэдний байгуулсан худалдаа, мөнгө зээлийн түншлэлийг "Ortoq/Өртөг" систем гэж нэрлэдэг байсан бөгөөд энэ нь "хамтрагч" гэсэн түрэг үгнээс гаралтай. Энэ системд суурилсан түншлэлүүд нь орчин үеийн хязгаарлагдмал нөхөрлөлтэй олон талаараа төстэй байсан. Учир нь үндсэн өмчлөгчийн хариуцлага нь анхны хөрөнгө оруулалтын хэмжээгээр хязгаарлагддаг байв.

Ortuq нөхөрлөл Чингис хааны үед эрт үүссэн бөгөөд Хубилай хааны үед далайтай хил залгаа, Монголын захирч байсан ихэнх нутаг дэвсгэрүүдийн далайн худалдаанд ашиглаж эхэлжээ. Энэ нь Хубилай хаан Хятадын тэнгисийн флотыг асар их өргөжүүлсэнтэй давхацсан юм.

"Энэ нь ямар нэг зүйл буруу болсон тохиолдолд эрсдэлийг бууруулахад тусалсан" гэж Россаби хэлэв. “Хэрвээ нэг худалдаачин бүхэл бүтэн бизнесийг санхүүжүүлсэн ч, машин эсвэл хөлөг онгоц нь амжилтад хүрээгүй бол тэр дампуурахад хүрнэ. Гэхдээ хэрэв Та эрсдэлийг тархаасан бол хэн ч ноцтой хохирохгүй."

Энэхүү өртөг нөхөрлөлийн Монголын талд эмэгтэйчүүд голлох үүрэг гүйцэтгэж байв. “Монгол эрчүүд эд баялгийн хуримтлалд санаа тавьдаггүй байсан. Тэд дайн тулаан, шашин шүтлэг, ан агнуураас өөр зүйлд санаа зовох ёсгүй байсан" гэж Уэтерфорд хэлэв. “Эмэгтэйчүүд мөнгө, эд баялаг, эд хөрөнгийн хуримтлалыг зохицуулдаг байв. Тиймээс эмэгтэйчүүд худалдаачдын худалдааны системтэй холбоотой байв.”

Өртөг систем нь монгол эмэгтэйчүүдэд дайнаас олсон олзоо мөнгө болгон хувиргаж, түүгээрээ тансаг хэрэглээний бараа худалдаж авах эсвэл хүүтэй зээлдүүлэхэд нь тусалсан. Исламын болон Христийн шашны ертөнцийн хээл хахуулийн хуулиудтай харшлаагүй тул тэд жилийн 100 хувийн нийлмэл хүүтэй мөнгө зээлдэг байсан тул мөнгө зээлэх нь маш ашигтай байсан.

Хубилай хаан цаасан мөнгөний хэрэглээг Хятадад ихээхэн өргөжүүлсэн. Түүний хаанчлалын үед гаргасан "Жонгтун Чао" мөнгөн тэмдэгт нь мөнгөөр баталгаажсан байсан бөгөөд түүнийг зах зээлд нэвтрүүлснээс хойших эхний жилүүдэд үнэ цэнээ хадгалсаар байсан. Марко Поло энэ мөнгөн тэмдэгтийг эзэнт гүрэн даяар хүлээн зөвшөөрч байгааг ажиглаж, "Хэн ч өөрийгөө чухал гэж бодсон ч, үхлийн зовлонгоос татгалзаж зүрхлэхгүй" гэж зүйрлэжээ. Гэхдээ үнэ цэнийг нь хадгалах нэмэлт арга хэмжээ авах шаардлагатай байсныг нотлох баримтууд харуулж байна.

Эхний жилүүдэд Засгийн газар мөнгөн дэвсгэртээ металл мөнгө төлж эргүүлэн худалдаж авах замаар үе үе дэмжиж байсан. Засгийн газар ч мөн адил валютын хяналтыг ашигласан. Марко Пологийн бичсэнээр, "Энэтхэг болон бусад орноос ирж, алт, мөнгө, үнэт эрдэнийн чулуу, сувд авчирсан бүх худалдаачид эзэн хаанаас өөр хэнд ч зарахыг хориглодог."

Үүнтэй адил эзэнт гүрний оршин суугчид хоорондоо мөнгө худалдаж авах, зарахыг хориглодог байв. Мөнгөн тэмдэгтийн үнэ цэнэ эрэлт, нийлүүлэлтийн хүчин зүйлсээс хамаарч цаг хугацааны явцад хэлбэлзэж, эцэст нь Юань гүрний сүүлийн жилүүдэд төсвийн нөхцөл байдал муудсаны улмаас маш их хэмжээгээр унасан.

“МОНГОЛЫН ИХ АМАР АМГАЛАН” БҮТЭЭГЧ БОЛОХ ТУХАЙД

Монголын их амар амгалан (Pax Mongolica) нь дэлхийн түүхийг өөрчилсөн гэдэгтэй эрдэмтэд өргөнөөр санал нэгддэг. Ойролцоогоор 1250-1350 оныг хамарсан харьцангуй тогтвортой байдлын үе нь урьд өмнө байгаагүй бараа бүтээгдэхүүний болон санаа бодлоо солилцох боломжийг олгосон.

“Эрх мэдэл ба элбэг дэлбэг байдал: Хоёр дахь мянганы худалдаа, дайн ба дэлхийн эдийн засаг” номдоо Кевин О'Рурк болон түүний хамтран зохиогч Колумбын их сургуулийн Рональд Финлэй нар "даяаршил нь… Монголчуудын байлдан дагуулалтаар Евразийн төв хэсгийг нэгтгэснээр эхэлсэн" гэж дурдсан.

Монголын их амар амгалангаас өмнө Хятадын олон инновац Хятадаас Ойрх Дорнод, Европ руу нэвтэрч байсан бөгөөд үүн дотор торго, шаазан эдлэл багтаж байв. Византичууд 6-р зууны эхэн үеэс торгоны өндөг авч, өөрсдөө торго үйлдвэрлэж эхэлсэн бөгөөд сүүлийн үеийн археологийн баримтаар Берианы хойгоос 9-11-р зууны хооронд Хятадын шаазан эдлэл олдсон байна. Гэхдээ 13-р зуунаас өмнө Европ, Хятад хоёрын хооронд шууд холбоо тогтоосон баримт байхгүй. Россаби “Монголчууд ба дэлхийн түүх” номдоо “XIII зуун бол Европ, Хятад хоёрын анхны шууд болон биечлэн харилцах гэрч болсон” гэж үзжээ.

Монголын их амар амгалан нь дэлхийг олон талаар өөрчилсөн. Энэ нь сатин, дамаск торго, муслин даавуу зэрэг шинэ барааг Европт анх нэвтрүүлсэн. Мөн технологи солилцох боломжийг олгосон. Монголчуудын ачаар мусульман эмч нар Хятадын эм зүйн мэдлэгтэй болсон бол Хятад эмч нар Ойрх Дорнод дахь эмч нараас мэс заслын арга барилд суралцсан.

Энэ бүгдээс гадна Монголын их амар амгалангийн хамгийн том үр дагавар нь амжилттай худалдаачдад өгсөн асар их ашиг байж магадгүй. Газраар эсвэл далай дамнасан худалдаа, наймаа нь өндөр эрсдэлтэй ч өгөөжтэй бизнес байсан. “Эрх мэдэл ба элбэг дэлбэг” бүтээлд нэг удаагийн амжилттай тээвэрлэлт нь бусад хэд хэдэн хөлөг онгоцны алдагдлыг худалдаачдад нөхөн олоход тусалдаг байсан тухай түүхийг өгүүлдэг.

Хэт их ашиг олох боломж нь худалдааны шинэ зам бий болгох замаар арилжааны зардал, эрсдэлийг бууруулах томоохон хөшүүргийг бий болгосон. Монголын их амар амгалан нь европ худалдаачдын сонирхлыг татсанаар Васко де Гама, Кристофер Колумбын эрэл хайгуулыг дэмжсэн бөгөөд энэ нь орчин үеийн дэлхий дэх бүх нээлт, сүйрлийн аль алиныг авч ирсэн.

Гэхдээ Монголын их амар амгалангийн нөлөө нь бүх талуудад ижил тэгш хэмтэй байсангүй. Технологийн хувьд Хятад болон Ойрх Дорнодоос хоцорч байсан түүхий эдийн экспортлогч Европчууд Хятадтай санаа, санал солилцож эхэлснээс хойш ихээхэн ашиг олсон. Монголчууд Унгарт олон рыцар хөнөөсөн хэдий ч Европ тивийн байршил нь түүнийг Монголын армийн дарамтаас салгаж чадсан юм.

Эсрэгээрээ, Хятадын хувьд олсон ашиг нь харьцангуй бага байсан бөгөөд Монголчуудын байлдан дагуулалт, эзлэн түрэмгийллийн улмаас илүү хүнд ачааг үүрч байв. Түүгээр ч зогсохгүй Хятад дахь Монголчуудын ноёрхол дууссаны дараа Хятадын Монголчуудын асуудал нэлээд удаан үргэлжилсэн.

16-р зууны сүүлчээр Мин гүрний хаад хойд тал нутгаас ирж буй аюул занал, тэмцэлд ихээхэн хөрөнгө зарцуулсаар байв. Тиймээс Монголын их амар амгалан нь Европчуудыг гадагшаа харахыг уриалж байсан бол Монголын үргэлжилсэн аюул заналхийлэл Хятадуудыг дотогшоо харахаас аргагүйд хүргэж, дэлхийн түүхэнд гүн гүнзгий үр дагавар авчирсан.